იხილეთ წყარო გვერდისთვის რუანდა

{{ინფოდაფა ქვეყანა|
|მშობლიური_სახელი = ''Repubulika y'u Rwanda<br />République du Rwanda<br />Republic of Rwanda''
|სრული_სახელი = რუანდის რესპუბლიკა
|საერთო_სახელი = რუანდა
|დროშა = Flag_of_Rwanda.svg
|გერბი = Coat of arms of Rwanda.svg
|რუკა = LocationRwanda.svg
|ჰიმნი = Rwanda nziza
|დევიზი = 
|ოფიციალური_ენები = [[კინიარუანდა]], [[ფრანგული ენა|ფრანგული]], [[ინგლისური ენა|ინგლისური]]
|დედაქალაქი = [[კიგალი]]
|latd=1
|latm=57
|latNS=S
|longd=30
|longm=4
|longEW=E
|უდიდესი_ქალაქი = [[კიგალი]]
|მთავრობის_ტიპი = [[რესპუბლიკა]]
|ლიდერის_ტიპი_1 = [[რუანდის პრეზიდენტი|პრეზიდენტი]]
|ლიდერის_სახელი_1 = [[პოლ კაგამე]]
|ლიდერის_ტიპი_2 = [[რუანდის პრემიერ-მინისტრი|პრემიერ-მინისტრი]]
|ლიდერის_სახელი_2 = [[ანასტას მურეკეზი]]
|ლიდერის_ტიპი_3 = 
|ლიდერის_სახელი_3 = 
|რანგი_ფართობით = 147-ე
|ფართობი = 26 338
|წყალი_% = 5.3
|სავარაუდო_მოსახლეობა = 10 186 063
|სავარაუდო_მოსახლეობა_რანგი = 83-ე
|მოსახლეობა_სავარაუდოდ_წელს = 2008
|მოსახლეობის_ცენზი = 10 515 973
|მოსახლეობის_ცენზი_წელს = 2012
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე = 343
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე_რანგი = 29-ე
|მშპ_ppp_წელი = 2005
|მშპ_ppp = $11.24 მილიარდი
|მშპ_ppp_რანგი = 130-ე
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე = $1300
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე_რანგი = 160-ე
|აგი = 0.452
|აგი_ტენდენცია = {{ზრდა}}
|აგი_კატეგორია = <font color="red">დაბალი</font>
|აგი_რანგი = 161-ე
|აგი_წელი = 2007
|ვალუტა = [[რუანდის ფრანკი]]
|ვალუტის_კოდი = RWF
|ქვეყნის_კოდი = RWA
|დროის_სარტყელი = [[UTC+02:00]]
|ზაფხულის_დრო = [[UTC+02:00]]
|cctld = [[.rw]]
|სატელეფონო_კოდი = 250
|სატელეფონო_კოდი_მითითება = 
|სქოლიო = 
}}

'''რუანდის რესპუბლიკა''', (''უწოდებენ „ათასი ბორცვის მხარეს“'', ({{lang-fr|République Rwandaise}})) — [[ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფოები|ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო]] [[აღმოსავლეთი აფრიკა|აღმოსავლეთი აფრიკის]] ცენტრში. ესაზღვრება [[უგანდა]]ს, [[ბურუნდი]]ს, [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას]] და [[ტანზანია]]ს. მოსახლეობის რაოდენობა 2012 წლის აღწერით შეადგენს 10 515 973 ადამიანს<ref name="Population">{{Cite web |url=http://www.geohive.com/cntry/rwanda.aspx |title=მოსახლეობის აღწერა — geohive.com (2012 წელი) |accessdate=2015-06-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120522095057/http://www.geohive.com/cntry/rwanda.aspx |archivedate=2012-05-22 }}</ref>, ფართობი — 26 338 კმ².

== გეოგრაფია ==
[[ფაილი:Rw-map.png|thumb|275px|რუანდის რუკა]]
[[ფაილი:Rwanda Topography.png|thumb|275px|რუანდის ტოპოგრაფიული რუკა]]
[[ფაილი:Rwanda satellite map.png|thumb|275px|რუანდის ხედი კოსმოსიდან]]
რუანდა მდებარეობს [[აფრიკა|აფრიკის]] ცენტრში, [[ეკვატორი]]დან ახლოს სამხრეთში. დასავლეთ საზღვარზე [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან]] მდებარეობს [[კივუს ტბა]] და [[მდინარე]] [[რუზიზი]], რომლებიც [[აღმოსავლეთ აფრიკის რღვევის ხაზი]]ს ნაწილია. ქვეყნის ცენტრში მდებარეობს მისი [[დედაქალაქი]] — [[კიგალი]].

რუანდის რელიეფი ძირითადად შედგება საშუალო სიმაღლის გორაკებით, დასავლეთ საზღვარზე სიმაღლე მკვეთრად ეშვება კივუს ტბის და მდინარე რუზიზის ნაპირებთან, აღმოსავლეთით თანდათან მცირდება [[ტანზანია|ტანზანიის]] მიმართულებით, სადაც ძირითადად მდებარეობს მდელოები და [[ჭაობი|ჭაობები]]. რუანდაში მდებარეობს მდინარე [[ნილოსი]]ს ზოგიერთი სათავე.

მდინარე ნილოსის და [[კონგო (მდინარე)|კონგოს]] აუზები რუანდის ტერიტორიაზეცაა. ყველაზე დიდი [[ტბა]]ა — [[კივუს ტბა]], რომელიც აფრიკაში ერთადერთი ტბაა, რომელშიც არ ბინადრობენ [[ნიანგები]]. ქვეყნის სამხრეთით და აღმოსავლეთით არსებობს მცირე ტბების ჯაჭვი (იქ ნიანგები ბინადრობენ).

=== კლიმატი ===
[[კლიმატი]] — [[სუბეკვატორული კლიმატური სარტყელი|სუბეკვატორული]], ზღვის დონიდან მნიშვნელოვანი სიმაღლის გამო სეზონურად ტენიანი და რბილი. კიგალიში (1550 მეტრ სიმაღლეზე) თვის საშუალო ტემპერატურა მთელი წლის განმავლობაში შეადგენს 17-21&nbsp;°C-ს. ნალექები დაახლოებით 1000—1500 მმ-ია წელიწადში. მშრალი სეზონი — ივნისიდან სექტემბრის ჩათვლით.

=== ფლორა და ფაუნა ===
მცენარეულობა — ძირითადად სავანა, მთების ფერდოებზე ტენიანი ტროპიკული [[ტყე]]ები.

ცხოველთა სამყარო თითქმის განადგურებულია. ყველაზე დიდი ცხოველები ([[ანტილოპები]], [[კამეჩები]], [[მარტორქისებრნი|მარტორქები]], [[ზებრები]], [[ლომი|ლომები]], [[სპილოები]], [[ბეჰემოთი|ბეჰემოთები]], [[ნიანგები]], [[გორილა|გორილები]]) შენარჩუნებულია მხოლოდ [[ნაკრძალი|ნაკრძალებში]].

== ისტორია ==

=== ნეოლითი და შუა საუკუნეები ===
თანამედროვე რუანდის ტერიტორია იყო აყვავებული და ნაყოფიერი რამდენიმე ათასწლეულების განმავლობაში, უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდის დროსაც კი<ref name="Bradt2006p6">{{Cite book|last=Booth|first=Janice|last2=Briggs|first2=Phillip|year=2006|title=Rwanda|url=https://archive.org/details/rwanda0003brig|publisher=Bradt Travel Guides|edition=3|isbn=978-1-84162-180-7|page=[https://archive.org/details/rwanda0003brig/page/6 6]}}</ref>. უცნობია როდის მოხდა ქვეყნის ადამიანებით დასახლება, მაგრამ ითვლება, რომ ადამიანი ამ რაიონში მოვიდა ან გამყინვარების პერიოდის გასვლიდან მალე, ან [[ნეოლითის ხანა|ნეოლითის]] პერიოდში — დაახლოებით ათი ათასი წლის წინ, ან ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 3000 წლის წინ.<ref>Chrétien p44</ref> რეგიონის აბორიგენულ მოსახლეობად ითვლებიან [[პიგმეები]] [[ტვა]]ს ტომიდან — ტყეებში მონადირეები და საკვების შემგროვლებლები, რომელთა შთამომავლები დღემდე ცხოვრობენ რუანდაში<ref name="Bradt2006p6" /><ref name="Richburg">[http://books.google.com/books?id=a84jBzA76-oC&pg=PA102 Richburg, Keith B. (1998) ''Out of America: A Black Man Confronts Africa''], San Diego, CA: Houghton Mifflin Harcourt, p. 102, ISBN 0-15-600583-2</ref>.

1950 წელს ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა ამ რეგიონში გამოავლინეს ადამიანის აქტიური მოღვაწეობის მტკიცებულებები ქვის საუკუნის ბოლო პერიოდში<ref name="Bradt2006p6" />. რკინის ხანას ეკუთვნის ნაპოვნი არტეფაქტები — კერამიკა, რკინის ინსტრუმენტები და იარაღები<ref>Chrétien p45</ref>.

ასობით წლების წინ ტვას ტომი ნაწილობრივ ტყეებში განდევნა სამხრეთიდან მოსულმა ბანტუს ხალხმა. ამ ჯგუფის ხალხის საფუძველს შეადგენდა [[ჰუტუ]]ს ტომი<ref name="Richburg"/>. ჰუტუს ტომმა დაიწყო ტყეების ათვისება და გაკაფვა თავისი მუდმივი დასახლებებისათვის. XVI საუკუნეში ჩრდილოეთიდან მოვიდა ნილოტის ხალხის [[ტუტსი (ხალხი)|ტუტსის]] ტომი, მომთაბარე-მეცხოველეები. ტუტსის ტომმა დაიწყო გაბატონება ჰუტუს და ტვას ტომებზეც, თანაც ტუტსი გადავიდა ჰუტუს სალაპარაკო ენაზე. მაგრამ არ იყო დაშვებული შერეული ქორწინებები ტუტსის, ჰუტუს და ტვას წარმომადგენელთა შორის.

ტვას ტომი ცხოვრობდა ჯუნგლებში, აგრძელებდა ნადირობას და საკვების შეგროვებას, ან იყვნენ ჰუტუს და ტუტსის მოსამსახურეები. ჰუტუს ტომი იყვნენ მიწადმოქმედები და იხდიდნენ დაწესებულ გადასახადებს. ტუტსის ტომი, მათი ღირსების წესის მიხედვით, არ იყვნენ დაკავებული ხელოსნობით და ფიზიკური სამუშაოებით, სამხედრო საქმის გარდა. ისინი ასევე იყვნენ რუანდის მთელი პირუტყვის და სასოფლო-სამეურნეო მიწის სავარგულების მეპატრონენი. ბელადები, ასევე ჩინოვნიკები მხოლოდ ტუტსის ტომის ხალხი შეიძლება ყოფილიყო.

=== კოლონიამდელი პერიოდი ===
XV საუკუნისთვის ჰუტუს და ტუტსის ტომებმა შექმნეს რამდენიმე მცირე სახელმწიფოები. ოგოს თანახმად<ref>Falola, Toyin and Atieno Odhiambo, E. S. (eds.) (2002) ''The challenges of history and leadership in Africa: the essays of Bethwell Allan Ogot'' Africa World Press, Trenton, New Jersey, p. 84, ISBN 1-59221-004-X</ref>, ამ სახელმწიფოთა რიცხვი სულ ცოტა სამი იყო. ყველაზე ძველი სახელმწიფო, რომელსაც სახელი არ ჰქონდა, სავარაუდოდ შექმნა სინგას კლანმა და ეკავა თანამედროვე რუანდის დიდი ნაწილი, ჩრდილოეთის რაიონების გარდა. მუბარის სახელმწიფოს ასევე ეკავა დიდი ტერიტორია. ბოლოს, გისაკას სახელმწიფო რუანდის სამხრეთ-აღმოსავლეთში იყო საკმაოდ ძლიერი და შეინარჩუნა თავისი დამოუკიდებლობა XIX საუკუნის შუამდე<ref>Mamdani 61-62</ref>.

'''რუანდის სამეფო''' დაარსდა XI საუკუნეში ტუტსის ტომის ერთობლიობის მიერ. მას ეკავა დაახლოებით იგივე ტერიტორია, რაც უკავია თანამედროვე რუანდას. XV საუკუნიდან ქვეყნის მოსახლეობის უმრავლესობას — 82-85 %-ს — შეადგენდა ჰუტუს ტომი. მაგრამ ისინი ძირითადად იყვნენ ღარიბი გლეხები, მაშინ როდესაც მეფეები (მვამი), როგორც წესი, იყვნენ ტუტსის ტომის ხალხი. რა თქმა უნდა, ზოგიერთი ჰუტუს წარმომადგენელი შედიოდა საზოგადოების ელიტაში, მაგრამ მათი რიცხვი იყო უმნიშვნელო. ზუსტად სოციალურმა უთანხმოებებმა ტუტსის და ჰუტუს წარმომადგენლებს შორის მოიტანა სისხლიანი დაპირისპირებები და ხოცვა-ჟლეტა.

XIX საუკუნეში ტუტსის და ჰუტუს ტომების სახელმწიფო გახდა უფრო ცენტრალიზებული. მისი ტერიტორიის გაფართოება გრძელდებოდა და კივუს ტბის ნაპირებს მიაღწია. ეს გაფართოება ხდებოდა არა მარტო სამხედრო დაპყრობების ხარჯზე, არამედ მოსახლეობის ბუნებრივი მიგრაციის გამოც სოფლის მეურნეობის განვითარების შედეგად. სულ მალე მვამის ბრძანებით საკვანძო საზღვრების გასწვრივ სამხედროებისათვის დაიწყო ბანაკების მოწყობა შესაძლო თავდასხმების თავიდან ასაცილებლად. მხოლოდ სხვა კარგად განვითარებული სახელმწიფოების მიმართ, როგორებიცაა გისაკა, ბუგესერა და [[ბურუნდი]], ექსპანსია ხორციელდებოდა იარაღის ძალით.

მონარქიის პირობებში დისბალანსი ჰუტუსა და ტუტსის წარმომადგენლებს შორის გახდა კიდევ უფრო თვალსაჩინო. ტუტსის ტომის პოლიტიკური ბატონობა უზრუნველყოფილი იყო მეფის (მვამის) ხელისუფლების მეშვეობით. მეფე განიხილებოდა, როგორც ნახევრად ღვთიური არსება, რომელიც პასუხს აგებდა ქვეყნის აყვავებაზე. მეფის სიმბოლო იყო კალინგი — საღვთო ბარაბანი.

მვამებმა საკუთარ თავს შეუქმნეს მყარი საფუძველი — აკონტროლებდნენ ასზე მეტ მსხვილ მამულს. სამეფო საკუთრებაში იმყოფებოდა ბანანის ხეები და მსხვილი რქოსანი საქონლის დიდი ნაწილი; მამულები იყო სიმდიდრის ძირითადი საფუძველი. სახელმწიფო იერარქიაში მვამიზე დაბლა იდგნენ ტუტსის დიდი ბელადების საბჭოს წარმომადგენლები — ''batware b’intebe'', რომელთა დაქვემდებარებაშიც იყვნენ ტუტსის უფრო დაბალი ჩინოვნიკების ჯგუფი, რომლებიც უპირველეს ყოვლისა მეთვალყურეობდნენ შინაურ ცხოველებს და მიწის რესურსებს სამეფო დომენის ფარგლებს გარეთ. ყველა ჩინოვნიკის 95 %-ზე მეტი იყო ტუტსის ტომიდან.

ასევე მთავარ როლს თამაშობდნენ სამხედრო მეთაურები, რომლებიც აკონტროლებდნენ საზღვრისპირა რაიონებს. ისინი ასრულებდნენ, როგორც თავდაცვით, ისევე შემტევ ფუნქციებს, რისი მეშვეობითაც იცავდნენ საზღვრებს და აწარმოებდნენ თავდასხმით რეიდებს მეზობელი ტომების წინააღმდეგ. და ბოლოს, Biru, ანუ „შეიარაღებული დამცველთა საბჭო“, რომელიც ასევე იყო ადმინისტრაციის მთავარი ნაწილი. ეს ორგანო შედგებოდა ტუტსის მაღალი წრის პიროვნებებისაგან და წყვეტდა სასამართლო საკითხებს.

ტუტსის და ჰუტუს ერთად ყოფნის ადგილი იყო არმია. ორი ტომის ერთად ყოფნამ სამხედრო ბანაკებში მოიტანა ის, რომ გარკვეულ ეტაპზე ტუტსის ტომმა აითვისა ჰუტუს ტომის ენა. არსებული ცნობები ამტკიცებენ იმას, რომ ორ ტომს შორის ურთიერთობა იმ დროს ძირითადად იყო მშვიდობიანი.

ადგილობრივი სასამართლოს ტრადიციულ სისტემას ერქვა ''Gacaca'' და იმ რეგიონის ქვეყნების უმეტესობაში იყო გავრცელებული, როგორც კონფლიქტების მოგვარების და შერიგების ერთ-ერთი ინსტიტუტი. ტუტსის ტომის წარმომადგენელი მეფე იყო უმაღლესი მოსამართლე. მიუხედავად სასამართლო სისტემის ტრადიციული ხასიათისა, ის საკმაო ხანს აერთიანებდა რუანდას, როგორც ერთიანი, მთლიანი სახელმწიფო<ref>{{Cite web|url=http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200405/cmselect/cmniaf/303/303we32.htm|title=Select Committee on Northern Ireland Affairs Written Evidence|accessdate=2007-08-26|date=2004-12-29|publisher=Parliament of the U.K.}}</ref>.

=== კოლონიალური ერა ===
რუანდა დიდი ხნის განმავლობაში იყო დაკეტილი ევროპელებისათვის. პირველი ევროპელი, რომელმაც ფეხი დაადგა რუანდის მიწას იყო [[ავსტრია|ავსტრიელი]] ოსკარ ბაუმანი 1892 წელს, რომლის ექსპედიციის თანხაც გადაიხადა „გერმანიის აღმოსავლეთაფრიკული კოლონიზაციის საზოგადოებამ“. აფრიკის დიდი ნაწილისგან განსხვავებით, რუანდის და დიდი აფრიკული ტბების რეგიონის ბედი არ იყო დარეგულირებული 1884 წლის [[ბერლინი]]ს კონფერენციაზე. მაგრამ უკვე 1890 წელს [[ბრიუსელი]]ს კონფერენციამ დაადგინა გადაცემულიყო რუანდის და ბურუნდის მიწები [[გერმანია|გერმანიის]] პროტექტორატის ქვეშ [[უგანდა|უგანდის]] ტერიტორიაზე პრეტენზიის სანაცვლოდ. ორი სამეფოს დასავლეთ ტერიტორიებზე პრეტენზია ასევე გამოთქვა [[ბელგია]]მ, მაგრამ 1900 წელს რამდენიმე სასაზღვრო დაპირისპირების შემდეგ დამყარდა კოლონიების საბოლოო საზღვრები.

1894 წელს მვამი რუტარინდვამ მამის რვაბუგირი IV-ისგან მემკვიდრეობით გადაიბარა სამეფო ტახტი, მაგრამ ბევრი სამეფო საბჭოში ამით უკმაყოფილო დარჩა. მოხდა ბუნტი და სამეფო ოჯახი მოკლული იქნა. ტახტი მემკვიდრეობით მიიღო იუჰი IV მუსინგამ, რომელსაც ჰქონდა ნათესაური კავშირი სამეფო ოჯახთან თავისი დედის და ბიძის მხრიდან, მაგრამ მის ქვეშევრდომებს შორის უკმაყოფილება მაინც შენარჩუნებული იყო.

==== გერმანიის აღმოსავლეთი აფრიკა (1895—1919 წლები) ====
პირველი [[გერმანელები|გერმანელი]], რომელიც ეწვია და შეისწავლა რუანდა, იყო გრაფი გუსტავ ადოლფ ფონ გიოტცენი — 1893 წლიდან 1894 წლის ჩათვლით ის ხელმძღვანელობდა ექსპედიციას, რომელმაც გამოიკვლია ტანგანიიკის კოლონიის შიდა რაიონები. გიოტცენი მოგზაურობდა რუანდაში, შეხვდა მვამს მის სასახლეში, [[ნიანზა]]ში, და საბოლოო ჯამში მიაღწია [[კივუს ტბა]]ს სამეფოს დასავლეთის უკიდურეს წერტილში. [[გერმანიის აღმოსავლეთი აფრიკა|გერმანიის აღმოსავლეთ აფრიკაში]] სულ 2500 ჯარისკაცის ყოფნით, [[გერმანია]]მ ბევრი ვერაფერი მოახერხა რეგიონში სოციალური სტრუქტურების შესაცვლელად.

1897 წელს გერმანელი კოლონიზატორები და [[მისიონერობა|მისიონერები]] ჩავიდნენ რუანდაში. რუანდელები დაყოფილები იყვნენ — სამეფო ოჯახის ნაწილი შეშფოთებული იყო ევროპელების ვიზიტებისაგან, სხვები თვლიდნენ, რომ გერმანელებს შეეძლოთ გამხდარიყვნენ დომინირებული [[ბუგანდა|ბუგანდის]] ან [[ბელგია|ბელგიის]] კარგი ალტერნატივა. საბოლოოდ იმარჯვა მეორე აზრმა, რამაც ხელი შეუწყო გერმანელებს დამკვიდრებულიყვნენ ქვეყანაში. ჯამში რუანდამ ევროპელ კოლონიზატორებს გაუწია მნიშვნელოვნად ნაკლები წინააღმდეგობა, ვიდრე, მაგალითად [[ბურუნდი]]მ.

ამის შემდგომ პირველ წლებში გერმანელები პრაქტიკულად არ აკონტროლებდნენ რეგიონს და მთლიანად დამოკიდებული იყვნენ მკვიდრ მოსახლეობაზე. გერმანელები არ ახალისებდნენ მოდერნიზაციას და ხელისუფლების ცენტრალიზაციას. ამის ნაცვლად, თვლიდნენ რა რეგიონს, როგორც შემოსავლების წყაროს, მათ შემოიღეს ახალი გადასახადები. ამ გადასახადებს აკისრებდნენ სასოფლო სამეურნეო პროდუქციას, უპირველეს ყოვლისა, ყავას.

იმ დროს ევროპაში პოპულარული მეცნიერული რასიზმის თეორიის სულისკვეთებით გერმანელები გამსჭვალული იყვნენ ადამიანების ჯგუფებად დაყოფის იდეებით. ისინი თვლიდნენ, რომ ტუტსის მმართველი კლასი იმთავითვე იყო განსხვავებული რასობრივი ტიპი, ვიდრე ჰუტუ, და წარმოშობით უფრო ახლოს იყო ევროპელებთან. გერმანელი მეცნიერების აზრით ამის დამამტკიცებელი იყო ტუტსის ტომის უფრო მაღალი სიმაღლე ჰუტუს ტომთან შედარებით. ამ შეხედულებების მიხედვით, ევროპელები კეთილი თვალით უყურებდნენ ტუტსის ტომის წარმომადგენლებს, ნიშნავდნენ მათ მაღალ თანამდებობებზე და მიზნად ჰქონდათ დაეკანონებინათ მათი ბატონობა ჰუტუს წარმომადგენლებზე. ბოლოს და ბოლოს რუანდაში დამყარდა რასობრივი სეგრეგაცია და ერთი ტომის მეორეზე ბატონობის პრაქტიკა.

გერმანელებმა რეგიონში შემოიტანეს კაპიტალიზმის ელემენტები. ჰუტუს ტომის მოსახლეობა ფულს უყურებდა, როგორც მსხვილი რქოსანი პირუტყვის სანაცვლო კეთილდღეობით შემცვლელს. ზოგიერთი მათგანი აგროვებდა ფულს და შედეგად უფრო მატერიალურად უზრუნველყოფილი ხდებოდა, რაც არ აწყობდა ტუტსის ტომის წარმომადგენლებს. საბოლოოდ მვამიმ შემოიღო ახალი გადასახადები ჰუტუს წარმომადგენლებისათვის.

1899 წლისთვის გერმანელებმა განაწესეს თავიანთი მრჩევლები ადგილობრივი ბელადების მმართველობებში. 1905—1907 წლებში გერმანელები დაკავებულები იყვნენ ტანგანიიკის აჯანყებების, განსაკუთრებით [[მაჯი-მაჯის აჯანყება|მაჯი-მაჯის აჯანყების]] ჩახშობით. 1910 წლის 14 მაისს ბრიუსელის კონვენციამ დააფიქსირა უგანდის, კონგოს და გერმანიის აღმოსავლეთი აფრიკის საზღვრები, რომელიც მოიცავდა ტანგანიიკას და რუანდა-ურუნდის<ref>{{Cite web|url=http://www.law.fsu.edu/library/collection/LimitsinSeas/IBS052.pdf|format=PDF|title=International Boundary Study: Democratic Republic of the Congo (Zaire) -- Rwanda Boundary|accessdate=2006-06-05|date=1965-06-15|publisher=Department of State, Washington, D.C., US|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060916035647/http://www.law.fsu.edu/library/collection/LimitsinSeas/IBS052.pdf|archivedate=2006-09-16}}</ref>. 1911 წელს გერმანელები დაეხმარნენ ტუტსის ტომს ჰუტუს ტომის წარმომადგენლების აჯანყების ჩახშობაში რუანდის ჩრდილოეთ ნაწილში, სადაც ჰუტუს მოსახლეობა წარმოადგენდა აბსოლუტურ უმრავლესობა.

==== ბელგიის მმართველობა (1922—1945 წლები) ====
1915 წელს, [[პირველი მსოფლიო ომი]]ს დროს, ბელგიის [[ჯარი]] შეიჭრა რუანდის ტერიტორიაზე ბელგიის კონგოს ტერიტორიიდან და მთლიანად დაიპყრეს ის 1916 წელს. 1918 წელს, [[ერთა ლიგა|ერთა ლიგის]] გადაწყვეტილებით, რუანდა გახდა ბელგიის [[პროტექტორატი]]. ბელგიელებმა რუანდისგან და ბურუნდისგან შექმნეს პროტექტორატი [[რუანდა-ურუნდი]]. გერმანიის აღმოსავლეთი აფრიკის ტერიტორიის ნაწილი შეუერთდა ტანგანიიკას, რომელზეც კონტროლი გადაეცა ბრიტანელებს. 1923 წლიდან 1925 წლის ჩათვლით პერიოდში სამხედრო კომპანიის დროს რუანდის მვამმა, ბელგიელთა დახმარებით შეიერთა კინგოგოს, ვუშირუს, ბუკუნზის და ბუსოზოს პატარა სამეფოები<ref>{{Cite book|title=Kings and clans: Ijwi Island and the Lake Kivu Rift, 1780-1840|last=Newbury|first=David|authorlink= |coauthors= |year=1992|publisher=The University of Wisconsin Press|location=Madison|isbn=978-0-299-12894-4|page= |url=http://books.google.com/books?id=5ZYoMNeTaMkC&dq=Bukunzi+Newbury&source=gbs_navlinks_s|accessdate=10 December 2009|pages=239 & 270}}</ref>.

ბელგიის მთავრობა აგრძელებდა ტუტსის ხელისუფლების სტრუქტურებზე დაყრდნობას ქვეყნის მართვის დროს, თუმცა მათ დაიწყეს უფრო აქტიური მონაწილეობის მიღება განათლების და სოფლის მეურნეობის განვითარებაში. ბელგიელებმა ქვეყანაში შეიტანეს მანიჰოტი, სიმინდი და ირლანდიური კარტოფილი, რომ გაეზარდათ კვების პროდუქტების წარმოება ფერმერებისათვის. ეს განსაკუთრებით საჭირო იყო ორი გვალვის და შემდეგი შიმშილობის პირობებში 1928—1929 და 1943—1944 წლებში. მეორე შიმშილობის პერიოდში, რომელიც ცნობილია რუზაგაიურას სახელით, გარდაიცვალა მოსახლეობის ერთი მეხუთედიდან ერთ მესამედამდე. ამას გარდა, ბევრი რუანდიელი გადაიხვეწა მეზობელ კონგოში, რითაც იქ კიდევ უფრო გამწვავდა ისედაც უფრო მძიმე სიტუაცია<ref>{{Cite web|url=http://assets.cambridge.org/97805218/13662/sample/9780521813662ws.pdf|format=PDF|title=Re-imagining Rwanda: Conflict, Survival and Disinformation in the Twentieth Century|accessdate=2006-06-05|date=2002-03-01|publisher=School of Oriental and African Studies, University of England (Cambridge University Press)}}</ref>.

ბელგიელებს უნდოდათ საკუთარი კოლონია გადაექციათ შემოსავლიანად. მათ [[ყავა]] გადააქციეს ძირითად სავაჭრო კულტურად და იყენებდნენ იძულებით შრომით სისტემას მის მოსაყვანად. თითოეული გლეხი ვალდებული იყო გამოეყო თავისი მიწის ნაკვეთის გარკვეული პროცენტი ყავის მოსაყვანად, ამის გასაკონტროლებლად ბელგიელებს ეხმარებოდნენ მოკავშირეები — ტუტსის ტომის წარმომადგენლები. აღორძინდა იძულებითი შრომის სისტემა, რომელიც არსებობდა მეფე რვაბუგირის დროს. ეს იძულებითი შრომა და მოსახლეობის მკაცრი ექსპლოატაციის სისტემა დაგმობილი იქნა ბევრი სახელმწიფოს მიერ საერთაშორისო დონეზე და საკმაოდ არაპოპულარული იყო რუანდაში. რუანდის ასობით ათასი მაცხოვრებელი საცხოვრებლად გადავიდა [[დიდი ბრიტანეთი]]ს პროტექტორატ [[უგანდა]]ში, რომელიც იყო გაცილებით მდიდარი და არ ატარებდა მსგავს პოლიტიკას.

ბელგიის ხელისუფლებამ გააძლიერა ეთნიკური დაპირისპირება ტუტსის და ჰუტუს ტომებს შორის. ევროპელები მხარს უჭერდნენ ტუტსის წარმომადგენელთა ხელისუფლებას. ევროპაში [[ევგენიკა|ევგენიკის]] განვითარებასთან დაკავშირებით კოლონიალური ხელისუფლება შეშფოთდა ჰუტუსა და ტუტსის შორის არსებული განსხვავებებით. მეცნიერები ჩამოვიდნენ მოსახლეობის თავის ქალების გასაზომად და მათი აზრით, შესაბამისად ტვინის ზომების ასაღებად. ტუტსის მოსახლეობის თავის ქალები აღმოჩნდა უფრო დიდი, ისინი აგრეთვე იყვნენ უფრო მაღლები, და მათი კანი უფრო ღია იყო ვიდრე ჰუტუს ტომის მოსახლეობისა. ამის შედეგად ევროპელები მივიდნენ იმ შეხედულებამდე, რომ ტუტსის ტომს ჰქონდა კავკასიური წარმომავლობა და ეთნიკურად იყვნენ უფრო „მაღლა“, ვიდრე ჰუტუს ტომი. თითოეულმა მოქალაქემ მიიღო რასობრივი პირადობის მოწმობა, რომელმაც იურიდიულად გაყო ჰუტუს და ტუტსის ტომის მოსახლეობა. ტუტსის მოსახლეობამ დაიჯერა მითი საკუთარი რასობრივი უპირატესობის შესახებ. 1920-იან წლებში ბელგიელმა ეთნოლოგებმა გააანალიზეს რუანდის ათასობით მაცხოვრებელის თავის ქალების ზომები რასობრივი კრიტერიუმების მიხედვით, რომლებიც შემდგომში გამოიყენეს ნაცისტებმა<ref>Adam Curtis documentary ''All Watched Over by Machines of Loving Grace''. BBC, episode 3.</ref>.

ბელგიელებმა დაყვეს მოსახლეობა კატეგორიებად, რომლებიც ითვალისწინებდა არა მარტო ეთნიკურ წარმოშობას, არამედ კეთილდღეობასაც. ისინი იყენებდნენ კლასიფიკაციის მეთოდს, რომელიც დამოკიდებული იყო პიროვნების საკუთრებაში არსებულ პირუტყვის რაოდენობაზე. ნებისმიერი ადამიანი, რომელსაც ჰყავდა ათი ან მეტი სული მსხვილი რქოსანი პირუტყვი, ითვლებოდა ტუტსის კლასის წევრად. მოსახლეობის დაყოფაში მონაწილეობდა კათოლიკური ეკლესიაც: მან შეიმუშავა განათლების განცალკევებული სისტემა თითოეული ტომისათვის, თუმცა 1940—1950-იანი წლების განმავლობაში მოსწავლეთა დიდი უმრავლესობა იყო ტუტსის ტომის წარმომადგენელი.

უფრო გვიანდელმა [[არქეოლოგია|არქეოლოგიურმა]] და [[ლინგვისტიკა|ლინგვისტიკურმა]] გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ რასობრივი განსხვავებები ჰუტუს და ტუტსის წარმომადგენლებს შორის არ არსებობს, მათ განასხვავებდნენ მხოლოდ ტრადიციული მოღვაწეობები — ტუტსის ტომის მოსახლეობა ძირითადად ამრავლებდა და უვლიდა პირუტყვს, ხოლო ჰუტუს მოსახლეობა მისდევდა ფერმერობას.

მოსახლეობის კატეგორიებად დაყოფამ აღაშფოთა მვამი იუჰი IV, რომელსაც იმედი ჰქონდა საკუთარი ხელისუფლების შემდგომი განმტკიცებისა, ბელგიელებისგან თავის დასაღწევად. 1931 წელს ტუტსის ინტრიგებმა ბელგიელთა ადმინისტრაციის წინააღმდეგ გამოიწვია მვამის ჩამოგდება. ტუტსის ტომი აუმხედრდა ბელგიელებს, მაგრამ შეშინდა მათი სამხედრო უპირატესობის მიმართ და ღიად ვერ აჯანყდა<ref>{{Cite web|url=http://www.hrcberkeley.org/download/Rwanda-Curriculum-English1.pdf|format=PDF|title=The Teaching of the History of Rwanda: A Participatory Approach (A Reference Book for Secondary Schools in Rwanda)|accessdate=2007-06-05|date=2007-03-01|publisher=Ministry of Education, Science, Technology and Research, Kigali, Rwanda, and UC Berkeley Human Rights Center, Berkeley, US|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070613233149/http://hrcberkeley.org/download/Rwanda-Curriculum-English1.pdf|archivedate=2007-06-13}}</ref>. იუჰი IV შეცვალა მუტარა III-მ, ასევე ტუტსის ტომის წარმომადგენელმა. 1943 წელს ის გახდა პირველი მვამი, რომელმაც მიიღო კათოლიციზმი.

[[მეორე მსოფლიო ომი]]ს შემდეგ [[რუანდა-ურუნდი]] გახდა ბელგიის სამეურვეო ტერიტორია [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია|გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის]] მანდატით. ბელგიელთა მიერ 1950 წელს ჩატარებულმა რეფორმებმა ხელი შეუწყო დემოკრატიული პოლიტიკური ინსტიტუტების ზრდას, მაგრამ წინააღმდეგობა შეხვდა ტუტსის ტომის ტრადიციონალისტების მხრიდან, რომლებიც მათში ხედავდნენ საკუთარი მდგომარეობის მიმართ საფრთხეს.

1940-იანი წლების ბოლოდან ტუტსის ტომის წარმომადგენელმა მეფე რუდაჰიგვამ, რომელსაც ჰქონდა დემოკრატიული შეხედულებები, გააუქმა იძულებითი შრომის სისტემა და გადაანაწილა პირუტყვი და მიწა. თუმცა [[საძოვარი|საძოვრების]] უმრავლესობა დარჩა ტუტსის ტომის კონტროლ ქვეშ, ჰუტუს ტომის მოსახლეობამ თავი გაცილებით უფრო თავისუფლად იგრძნო ტუტსის ტომის მოსახლეობის ბატონობისგან. რეფორმების შემდეგ ტუტსის მოსახლეობა უკვე ვერ სარგებლობდა პირუტყვზე მთლიანი კონტროლით — რუანდის საზოგადოებაში სიმდიდრის მთავარი საზომით. ასე რომ, მიუხედავად თავისი დემოკრატიული მიმართულებისა, რეფორმებმა ხელი შეუწყო ეთნიკურ დაძაბულობას.

მვამი მუტარა III-მ მიიღო ზომები, რომ ბოლო მოეღო დესტაბილიზაციისთვის და ქაოსისთვის. მუტარა III-მ ჩაატარა რამდენიმე მთავარი რეფორმა. 1954 წელს მან დაუნაწილა მიწა ჰუტუს და ტუტსის ტომის წარმომადგენლებს და მოელაპარაკა კაბალური ვალის (''ubuhake'') გაუქმების შესახებ.

==== უთანხმოებები და მოძრაობა დამოუკიდებლობისაკენ ====
1950-იან და 1960-იანი წლების დასაწყისში [[პანაფრიკანიზმი]]ს ტალღებმა მოიცვა ცენტრალური აფრიკა. მისი იდეოლოგები იყვნენ [[ჯულიუს ნიერერე]] [[ტანზანია]]ში და [[პატრის ლუმუმბა]] კონგოში. ანტიკოლონიალური განწყობილება ძლიერდებოდა მთელ ცენტრალურ აფრიკაში, რომელიც შემდგომში ძლიერდებოდა სოციალისტური დოქტრინით, რაც გამოიხატებოდა ერთობით და თანასწორობით<ref>{{Cite web|url=http://www.infed.org/thinkers/et-nye.htm|title=Julius Nyerere: Lifelong Learning and Informal Education|accessdate=2007-05-27|date=2007-05-27|publisher=infed (Informal Education website), London, UK}}</ref>.

პანაფრიკანური იდეები აღმაფრენით აღიქვა ჰუტუს ტომის ხალხმა. [[გრეგუარ კაიიბანდა]]მ დააარსა ეროვნული პარტია [[პარმეჰუტუ]] (Parmehutu) ჰუტუს ტომის განთავისუფლების და თანაბარუფლებიანობის ლოზუნგებით. 1957 წელს მან დაწერა „ჰუტუს მანიფესტი“. მისი პარტია მალე გახდა გასამხედროვებული. ამის პასუხად ტუტსის ტომის წარმომადგენლებმა 1959 წელს ჩამოაყალიბეს პარტია უნარი (UNAR), რომელიც ატარებდა [[რუანდა-ურუნდი]]ს დამოუკიდებლობის იდეას ტუტსის ტომის მონარქიული მმართველობით. ეს ჯგუფი ასევე შეიარაღდა. მალე დაიწყო დაპირისპირებები ამ ორ პარტიას შორის. 1959 წლის ივლისში, როდესაც მვამი მუტარა III გარდაიცვალა გეგმიური ვაქცინაციის შემდეგ, ზოგიერთმა ტუტსის ტომის წარმომადგენელმა ჩათვალა, რომ ის მოკლული იქნა. მისი უმცროსი გერი ძმა გახდა მორიგი მონარქი, სახელად კიგელი V.

1959 წლის ნოემბერში ტუტსის მოსახლეობა შეეცადა მოეკლა გრეგუარ კაიიბანდა. ხმები ჰუტუს წარმომადგენელი პოლიტიკოსის — დომინიკ მბონომუტვას სიკვდილის შესახებ ტუტსის წარმომადგენლების მიერ, გახდა მიზეზი სამხედრო შეტაკებების დაწყებისა ამ ორ ტომს შორის. ჰუტუს ტომის აჯანყებას მოჰყვა 20 000-დან 100 000-მდე ტუტსის ტომის მოსახლეობის სიკვდილი. ათასობით ტუტსის ტომის წარმომადგენელი, მათ შორის მვამი, გაიქცა მეზობელ უგანდაში მანამდე, სანამ ქვეყანაში მოვიდნენ ბელგიელი კომანდოსები ძალადობის აღსაკვეთად. ტუტსის ლიდერებმა ბრალი დასდეს ბელგიელებს, რომ ისინი აქეზებდნენ ჰუტუს ტომის მოსახლეობას აჯანყების დაწყებაში. [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია|გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის]] სპეციალურმა კომისიამ შეაფასა ეს მოვლენები, როგორც რასიზმის გამოვლინება ეროვნული უმცირესობის — ტუტსის ტომის მიმართ და აღნიშნა მთელი რიგი დიკრინიმინაციული მოქმედებები ბელგიის ხელისუფლების მხრიდან.

1959 წლის აჯანყებამ სერიოზულად შეცვალა რუანდის პოლიტიკური ცხოვრება. დაახლოებით 150 000 ტუტსის ტომის მოსახლეობა იძულებული გახდა გაქცეულიყო ქვეყნიდან და თავშესაფარი იპოვეს მეზობელ ქვეყნებში. ამ დევნილთაგან ბევრი იმყოფებოდა ემიგრაციაში 90-იანი წლების დაწყებამდე. დევნილთა რიგებიდან პირველ და მეორე თაობებიდან შემდგომში ხდებოდა კადრების აყვანა [[რუანდის პატრიოტული ფრონტი]]სთვის. ტუტსის ტომის რუანდაში დარჩენილი მოსახლეობა, გამორიცხული იქნა პოლიტიკური ხელისუფლებიდან, რომელიც გადავიდა ჰუტუს ტომის ხელში.

1960 წელს ბელგიის ხელისუფლება დათანხმდა ჩაეტარებინა დემოკრატიული  მუნიციპალური არჩევნები რუანდა-ურუნდიში. ჰუტუს ტომის უმრავლესობამ ეროვნულ ასამბლეაში აირჩია თავისი წარმომადგენლები. ტუტსის მონარქია გაუქმდა. ბელგიელთა ძალისხმევამ შექმნილიყო რუანდა-ურუნდის დამოუკიდებელი სახელმწიფო ტუტსის და ჰუტუს ტომის წარმომადგენელთა თანაბარი როლით პოლიტიკურ და სოციალურ სფეროებში, ვერ მოიპოვა წარმატება. გაეროს მოთხოვნით ბელგიის ხელისუფლებამ დაჰყო [[რუანდა-ურუნდი]] ორ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ — რუანდა და [[ბურუნდი]].

=== დამოუკიდებლობა ===

==== დამოუკიდებლობის პირველი ათწლეული ====
1961 წლის 25 სექტემბერს შედგა [[რეფერენდუმი]], რომელზეც დაისვა კითხვა — გახდეს რუანდა რესპუბლიკა თუ შეინარჩუნოს მონარქია. მოქალაქეებმა მხარი დაუჭირეს რესპუბლიკას. 1961 წლის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ პრემიერ-მინისტრი გახდა [[გრეგუარ კაიიბანდა]]. სიკვდილს გადარჩენილი დომინიკ მბონომუტვა გამოცხადდა გარდამავალი მთავრობის პირველ თავმჯდომარედ.

1961 და 1962 წლებს შორის ტუტსის ტომის პარტიზანულმა დაჯგუფებებმა მოაწყვეს მთელი რიგი თავდასხმები რუანდის ტერიტორიაზე მეზობელი ქვეყნებიდან. რუანდის მთავრობამ ჩაატარა კონტრშეტევა, რის შედეგადაც კიდევ რამდენიმე ათასი ადამიანი ორივე მხრიდან იქნა მოკლული.

1962 წლის 1 ივლისიდან [[ბელგია]]მ, გაეროს მეთვალყურეობის ქვეშ, მიანიჭა მთლიანი დამოუკიდებლობა რუანდას და [[ბურუნდი]]ს. რუანდა ოფიციალურად გახდა რესპუბლიკა, პარლამენტში [[პარმეჰუტუ]]ს პარტიის უმრავლესობით, რომელმაც თანდათან მოიპოვა მთლიანი კონტროლი ეროვნულ პოლიტიკაზე. 1963 წელს ტუტსის ტომის პარტიზანები ხელმეორედ შეიჭრნენ ქვეყანაში ბურუნდიდან, რამაც გამოიწვია შეტაკებები, რომლის შედეგადაც მოკლული იქნა დაახლოებით 14 ათასი ადამიანი. ეკონომიკური კავშირი რუანდასა და ბურუნდის შორის გაწყდა, ხოლო მათ შორის დაძაბულობა უფრო გამწვავდა. გრეგუარ კაიიბანდამ რუანდა გამოაცხადა ერთპარტიული სისტემის ქვეყნად.

გრეგუარ კაიიბანდა 1962 წელს გახდა რუანდის პირველი არჩეული პრეზიდენტი. მან ოფიციალური ურთიერთობა დაამყარა 43 ქვეყანასთან, მათ შორის [[აშშ]]-თან. მიუხედავად შიდა პოლიტიკაში მიღწეული პროგრესისა, ქვეყანაში არსებულმა კორუფციამ ყველაფერი ნულთან მიიყვანა.

გრეგუარ კაიიბანდას ადმინისტრაციამ დააწესა კვოტები, რომ ეცადა გაეზარდა ჰუტუს ტომის მოსახლეობის რაოდენობა სკოლებში და სახელმწიფო სამსახურებში. ეს ძალისხმევები საბოლოო ჯამში იწვევდა ტუტსის ტომის მოსახლეობის მარგინალიზაციას. მათ საშუალო სკოლებში და უნივერსიტეტებში გამოუყვეს მხოლოდ ადგილების ცხრა პროცენტი. კვოტები ასევე ვრცელდებოდა სახელმწიფო სამსახურზეც. უმუშევრობის მაღალმა დონემ გამოიწვია მკაცრი კონკურენცია თითოეულ სამუშაო ადგილზე, რამაც გაზარდა ეთნიკური დაპირისპირება. გრეგუარ კაიიბანდას მთავრობა ასევე აგრძელებდა ბელგიის კოლონიური მთავრობის პოლიტიკას, დააბრუნა ეთნიკური პირადობის მოწმობები და აკრძალა „შერეული“ ქორწილები.

მთავრობა ყოველმხრივ ჩაგრავდა პოლიტიკურ ოპოზიციას. მან აკრძალა ტუტსის ტომის პოლიტიკური პარტიები უნარი (UNAR) და რადერი (RADER). ჰუტუს ტომის ბოევიკები ხმარობდნენ დამამცირებელ ტერმინ „ინიენზის“ ([[კინიარუანდა]] — inyenzi) — ტარაკანები, რომ დაეხასიათებინათ ქვეყანაში შემოჭრილი ტუტსის ტომის აჯანჯებულები.

კათოლიკური ეკლესია მჭიდროდ იყო დაკავშირებული [[პარმეჰუტუ]]სთან. ეკლესიის დახმარებით ხელისუფლება უკავშირდებოდა თავის მოკავშირეებს ბელგიაში და გერმანიაში.

==== სამხედრო მმართველობა ====
1973 წლის 5 ივლისს თავდაცვის მინისტრმა გენერალ-მაიორმა [[ჟიუვენალ ჰაბიარიმანა]]მ პუტჩის შედეგად გადააყენა გრეგუარ კაიიბანდა. ჟიუვენალ ჰაბიარიმანამ შეაჩერა კონსტიტუციის მოქმედება, დაშალა ეროვნული კრება და დაადო მკაცრი აკრძალვა ნებისმიერ პოლიტიკურ მოქმედებებს.

პირველად ჟიუვენალ ჰაბიარიმანამ შეაჩერა კვოტების სისტემა, რითაც ტუტსის ტომის მოსახლეობის სიმპათიები დაიმსახურა. მიუხედავად ამისა, ეს დიდ ხანს არ გაგრძელებულა. 1974 წელს საზოგადოებრივი რეზონანსი გამოიწვია იმ აზრის განხილვამ მასზედ, რომ ტუტსის ტომის წარმომადგენლები საკმაოდ ბევრნი არიან წარმოდგენილნი პროფესიონალურ სფეროებში, ისეთებში, როგორიცაა [[მედიცინა]] და [[განათლება]]. ათასობით ტუტსის ტომის წარმომადგენელი იძულებული იყო გადამდგარიყო დაკავებული თანამდებობებიდან, ბევრმა მათგანმა დატოვა სამშობლო. ძალადობის შედეგად რამდენიმე ასეული ტუტსის წარმომადგენელი იქნა მოკლული. თანდათან ჟიუვენალ ჰაბიარიმანა დაუბრუნდა თავისი წინამორბედის მეთოდებს, რომელმაც გააძლიერა მტრობა ამ ორ ტომს შორის.

1975 წელს პრეზიდენტმა ჟიუვენალ ჰაბიარიმანამ ჩამოაყალიბა ეროვნული რესპუბლიკური მოძრაობა დემოკრატიისათვის და განვითარებისათვის, რომლის ოფიციალურ მიზნებს მოიცავდა მშვიდობის პროპაგანდა, ერთიანობა და ეროვნული განვითარება. პარტია [[პარმეჰუტუ]] დაიშალა.

ეროვნული რესპუბლიკური მოძრაობა დემოკრატიისათვის და განვითარებისათვის გახდა ერთპარტიული სისტემის საფუძველი, რომელიც გამოქვეყნებული იყო 1978 წლის რეფერენდუმზე მიღებულ ახალ კონსტიტუციაში. რამდენიმე კვირის შემდეგ ჩატარდა საპრეზიდენტო არჩევნები. ჟიუვენალ ჰაბიარიმანა, როგორც ერთადერთი მმართველი პარტიის მეთაური იყო ერთადერთი კანდიდატი საარჩევნო ბიულეტენებში. ის ხელმეორედ აირჩიეს 1983 და 1988 წლების არჩევნებში, ყოველთვის როგორც ერთადერთი კანდიდატი. საზოგადოებრივი დაწოლის პასუხად, პრეზიდენტმა ჟიუვენალ ჰაბიარიმანამ 1990 წლის ივლისში განაცხადა თავის გადაწყვეტილებაზე გადაექცია ერთპარტიული სახელმწიფო მრავალპარტიულ დემოკრატიად.

==== კავშირი ბურუნდიში მიმდინარე მოვლენებთან ====
რუანდაში არსებული სიტუაცია მჭიდროდ იყო დაკავშირებული მეზობელ ბურუნდიში არსებულ სიტუაციაზე. ორივე ქვეყანა უპირატესად ჰუტუს ტომის ხალხით იყო დასახლებული, მაგრამ ტუტსის ტომის არმია, რომელსაც ხელისუფლება ვერ აკონტროლებდა, ათეულწლების განმავლობაში დაბანაკებული იყო ბურუნდიში. ლუი რვაგასორეს მკვლელობის შემდეგ, მისი პარტია უპრონა დაიყო ტუტსის და ჰუტუს ტომის წარმომადგენელთა ფრაქციებად. ტუტსის ტომის წარმომადგენელი პრემიერ-მინისტრი აირჩიეს მონარქად, მაგრამ ერთი წლის შემდეგ, 1963 წელს, ის იძულებული იყო პრემიერ-მინისტრად დაენიშნა ჰუტუს ტომის წარმომადგენელი პიერ ნგენდანდუმბე, რომ დაეშოშმინებინა ჰუტუს ტომის წარმომადგენელთა უკმაყოფილება. მიუხედავად ამისა, მონარქმა იგი მალევე შეცვალა მეორე ტუტსის ტომის პრინცით. 1965 წლის ბურუნდის საკანონმდებლო ორგანოების პირველ არჩევნებზე ნგენდანდუმბე აირჩიეს პრემიერ-მინისტრად. ის ძალიან მალევე მოკლეს ტუტსის ტომელმა ექსტრემისტრებმა და ის შეცვალა ჰუტუს ტომის მეორე წარმომადგენელმა — ჯოზეფ ბამინამ. ჰუტუს ტომის წარმომადგენლებმა ეროვნულ პარლამენტში მიიღეს 33 ადგილიდან 23 ადგილი, მაგრამ მონარქმა არჩევნები გამოაცხადა არაკანონიერად. ბამინაც ასევე მალე იქნა მოკლული და ტუტსის ტომის მონარქმა პრემიერ-მინისტრად დანიშნა თავისი პირადი მდივანი — ლეოპოლდ ბიჰა. ამან გამოიწვია სამთავრობო გადატრიალება და მვამი გაიქცა ქვეყნიდან, ხოლო ლეოპოლდ ბიჰა დაიჭრა. ტუტსის ტომის არმიამ, მიშელ მიჩომბეროს მეთაურობით მკაცრი პასუხი გასცა: ჰუტუს ტომის თითქმის ყველა პოლიტიკოსი იქნა მოკლული<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,941468,00.html|title=the Lucky Mwami|accessdate=2007-06-06|date=1965-10-29|publisher=Time Magazine, Tampa, USA|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071209190944/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,941468,00.html|archivedate=2007-12-09}}</ref>. მიშელ მიჩომბერომ საკუთარ კონტროლ ქვეშ აიღო მთავრობა და რამდენიმე თვის შემდეგ ჩამოაგდო თავისი მვამი, წინა მონარქის შვილი და საერთოდ მონარქიის ლიკვიდაცია მონარქია. შემდეგ ის დაიმუქრა რუანდაში შეჭრით<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,835283,00.html|title=Sense at the Summit|accessdate=2007-06-06|date=1966-04-08|publisher=Time Magazine, Tampa, USA|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070930212949/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,835283,00.html|archivedate=2007-09-30}}</ref>. ბურუნდიში სამხედრო დიქტატურა შენარჩუნდა კიდევ 27 წელი, შემდეგ 1993 წლის თავისუფალ არჩევნებამდე.

1969 წელს მოხდა ჰუტუს ტომის კიდევ ერთი ეთნიკური წმენდა ტუტსის ტომის არმიის მხრიდან. პასუხი გახდა 1972 წლის ჰუტუს ტომის ძლიერი აჯანყება, რომელიც გადაიზარდა გენოციდში და რის შედეგადაც დაიღუპა დაახლოებით 200 000 ადამიანი. ამ ძალადობამ გამოიწვია ჰუტუს ტომის დევნილების მორიგი ტალღა ბურუნდიდან რუანდაში, რის შედეგადაც ეთნიკური დაძაბულობა კიდევ უფრო გაიზარდა.

1988 წელს ბურუნდის მთელ ჩრდილოეთ ნაწილს გადაუარა ძალადობის ტალღამ ტუტსის ტომის მოსახლეობის მიმართ, რის პასუხადაც ტუტსის ტომის არმიამ დახოცა დაახლოებით 20 ათასი ჰუტუს ტომის წარმომადგენელი. დევნილების ახალი ტალღა გაემართა ტანზანიაში და კონგოში.

==== სამოქალაქო ომი ====
ტუტსის ტომის მოსახლეობის დევნილების მნიშვნელოვანი ნაწილი შეუერთდა [[იოვერი მუსევენი]]ს აჯანყებულთა ძალებს [[უგანდის სამოქალაქო ომი]]ს დროს, რომელიც მათი გამარჯვებით დამთავრდა 1986 წელს. მათ შორის იყვნენ ფრედ რვიგიემა და [[პოლ კაგამე]], რომლებმაც დევნილებისაგან ჩამოაყალიბეს [[რუანდის პატრიოტული ფრონტი]] (რპფ) — რუანდის ტუტსის ტომის აჯანყებულთა ჯგუფი. 1990 წლის 1 ოქტომბერს რპფ-ს არმია შეიჭრა რუანდაში [[უგანდა|უგანდის]] ბაზიდან. სამი წლის განმავლობაში ჰუტუს ტომის მთავრობის წინააღმდეგ საბრძოლო მოქმედებებისა და მრავალრიცხოვანი სამშვიდობო შეთანხმებების შემდეგ 1993 წლის აგვისტოში მხარეებმა ხელი მოაწერეს „საბოლოო“ შეთანხმებას ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე, ცნობილს როგორც არუშის შეთანხმება.

სიტუაცია კიდევ უფრო გამწვავდა, როდესაც ბურუნდის არჩეული პრეზიდენტი, ჰუტუს ტომის წარმომადგენელი მელქიორ ნდადაიე, მოკლული იქნა ტუტსის ტომის ჯარისკაცების მიერ 1993 წლის ოქტომბერში<ref>{{Cite news|title=Timeline: Burundi|publisher=[[BBC News]]|date=30 October, 2008|accessdate=30 April, 2009|quote=1993October - Tutsi soldiers assassinate Ndadaye|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/1068991.stm}}</ref>. [[ბურუნდი]]ში დაიწყო გაცხარებული სამოქალაქო ომი ტუტსის და ჰუტუს ტომის მოსახლეობას შორის. ეს კონფლიქტი გადავიდა რუანდის ტერიტორიაზე და ამ ორ ტომს შორის არსებულმა ბეწვზე მყოფმა სიმშვიდემ საკმაოდ საშიში ფორმა მიიღო. თუმცა [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია]]მ გააგზავნა სამშვიდობო ძალები, რომელსაც ერქვა რუანდის დასახმარებელი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მისია (UNAMIR), მაგრამ მისია სუსტად იყო დაკომპლექტებული და მნიშვნელოვნად არაეფექტური სამოქალაქო ომის პირობებში საბრძოლველად. გაეროს ძალების გენერალ-ლეიტენანტი რომეო დალერუს გარდაუვალი გენოციდის საფრთხის თავიდან ასაცილებლად უარი ეთქვა დამატებითი ჯარების გამოყოფაზე<ref>{{Cite news|title=As genocide raged, general's pleas for help ignored|first=Ken|last=Shiffman|url=http://edition.cnn.com/2008/WORLD/africa/11/13/sbm.dallaire.profile/index.html|agency=|newspaper=|publisher=[[CNN]]|date=10 December, 2008|accessdate=10 December 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090225141740/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/africa/11/13/sbm.dallaire.profile/index.html|archivedate=25 თებერვალი 2009}}</ref>.

===== გენოციდი რუანდაში (1994 წელი) =====
1994 წლის 6 აპრილს თვითმფრინავი, რომელშიც ისხდნენ რუანდის პრეზიდენტი [[ჟიუვენალ ჰაბიარიმანა]] და ბურუნდის პრეზიდენტი [[სიპრიენ ნტარიამირა]], ჩამოვარდა [[კიგალი]]ს [[აეროპორტი|აეროპორტში]] დაჯდომისას<ref>{{Cite web|url=http://www.globalsecurity.org/military/world/war/rwanda.htm|title=Rwanda Civil War|date=2005-04-27|accessdate=2006-12-04|publisher=GlobalSecurity.org, Alexandria, US}}</ref>. ამ დროს ორივე პრეზიდენტი დაიღუპა.

ამ მოვლენამ შეძრა მთელი რუანდა: ორივე პრეზიდენტი ჰუტუს ტომის წარმომადგენელი იყო, რის შედეგადაც ჰუტუს შეიარაღებულმა დაჯგუფებებმა დაიწყეს ტუტსის ტომის წარმომადგენლების ტერიტორიების ალყაში მოქცევა და მათი დახოცვა, რადგან ავიაკატასტროფის მთავარ დამნაშავეებად ისინი ჩაითვალენ. მკვლელობების ტალღა სწრაფად გავრცელდა [[კიგალი]]დან ქვეყნის ყველა კუთხეებში. 6 აპრილიდან ივლისის დასაწყისამდე პერიოდში გაჩაღდა მასობრივი მკვლელობები: ჰუტუს ტომის მოსახლეობის შეიარაღებულმა ჯგუფებმა ([[ინტერაჰამვე]]) მოკლეს 500 000-დან 1 000 000-მდე ტუტსის ტომის და ზომიერად განწყობილი ჰუტუს ტომის მაცხოვრებელი. ადგილობრივი ჩინოვნიკების მიერ თვით რიგითი მოქალაქეებიც კი იყვნენ დავალებულები, რომ მოეკლად თავისი მეზობელი. გენოციდისკენ უბიძგებდნენ მასმედიის ორგანოები, რომლებიც ღიად მოუწოდებდნენ ტუტსის ტომის მოსახლეობაზე ძალადობისკენ.

გაიგო რა რუანდაში გენოციდის შესახებ, რპფ-ს ლიდერმა [[პოლ კაგამე]]მ დაიწყო თავისი რაზმების მომზადება მეზობელი ქვეყნებიდან რუანდაში შესაჭრელად. შედეგად დაიწყო სამოქალაქო ომი. ტუტსის ტომის მოსახლეობამ რპფ-ს ხელმძღვანელობით დაიწყო მოძრაობა დედაქალაქ კიგალისაკენ და ივნისისთვის დაიკავა ქვეყნის ჩრდილოეთი, აღმოსავლეთი და სამხრეთი ნაწილი. ათასობით სამოქალაქო პირი იქნა მოკლული კონფლიქტის დროს. [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია|გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის]] წევრმა სახელმწიფოებმა უარი თქვეს პასუხი გაეცათ UNAMIR-ის თხოვნებზე რათა გაზრდილიყო მშვიდობისმყოფელების კონტინგენტი. რპფ-ს კონტროლს გარეშე დარჩენილი ქვეყნის ნაწილის ოკუპაცია მოახდინა [[საფრანგეთი|საფრანგეთმა]]. [[ფრანგები|ფრანგებმა]] თავიანთი დესანტის გადმოსხმა ოფიციალურად ახსნეს, როგორც მასობრივი მკვლელობების თავიდან აცილების მცდელობისათვის აუცილებელი პირობა, მაგრამ ფაქტობრივად ჰუტუს ტომის მოსახლეობის მასიური მკვლელობები გრძელდებოდა მათ მიერ კონტროლირებად ზონებშიც<ref>[http://www.dailymotion.com/video/x8b58e_rwanda-un-genocide-made-in-france_news RWANDA, Un génocide made in France - Vidéo Dailymotion]</ref>.

==== სამოქალაქო ომის დასასრული ====
1994 წლის ივლისიდან აგვისტოს ჩათვლით პერიოდში ტუტსის ტომის ჯარი, [[პოლ კაგამე]]ს მეთაურობით შევიდა [[კიგალი]]ში და სულ მალე დაიკავა ქვეყნის ყველა ნაწილი. შედეგად გენოციდი დამთავრდა, მაგრამ ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ხელახლა დაიწყო დევნილების ტალღის გადინება, ოღონდ ამ შემთხვევაში დევნილები იყვნენ ჰუტუს ტომის წარმომადგენლები, რომლებსაც ეშინოდათ ტუტსის წარმომადგენლების მიერ სამაგიეროს გადახდის. მეზობელ ბურუნდიში, ტანზანიაში, უგანდაში და ზაირში შეიქმნა დევნილების ბანაკები.

ქვეყანაზე კონტროლის დამყარების შემდეგ პოლ კაგამემ ჩამოაყალიბა ეროვნული ერთიანობის მთავრობა ჰუტუს ტომის პრეზიდენტის — [[პასტერ ბიზიმუნგუ]]ს მეთაურობით. თვითონ პოლ კაგამე გახდა თავდაცვის მინისტრი და ვიცე-პრეზიდენტი, ასევე ქვეყნის ქარიზმატული ლიდერი.

1997 წლის ოქტომბერში დევნილების უზარმაზარი რაოდენობა — 600 000 ადამიანზე მეტი — უკან, რუანდაში დაბრუნდა. ამ მასობრივი რეპატრიაციის შემდეგ დაბრუნება დაიწყო კიდევ 500 000 დევნილმა ტანზანიიდან. არა ნაკლებ 100 000 რუანდელისა რჩება სამშობლოს ფარგლებს გარეთ. რუანდაში ითვლება, რომ ესენი არიან ყოფილი მთავრობის განადგურებული არმიის და მათი მოკავშირე სამოქალაქო პირების — [[ინტერაჰამვე]]ს ნარჩენები. კონგოს აღმოსავლეთ ნაწილის ტყეებში რჩებიან გენოციდთან არანაირი კავშირის მქონე ჰუტუს ტომის დევნილები, კერძოდ, რუტშურუს, მასისის და ბუკავუს რაიონებში, — რომლებიც დეზინფორმირებულები იყვნენ აჯანყებულების მიერ და მათ ატყუებდნენ, რომ რუანდაში დაბრუნებისთანავე იქნებოდნენ მოკლულები. მიუხედავად ამისა, იმის მერე დევნილების უმრავლესობა დაბრუნდა და ქვეყანა მთლიანობაში ტურისტებისათვის საშიშროებას არ წარმოადგენს.

რუანდის ყავამ მოიპოვა სულ უფრო მეტი მნიშვნელობა საერთაშორისო ბაზარზე, მის განაშენიანებაში და მოვლა-შენახვაში [[აშშ]]-მა ჩადო 8 მილიონი დოლარი. რუანდა დღეისათვის იღებს განსაზღვრულ შემოსავალს ყავის და ჩაის ექსპორტისაგან, თუმცა მისთვის ძნელია კონკურენცია გაუწიოს მის უფრო დიდ მწარმოებლებს. მაგრამ შემოსავლების ძირითადი წყარო მაინც ტურიზმია — განსაკუთრებით, მთის გორილების საცხოვრებელი ადგილების მონახულება. ასევე ტურისტების ინტერესს წარმოადგენს „ლეს ნიუნგვეს“ (მსოფლიოში ერთ-ერთი უკანასკნელი მაღლობი ტროპიკული ტყე) და აკაგერას (საფარი-პარკი) ეროვნული პარკები, ასევე დასვენება გისენის და კიბუეს ტბებთან.

2000 წელს პასტერ ბიზიმუნგუს მთავრობა კრიზისის გამო დაითხოვეს, ხოლო პრეზიდენტი პოსტიდან გადააყენა პოლ კაგამემ. პასტერ ბიზიმუნგუმ დააარსა ოპოზიციური პარტია — PDR, მაგრამ ის აკრძალა პოლ კაგამეს მთავრობამ. პასტერ ბიზიმუნგუ დააპატიმრეს 2002 წელს სამშობლოს გაყიდვის ბრალდებით და მიუსაჯეს თავისუფლების აღკვეთა 15 წელი, მაგრამ გაანთავისუფლეს პრეზიდენტის ამნისტიით 2007 წელს.

===== პირველი და მეორე კონგოს ომი =====
ჰუტუს ტომის შეიარაღებული ძალების — [[ინტერაჰამვე]]საგან ქვეყნის დაცვის მიზნით, რომლებიც გაიქცნენ [[ზაირი]]ს (დღევანდელი [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა]]) აღმოსავლეთ ნაწილში, რპფ-ს ჯარები 1996 წელს შეიჭრნენ ზაირის ტერიტორიაზე. ამ შეჭრაში რუანდის მოკავშირე გახდა კონგოს განთავისუფლების დემოკრატიული ძალების ალიანსი, რომელსაც მეთაურობდა [[ლორან-დეზირე კაბილა]] — ზაირის დიქტატორის [[მობუტუ სესე სეკო]]ს ძველი მტერი. შეჭრას ასევე მხარი დაუჭირა უგანდის ჯარებმა, რომლებიც ზაირში შევიდნენ ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან. ამ მოვლენებმა სახელად მიიღო [[კონგოს პირველი ომი]].

კონფლიქტის დროს ლორან-დეზირე კაბილამ, ვისი ძირითადი მიზანიც იყო მობუტუს ჩამოგდება, ჯარი წაიყვანა [[კინშასა]]ს მიმართულებით. 1997 წელს მობუტუ გარდაიცვალა პროსტატიტის კიბოსგან და კაბილამ დაიპყრო კინშასა, ხოლო შემდეგ გახდა ზაირის პრეზიდენტი, რომელსაც მან სახელი გადაარქვა და უწოდა კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. ამის შემდეგ კაბილას აღარ სჭირდებოდა ტუტსის ტომის წარმომადგენლების რპფ-სთან და უგანდის ჯარებთან კავშირი. 1998 წლის აგვისტოში მან მოთხოვა მათ დაეტოვებინათ ქვეყანა. მაგრამ არც ტუტსის ტომის შეიარაღებულ ძალებს და არც [[იოვერი მუსევენი]]ს უგანდის ჯარს არც უფიქრიათ ქვეყნის დატოვება, რამაც გამოიწვია [[კონგოს მეორე ომი]].

კონგოს მეორე ომის დროს რუანდელი ტუტსის ტომის შეიარაღებულმა ძალებმა სცადეს კივუს პროვინციის ანექსირება, რომ გაეწმინდათ იგი ჰუტუს ტომის დევნილების ბანაკებისგან. უგანდამ და რუანდამ თითქმის შეძლო დაეკავებინა კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ტერიტორიის დიდი ნაწილი. მაგრამ კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა იყო SADK-ის (სამხრეთ აფრიკის განვითარების თანამეგობრობა) წევრი და პრეზიდენტმა ლორან-დეზირე კაბილამ სთხოვა მის სხვა წევრ სახელმწიფოებს დახმარება. შედეგად კონფლიქტი რეგიონალურიდან გადაიზარდა საერთო აფრიკულში. კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას დაეხმარა [[ანგოლა]] და [[ზიმბაბვე]]. გაერთიანებულმა არმიამ შეძლო დაებრუნებინა რუანდელების და უგანდელების მიერ დაკავებული ყველა დაპყრობილი ტერიტორიები.

ლორან-დეზირე კაბილა მოკლული იქნა 2001 წელს და იგი შეცვალა მისმა შვილმა — [[ჟოზეფ კაბილა]]. 2002 წლის 20 ივლისს [[პრეტორია]]ში ხელი მოეწერა სამშვიდობო შეთანხმებას ჟოზეფ კაბილასა და რუანდის ტუტსის ტომის წარმომადგენელ პრეზიდენტ [[პოლ კაგამე]]ს შორის რუანდის ჯარის 20-ათასიანი კონტინგენტის გაყვანაზე, ტუტსის ტომის ორგანიზაციის კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ოფიციალურ აღიარებაზე, ჰუტუს ტომის შეიარაღებული ძალების განიარაღებაზე.

დღეისათვის კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში კვლავ მიმდინარეობს ომი, რომელიც დაიწყო 2012 წელს კივუს პროვინციაში გაეროს მშვიდობისმყოფელებით მხარდაჭერილ პრეზიდენტ კაბილას სამთავრობო ჯარებსა და [[23 მარტის მოძრაობა|„23 მარტის მოძრაობის“]] აჯანყებულებს შორის, რომლებსაც ეხმარება რუანდა და უგანდა.

==== თანამედროვე რუანდა ====
დღეისათვის რუანდა მთელი ძალებით ცდილობს აღადგინოს ომით და გენოციდით დანგრეული ეკონომიკა და ავლენს ჩქარი ეკონომიკური განვითარების ნიშნებს<ref>{{Cite web|url=http://www.neacdo.com/jobs/benebikira.php|title=Benebikira Sisters Foundation|accessdate=2007-06-04|publisher=New England Association of Catholic Development Officers, Worcester, MA|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091129074342/http://www.neacdo.com/jobs/benebikira.php|archivedate=2009-11-29}}</ref>, მაგრამ საერთაშორისო შეშფოთება ქვეყანაში ადამიანის უფლებების დარღვევების გამო არ ცხრება.

რუანდის ძირითადი ეკონომიკური პარტნიორები არიან [[ბელგია]], [[გერმანია]] და [[ჩინეთი]]. 2007 წლის აპრილში ხელი მოეწერა სავაჭრო შეთანხმებებს ბელგიასა და რუანდას შორის. მის თანახმად, ბელგია რუანდის ეკონომიკაში ჩადებს 25-35 მილიონ ევროს წელიწადში<ref>{{Cite web|url=http://www.bilaterals.org/article.php3?id_article=7923|title=Rwanda,Belgium to Sign Pacts|accessdate=2007-04-17|date=2007-04-17|publisher=The New Times, Kigali}}</ref> და ითანამშრომლებს ადგილობრივ სოფლის მეურნეობის და მეცხოველეობის სამინისტროსთან. ბელგიელები ასევე დაეხმარნენ თევზჭერის აღდგენაში [[კივუს ტბა]]ში<ref>{{Cite web|url=http://www.monitor.co.ug/specialincludes/mplsups/rwandagen/gen16.php|title=Belgium on Mission to Rebuild Rwanda|accessdate=2007-06-03|date=2007-06-03|publisher=Daily Monitor, Kampala, Uganda|archiveurl=https://web.archive.org/web/20051221202048/http://www.monitor.co.ug/specialincludes/mplsups/rwandagen/gen16.php|archivedate=2005-12-21}}</ref>.

აღმოსავლეთ რუანდაში კლინტონის ფონდი, ჯანდაცვის სფეროს პარტნიორებთან ერთად, ეხმარება სოფლის მეურნეობის წარმადობის აწევაში, წყალმომარაგების და სამედიცინო მომსახურების გაუმჯობესებაში, ასევე ხელს უწყობს საერთაშორისი კავშირების განვითარებას სასოფლო სამეურნეო პროდუქციის გასაღების მიზნით<ref>{{Cite web|url=http://www.clintonfoundation.org/cf-pgm-chdi-home.htm|title=CHDI Overview|accessdate=2007-06-04|date=2007-06-14|publisher=William J. Clinton Foundation, Little Rock, US|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070521212401/http://www.clintonfoundation.org/cf-pgm-chdi-home.htm|archivedate=2007-05-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.pih.org/where/Rwanda/Rwanda.html|title=Rwanda / Inshuti Mu Buzima|accessdate=2007-06-04|date=January 2007|publisher=Partners in Health, Boston, US|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070528100301/http://www.pih.org/where/Rwanda/Rwanda.html|archivedate=2007-05-28}}</ref>. 2000 წლიდან რუანდის მთავრობამ ინფრასტრუქტურის მოდერნიზაციის ინტერესი გამოთქვა, მათ შორის, გეგმავს უზრუნველყოს მაღალსიჩქარიანი ფართეზოლიანი ინტერნეტი მთელ ქვეყანაში.

რუანდამ 2007 და 2009 წლებში გააკეთა წარდგინება [[ერთა თანამეგობრობა]]ში გაწევრიანებაზე, რითაც ცდილობდა დისტანცია დაეჭირა ფრანგული საგარეო პოლიტიკიდან. 2009 წელს [[პორტ-ოვ-სპეინი]]ს თანამეგობრობის სახელმწიფოთა მეთაურების შეხვედრაზე რუანდას მიანიჭეს წევრობის სტატუსი. ავსტრალიის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სტივენ სმიტმა საქვეყნოდ განაცხადა, რომ ამას შეუძლია „გააძლიეროს კანონის უზენაესობა და დაეხმაროს რუანდის მთავრობის ძალისხმევას დემოკრატიის მშენებლობაში და ეკონომიკის ზრდაში“.

მაგრამ მას შემდეგ ორგანიზაცია [[Freedom House]]-ს არაერთხელ გამოუთქვამს შეშფოთება რუანდაში ადამიანის უფლებების დარღვევის გამო. 2010 წელს ორგანიზაცია [[საერთაშორისო ამნისტია]]მ გადაჭრით დაგმო თავდასხმა ოპოზიციონერ პოლიტიკოსებზე<ref>{{Cite web |url=http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/intimidation-rwandan-opposition-parties-must-end-20100218 |title=Intimidation of Rwandan opposition parties must end{{!}}Amnesty International |accessdate=2015-06-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141111230348/http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/intimidation-rwandan-opposition-parties-must-end-20100218 |archivedate=2014-11-11 }}</ref> საპრეზიდენტო არჩევნების წინ, გაერთიანებული დემოკრატიული ძალების პრეზიდენტ ვიქტუარ ინგაბირეს და მისი მოადგილის ჟოზეფ ნტავანგუნდის ინციდენტის დროს, როდესაც ისინი აგროვებდნენ პარტიის სარეგისტრაციო დოკუმენტებს სამთავრობო შენობასთან [[კიგალი]]ში. პრეზიდენტობის კანდიდატი ბერნარდ ნტაგანდა დააპატიმრეს 2000 წლის 24 ივნისს „გენოციდის იდეოლოგიის“ ბრალდებით.

რუანდის მწვანეთა პარტიის თავმჯდომარე ფრენკ ჰაბინეზამ ასევე განაცხადა მასზე, რომ იღებდა მუქარებს. 2009 წლის ოქტომბერში მწვანეთა პარტიის მიტინგი დაშალა პოლიციამ<ref>[http://www.hrw.org/en/news/2010/07/20/rwanda-allow-independent-autopsy-opposition-politician Rwanda: Allow Independent Autopsy of Opposition Politician|Human Rights Watch]</ref>. არჩევნებამდე სულ რამდენიმე კვირით ადრე, 2009 წლის 14 ივლისს, მწვანეთა პარტიის ვიცე-პრეზიდენტი ანდრე რვისერეკა მოკლული იქნა ნაპოვნი ბუტარაში (სამხრეთი რუანდა)<ref>{{Cite web |url=http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/pre-election-attacks-rwandan-politicians-and-journalists-condemned-2010-08-05 |title=Pre-election attacks on Rwandan politicians and journalists condemned{{!}}Amnesty International |accessdate=2015-06-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140512002251/http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/pre-election-attacks-rwandan-politicians-and-journalists-condemned-2010-08-05 |archivedate=2014-05-12 }}</ref>.

ხელისუფლების მკაცრ კონტროლ ქვეშ იმყოფება მასმედია. 2009 წლის ივნისში გაზეთ „Umuvugizi“-ის ჟურნალისტი ჟან-ლეონარდ რუგამბაგე მოკლული იქნა საკუთარი სახლის ახლოს კიგალიში. „Umuvugizi“ იმ დროს აწარმოებდა საკუთარ გამოძიებას გენერალ ფაუსტინ კაიუმბუ ნიამვასუს მკვლელობის თაობაზე, რომელიც იმყოფებოდა დევნილობაში [[სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა]]ში. 2009 წლის ივლისში აგნეს ნკუსი უვიმანას, გაზეთ „Umurabyo“-ს რედაქტორს, წაუყენეს ბრალდება „გენოციდის იდეოლოგიაში“. [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია]]მ, [[ევროპის კავშირი|ევროპის კავშირმა]], [[აშშ]]-მა, [[საფრანგეთი|საფრანგეთმა]] და [[ესპანეთი|ესპანეთმა]] სახალხოდ გამოხატეს შეშფოთება ამ მოვლენების გამო.

== სახელმწიფო წყობა ==
რუანდა საპრეზიდენტო რესპუბლიკაა, მრავალპარტიული სისტემით.

სახელმწიფოს მეთაურია — პრეზიდენტი, რომელსაც ირჩევენ 7-წლიანი ვადით (შესაძლოა მიმდევრობით მეორე ვადაც). პრეზიდენტი 2000 წლის აპრილიდან — [[პოლ კაგამე]], 2010 წლის სექტემბერში აირჩიეს მეორე ვადით.

პარლამენტი — ორპალატიანია. სენატი — 26 ადგილიანი (12 — ირჩევა ადგილობრივი საბჭოების მიერ, 8 — ინიშნება პრეზიდენტის მიერ, 4 — ინიშნება პოლიტიკური ორგანიზაციების მიერ, 2 — ინიშნება უმაღლესი სასწავლებლების მიერ); უფლებამოსილების ვადა — 8 წელი. დეპუტატების პალატა — 80 ადგილი (53 ირჩევა მოსახლეობის მიერ, 24 ქალი ირჩევა ადგილობრივი საბჭოების მიერ, 3 ინიშნება ახალგაზრდების და ინვალიდების მიერ); უფლებამოსილების ვადა 5 წელი.

ყველაზე დიდი პოლიტიკური პარტიები:
* რუანდის პატრიოტული ფრონტი — 42 დეპუტატი (პრეზიდენტ კაგამეს პარტია)
* სოციალ-დემოკრატიული პარტია — 7 დეპუტატი
* ლიბერალური პარტია — 4 დეპუტატი

რუანდაში კიდევ არსებობს 3 ნებადართული პარტია და 2 აკრძალული პარტია.

== რუანდის შეიარაღებული ძალები ==
საერთო რაოდენობაა 35 - 45 ათასი ადამიანი (სხვადასხვა მონაცემებით), მათ შორის დაახლოებით 7 ათასს შეადგენს ჟანდარმერია, ხოლო 1 ათასს სამხედრო საჰაერო ძალები. დაკომპლექტება ხდება ნებაყოფლობით საფუძველზე, გასაწვევი ასაკი — 18 წელი. რუანდის ხარჯები თავდაცვაზე 1990 წელს შეადგენდა [[მთლიანი შიდა პროდუქტი]]ს 3,75 %-ს, 2000 წელს — 3,53 %-ს, ხოლო 2010 წელს — 1,91 %-ს.

== ადმინისტრაციული დაყოფა ==
[[ფაილი:RwandaGeoProvinces.png|thumb|right|250px|რუანდის ადმინისტრაციული დაყოფა (2006 წლის შემდეგ)]]
2006 წლის 1 იანვრიდან რუანდა დაყოფილია ხუთ პროვინციად (intara), პროვინციები იყოფა ოცდაათ რაიონად (akarere), რომლებიც იყოფიან სექტორებად.

{| align="center" class="shortable wikitable"
|+
! |№
! |პროვინცია
! |ადმინისტრაციული ცენტრი
! |ფართობი,<ref name="Population" /><br />კმ²
! |მოსახლეობა,<ref name="Population" /><br />ად. (2012)
! |სიმჭიდროვე,<br />ად./კმ²
|-----
| 1
| [[ჩრდილოეთის პროვინცია (რუანდა)|ჩრდილოეთის პროვინცია]]
| [[ბიუმბა]]
| 3276
| 1 726 370
| 526,97
|-----
| 2
| [[აღმოსავლეთის პროვინცია (რუანდა)|აღმოსავლეთის პროვინცია]]
| [[რვამაგანა]]
| 9458
| 2 595 703
| 274,45
|-----
| 3
| [[სამხრეთის პროვინცია (რუანდა)|სამხრეთის პროვინცია]]
| [[ნიანზა (რუანდა)|ნიანზა]]
| 5963
| 2 589 975
| 434,34
|-----
| 4
| [[დასავლეთის პროვინცია (რუანდა)|დასავლეთის პროვინცია]]
| [[კიბუე]]
| 5883
| 2 471 239
| 420,06
|-----
| 5
| [[კიგალის პროვინცია (რუანდა)|კიგალის პროვინცია]]
| [[კიგალი]]
| 730
| 1 132 686
| 1551,62
|- style="background: #CCC;"
|    ||სულ||    ||25 314||10 515 973||415,49
|+
|}

2006 წლის 1 იანვრამდე რუანდა იყოფოდა 12 პროვინციად.

== მოსახლეობა ==
მოსახლეობის რაოდენობა — 12 012 589 ადამიანი (2013 წლის ივლისის შეფასება).

წლიური მატება — 2,8 % (ფერტილობა — 4,99 დაბადებული ერთ ქალზე).

სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა — 49 წელი მამაკაცებში, 52 წელი ქალებში. 55 წელი 2011 წელს.

იმუნოდეფიციტის ვირუსით დაავადებულნი ([[შიდსი]]) — 2,8 % (2007 წლის შეფასება).

ქალაქის მოსახლეობა — 18 %.

განათლება — 76 % მამაკაცები, 64 % ქალები (2003 წლის შეფასება).

ეთნიკური შემადგენლობა — [[ჰუტუ]] ([[ბანტუს ხალხი]]) — 84 %, [[ტუტსი (ხალხი)|ტუტსი]] ([[ჰამიტები]]) — 15 %, [[ტვა]] ([[პიგმეები]]) — 1 %.

=== რუანდის მოსახლეობის შერიგება ===
ჯერჯერობით ტუტსის და ჰუტუს ტომების შერიგების ყველა მცდელობა მთავრდება უშედეგოდ. ჩავარდა [[ნელსონ მანდელა]]ს მიერ  [[სამხრეთი აფრიკა|სამხრეთ აფრიკაში]] გამოცდილი მეთოდიც. სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის ყოფილი პრეზიდენტი 1993 წელს გახდა საერთაშორისო შუამავალი ბურუნდის მთავრობასა და აჯანყებულებს შორის გამართულ მოლაპარაკებაში. მოლაპარაკებისას ნელსონ მანდელამ წამოაყენა სქემა „ერთი ადამიანი — ერთი ხმა“ და განაცხადა რომ შვიდწლიანი ერთაშორისი კონფლიქტის სამშვიდობო დარეგულირება შესაძლებელია მხოლოდ უმცირესობაში მყოფი ტუტსის ტომის წარმომადგენლების ხელისუფლების მონოპოლიაზე უარის თქმის შემთხვევაში. მან განაცხადა, რომ „არმია უნდა იდგეს, უკიდურეს შემთხვევაში ნახევრად, მეორე ძირითადი ტომის ხალხის — ჰუტუსაგან, ხოლო ხმის მიცემა უნდა ტარდებოდეს პრინციპით ერთი ადამიანი — ერთი ხმა“.

ბურუნდის ხელისუფლება შეეცადა წასულიყო ამ ექსპერიმენტზე, მაგრამ იგი სავალალოდ დამთავრდა. იმავე 1993 წელს ქვეყნის პრეზიდენტმა პიერ ბუიოიამ გადასცა ხელისუფლება კანონიერად არჩეულ ჰუტუს ტომის წარმომადგენელ პრეზიდენტს მელქიორ ნდაიდეს. იმავე წლის ოქტომბერში სამხედროებმა მოკლეს ახალი პრეზიდენტი. პასუხად ჰუტუს ტომის წარმომადგენლებმა გაწყვიტეს 50 ათასი ტუტსის ტომის მაცხოვრებელი, ხოლო არმიამ პასუხად გაანადგურა 50 ათასი ჰუტუს ტომის მოქალაქე. ასევე გარდაიცვალა ქვეყნის მომდევნო პრეზიდენტი — კიპრიენ ნტარიამირა — ზუსტად ის მიფრინავდა ერთ თვითმფრინავში რუანდის პრეზიდენტთან 1994 წლის 4 აპრილს. ამის შედეგად 1996 წელს პიერ ბუიოია ხელმეორედ გახდა პრეზიდენტი.

დღეს ბურუნდის ხელისუფლება თვლიან, რომ პრინციპის „ერთი ადამიანი — ერთი ხმა“ ხელახლა შემოტანა — ნიშნავს ომის გაგრძელებას. ამიტომ საჭიროა შეიქმნას ხელისუფლებაში ჰუტუს და ტუტსის ტომის წარმომადგენლების მონაცვლეობით ყოფნის სისტემა, რისი მეშვეობითაც გაცილებით ადვილი იქნება რომელიმე ეთნიკური ჯგუფის ექსტრემისტი ლიდერების ხელისუფლებიდან ჩამოშორება. დღეისათვის ბურუნდიში მიღწეულია მორიგი შეთანხმება და რამდენ ხანს გაგრძელდება იგი არავინ არ იცის.

მდგომარეობა რუანდაში გამოიყურება უფრო დამამშვიდებლად — რუანდის ტუტსის ტომის პრეზიდენტი [[პოლ კაგამე]] თავის თავს ეძახის ყველა რუანდელის პრეზიდენტს, განურჩევლად მათი ეთნიკური წარმომავლობისა. მაგრამ საკმაოდ მკაცრად ექცევა იმ ჰუტუს ტომის წარმომადგენლებს, რომლებიც დამნაშავეები არიან [[რუანდის გენოციდი|რუანდის გენოციდში]] 1990-იანი წლების დასაწყისში.

=== ენა ===
რუანდის ოფიციალური ენებია [[ფრანგული ენა|ფრანგული]], [[კინიარუანდა]] და [[ინგლისური ენა|ინგლისური]] (2003 წლიდან). ვაჭრობის სფეროში გავრცელებულია [[სუაჰილი]].

სტატისტიკის თანახმად 2000-იანი წლების დასაწყისში რუანდის მოსახლეობის 10 %-ზე ნაკლებს შეეძლო ელაპარაკა ფრანგულ ენაზე და 3 %-ს ინგლისურ ენაზე. ქვეყნის მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა საერთო სასაუბრო ენად იყენებს კინიარუანდას ენას.

რუანდა-საფრანგეთის სახელმწიფო ურთიერთობების დაძაბვის შემდეგ, რუანდის ახალმა ხელისუფლებამ (2003 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ) მიიღო გადაწყვეტილება ქვეყნის განათლების სისტემაში სწავლების ენად ინგლისური ენის გამოყენების (ფრანგული ენის მაგივრად) და სახელმწიფო ენის სტატუსის შესახებ. რუანდაში ეთნიკური ომების გამო 1990-იან წლებში ქვეყნის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი გაიქცა მეზობელ ინგლისურენოვან ქვეყნებში, სადაც დევნილებს გაეზარდათ ბავშვების ახალი თაობა, რომლებიც სწავლობდნენ ინგლისურენოვან სკოლებში. ომების შეწყვეტისა და დევნილების საკუთარ ქვეყანაში დაბრუნების შემდეგ, რუანდაში გაჩნდა დიდი ინგლისურენოვანი თემი. ქვეყნის მოსახლეობის ახალი ინგლისურენოვანი ნაწილის წარმომადგენელია რუანდის დღევანდელი პრეზიდენტი პოლ კაგამე (Paul Kagame), რომელმაც ინიციირება გაუკეთა ქვეყნის გადასვლას ფრანგული ენიდან ინგლისურ ენაზე. ამ გადაწყვეტილების ოფიციალურ მოტივაციას დაერქვა მსხვილ ინგლისურენოვან სახელმწიფოებთან მეზობლობა, რომლებთანაც მიმდინარეობს ძირითადი სავაჭრო და სხვადასხვა ურთიერთობები.

=== რელიგია ===
რუანდის მოსახლეობის დიდი ნაწილი — [[კათოლიციზმი|კათოლიკეა]] — 49,5 %<ref name="features" />, [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტია]] — 43,4 %<ref name="features">{{cite web|url=http://features.pewforum.org/global-christianity/total-population-percentage.php|title=Christian Population as Percentages of Total Population by Country|author=|date=12-19-2011|work=|publisher=The Pew Research Center's Religion and Public Life Project|accessdate=2013-08-15|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181224211223/http://www.pewforum.org/global-christianity/total-population-percentage.php|archivedate=2018-12-24}}</ref>, [[მუსლიმი]] — 1,8 %<ref>{{cite web|url=http://www.pewforum.org/files/2011/01/FutureGlobalMuslimPopulation-WebPDF-Feb10.pdf|title=The Future of the Global Muslim Population|author=|date=January 2011|work=|publisher=Pew Research Center|accessdate=2014-03-07|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140211123722/http://www.pewforum.org/files/2011/01/FutureGlobalMuslimPopulation-WebPDF-Feb10.pdf|archivedate=2014-02-11}}</ref>. ყველაზე დიდი პროტესტანტული კონფესიებია [[ანგლიკანიზმი]], [[ადვენტიზმი]] და [[ორმოცდაათიანელობა]] (თითოეულ კონფესიაში მილიონზე მეტი მორწმუნე).

== ეკონომიკა ==
ბუნებრივი რესურსები — [[ოქრო]], [[კალა]], [[ვოლფრამი]], [[ბერილიუმი]], [[ბუნებრივი აირი]], ჰიდროენერგია, ნაყოფიერი ნიადაგი.

რუანდა — ღარიბი, აგრარული ქვეყანაა საკმაოდ მაღალი მოსახლეობის სიმჭიდროვით. სასარგებლო წიაღისეული თითქმის არ მოიპოვება და მუშავდება, წარმოება იმყოფება პრიმიტიულ მდგომარეობაში, ძირითადი საექსპორტო საქონელი — ყავა და ჩაი. მიუხედავად ნიადაგის ნაყოფიერებისა (მუშავდება ქვეყნის ტერიტორიის 46 %, კიდევ 10 % — სათიბი ტერიტორიაა), სწრაფად მზარდი მოსახლეობის გამო ხდება საკვები პროდუქტების იმპორტირება. რუანდა იღებს მნიშვნელოვან უცხოურ დახმარებას (კერძოდ, [[საერთაშორისო სავალუტო ფონდი]]სგან) და ატარებს მკაცრ საგადასახადო პოლიტიკას.

[[მთლიანი შიდა პროდუქტი]] (მშპ) ერთ სულ მოსახლეზე 2009 წელს შეადგენს დაახლოებით 900 დოლარს. (216-ე ადგილი მსოფლიოში). სიღარიბის ზღვარზე დაბლა იმყოფება მოსახლეობის დაახლოებით 60 %.

[[სოფლის მეურნეობა]] (მომუშავეთა 90 %) — [[ყავა]], [[ჩაი]], [[ბანანი]], [[პარკოსნები]], [[სორგო]], [[კარტოფილი]]; გამრავლებულია შინაური პირუტყვი.

მრეწველობა — სასოფლო სამეურნეო პროდუქციის დამუშავება, ლუდის, საპნის, ფეხსაცმლის, სიგარეტის წარმოება. მცირე რაოდენობით მოიპოვება კალა, ვოლფრამი, ოქრო.

=== საგარეო ვაჭრობა ===
ექსპორტი — 0,2 მილიარდი დოლარი. 2008 წელს — ყავა, ჩაი, ტყავი, კალის მადანი.

ძირითადი მყიდველები: [[ჩინეთი]] — 9,1 %, [[ტაილანდი]] — 8,6 %, [[გერმანია]] — 7,3 %, [[აშშ]] — 4,5 %, [[ბელგია]] — 4,1 %.

იმპორტი — 0,8 მილიარდი დოლარი. საკვები პროდუქტები, სამრეწველო პროდუქცია, ნავთობპროდუქტები, ცემენტი და სამშენებლო მასალები.

ძირითადი მომწოდებლები: [[კენია]] — 15 %, [[უგანდა]] — 13,1 %, [[ჩინეთი]] — 6,2 %, [[ბელგია]] — 5,2 %, [[გერმანია]] — 4,5 %.

შედის საერთაშორისო ორგანიზაციაში — [[აფრიკის, კარიბის აუზის და წყნარი ოკეანის რეგიონის ქვეყნები]].

=== ტრანსპორტი ===
[[ტრანსპორტი]] განვითარებულია მხოლოდ მსხვილ ადმინისტრაციულ ცენტრებში. რუანდაში არ არსებობს არანაირი სარელსო ტრანსპორტი — არც [[მეტრო]], არც [[ტრამვაი]] და არც [[რკინიგზა]].

== განათლება ==
=== სკოლამდელი და დაწყებითი განათლება ===
სკოლამდელი განათლება უპირატესად კერძოა ბავშვებისათვის 2,5-დან 6 წლამდე, მაგრამ მთავრობა ამუშავებს და ამტკიცებს სწავლების სტანდარტებს. დაწყებითი განათლება უფასოა და სავალდებულოა ბავშვებისათვის 7-დან 13 წლამდე. სწავლების პირველი სამი წელი მიმდინარეობს კინიარუანდას ენაზე, შემდეგში მოსწავლე და მისი მშობლები თვითონ ირჩევენ სწავლების ენას (კინიარუანდა, ინგლისური ან ფრანგული).

=== საშუალო განათლება ===
საშუალო განათლება გრძელდება 6 წელი და მთავრდება გამოცდებით.

=== პროფესიონალურ-ტექნიკური სწავლება ===
ქვეყანაში არსებობს 22 სახელმწიფო და 16 კერძო ტექნიკური სკოლა, ასევე 6 ტექნიკუმი და 79 პროფესიონალური სწავლების ცენტრი.

=== უმაღლესი განათლება ===
სტუდენტების რიცხვი მკვეთრად გაიზარდა 1995-2009 წლებში, მაგრამ შესაბამისი ასაკის ახალგაზრდობის უმაღლესი განათლების წილი 2005 წელს შეადგენდა მხოლოდ 3 %-ს. 1995-1996 წლებში რუანდაში იყო 3948 სტუდენტი (ყველა სახელმწიფო უმაღლეს სასწავლებლებში), 2010 წელს კი სახელმწიფო და კერძო უმაღლეს სასწავლებლებში მათი რაოდენობა შეადგენდა 62 736 სტუდენტს. 2008 წელს სახელმწიფოს ფინანსური დახმარება მიიღო 15 710 სტუდენტმა. განათლება ორსაფეხურიანია — ბაკალავრიატი და მაგისტრატურა. სახელმწიფო უმაღლესი სასწავლებლები ასევე გთავაზობენ დაჩქარებული პროგრამით 3 წელიწადში მიიღოთ ეროვნული დიპლომი ვეტერინარიაში, მედიცინაში, ტექნოლოგიაში და პედაგოგიკაში, რაც არ ედრება ბაკალავრიატს.

== მეცნიერება ==
რუანდაში, ქალაქ ბუტარაში მოქმედებს აგრონომიული კვლევების ინსტიტუტი (დაარსდა 1932 წელს) 6 ფილიალით ქვეყნის სხვა ქალაქებში, სამშვიდობო დიალოგის ინსტიტუტი (2002 წლიდან), ასევე სამეცნიერო მუშაობა, უპირატესად გამოყენებითი ხასიათის, მიმდინარეობს უმაღლესი სასწავლებლების დიდ ნაწილში.

== არქიტექტურა ==
ხალხური [[სახლი]] უპირატესად მრგვალია. სახლების [[კარკასი (კონსტრუქცია)|კარკასი]] შედგება თხელი ხის ძელებისგან, რომლებიც ერთმანეთზე გადაკვანძულია ტოტებით, [[ლელქაში]]თ და [[ბალახი]]თ. საცხოვრებელის შიგნით თიხისგან გაკეთებული კედლები მოხატულია გეომეტრიული ორნამენტებით. შიდა სივრცის [[ქალაქმშენებლობის ზონირება|ზონირება]] ხდება ორნამენტებიანი ხალიჩების გამოყენებით.

ერთი ოჯახის [[ქოხი]] მდებარეობს დამოუკიდებლად, ეზოსთან ერთად, [[ბეღელი]]ს და „წინაპრების სულების“ ქოხის გვერდით. [[ეზო]] შემოფარგლულია.

[[დასახლებული პუნქტი|დასახლება]] როგორც წესი მდებარეობს გორაკების წვერზე და ფერდოებზე.

თანამედროვე სახლები მართკუთხაა, [[აგური]]სგან აგებული, ორმაგ დაფერდებიანი კრამიტის სახურავით, [[ვერანდა|ვერანდებით]] და ფანჯრებით.

ქალაქმშენებლობა ნაკლებადაა განვითარებული.

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{Commonscat|Rwanda|რუანდა}}

{{აფრიკის ქვეყნები}}
{{აფრიკის კავშირი}}
{{ერთა თანამეგობრობა}}

[[კატეგორია:რუანდა|*]]
[[კატეგორია:აფრიკის ქვეყნები]]
[[კატეგორია:ფრანგულენოვანი ქვეყნები]]
[[კატეგორია:ინგლისურენოვანი ქვეყნები]]
[[კატეგორია:გაეროს წევრი სახელმწიფოები]]
[[კატეგორია:ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფოები]]