იხილეთ წყარო გვერდისთვის აზოტის ოქსიდი

'''აზოტის ოქსიდად''' შეიძლება მოხსენიებული იქნას ყველა [[ბინარული ნაერთი]], რომელიც [[აზოტი|აზოტსა]] და [[ჟანგბადი|ჟანგბადს]] შეიცავს:

* [[აზოტოვანი ოქსიდი]], აგრეთვე ცნობილი როგორც აზოტის მონოქსიდი, NO და აზოტის (II) ოქსიდი.
* [[აზოტის დიოქსიდი]] (NO<sub>2</sub>), აზოტის (IV) ოქსიდი.
* [[დიაზოტის მონოქსიდი]] (N<sub>2</sub>O), აზოტის (−I,III) ოქსიდი
* [[ნიტროზილაზიდი]] (N<sub>4</sub>O), აზოტის (−I,0,I,II) ოქსიდი
* [[ოქსატეტრაზოლი]] (N<sub>4</sub>O)
* [[დიაზოტის ტრიოქსიდი]] (N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), აზოტის(II,IV) ოქსიდი
* [[დიაზოტის ტეტროქსიდი]] (N<sub>2</sub>O<sub>4</sub>), აზოტის(IV) ოქსიდი
* [[დიაზოტის პენტოქსიდი]] (N<sub>2</sub>O<sub>5</sub>), აზოტის(V) ოქსიდი
* [[ტრინიტრამიდი]] (N(NO<sub>2</sub>)<sub>3</sub> ან (N<sub>4</sub>O<sub>6</sub>), აზოტის(0,IV) ოქსიდი
* [[ნიტრიტი]] (NO<sub>2</sub>)
* [[ნიტრატი]] (NO<sub>3</sub>)
* [[ნიტრონიუმის იონი]] (NO<sub>2</sub><sup>+</sup>)
* [[ნიტროზონიუმის იონი]] (NO<sup>+</sup>)
* [[პეროქსინიტრიტის იონი]] (ONO<sub>2</sub><sup>-</sup>)

ნაერთები NO და NO<sub>2</sub> [[თავისუფალი რადიკალები|რადიკალებს]] წარმოადგენენ.

დამატებით, არსებობს აზოტის ოქსიდების რამდენიმე ანიონიც. მათ შორის ყველაზე სტაბილური ნიტრატის ანიონია:
* [[ნიტრატი]] (NO<sub>3</sub><sup>−</sup>), ტრიოქსონიტრატის(V) იონი.

აზოტის სხვა [[ოქსოანიონი|ოქსოანიონებია]] [[ნიტრიტი]], [[პეროქსინიტრიტი]], ტრიოქსოდინიტრატი ([[ჰიპონიტრატი]]) და ნიტროქსილატი.

[[ატმოსფეროს ქიმია|ატმოსფეროს ქიმიაში]], [[ჰაერის დაბინძურებაში]] და მსგავს თემებში ხსენებისას '''აზოტის ოქსიდი''' ძირითადად [[NOx|NO<sub>x</sub>]] (NO და NO<sub>2</sub>)-ად იგულისხმება.<ref>
{{Citation
  | last = Seinfeld
  | first = John H.
  | last2 = Pandis
  | first2 = Spyros N.
  | title = Atmospheric Chemistry and Physics: From Air Pollution to Climate Change
  | publisher = Wiley-Interscience
  | year = 1997
  | isbn = 0-471-17816-0}}
</ref>

ოთახის ტემპერატურაზე მხოლოდ პირველი სამი ნაერთის გამოყოფაა შესაძლებელი. N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, N<sub>2</sub>O<sub>4</sub> და N<sub>2</sub>O<sub>5</sub> ოთახის ტემპერატურაზე მომენტალურად იშლებიან, NO<sub>3</sub>, N<sub>4</sub>O და N(NO<sub>2</sub>)<sub>3</sub> კი ძალიან აქტიურები არიან.

ოთახის ტემპერატურაზე N<sub>2</sub>O სტაბილური და არააქტიურია მაშინ, როცა NO და NO<sub>2</sub>-ც აქტიურები არიან, მაგრამ სტაბილურებიც.

<gallery>
ფაილი:Nitric-oxide-3D-vdW.png|<center>'''[[აზოტოვანი ოქსიდი]]''', NO</center>
ფაილი:Nitrogen-dioxide-3D-vdW.png|<center>'''[[აზოტის დიოქსიდი]]''', NO<sub>2</sub></center>
ფაილი:Nitrous-oxide-3D-vdW.png|<center>'''[[აზოტის ქვეოქსიდი]]''', N<sub>2</sub>O</center>
ფაილი:Dinitrogen-trioxide-3D-vdW.png|<center>'''[[დიაზოტის ტრიოქსიდი]]''', N<sub>2</sub>O<sub>3</sub></center>
ფაილი:Dinitrogen-tetroxide-3D-vdW.png|<center>'''[[დიაზოტის ტეტროქსიდი]]''', N<sub>2</sub>O<sub>4</sub></center>
ფაილი:Dinitrogen-pentoxide-3D-vdW.png|<center>'''[[დიაზოტის პენტოქსიდი]]''', N<sub>2</sub>O<sub>5</sub></center>
ფაილი:Trinitramide-3D-spacefill.png|<center>'''[[ტრინიტრამიდი]]''', N(NO<sub>2</sub>)<sub>3</sub>
</gallery>

==NO<sub>''x''</sub>==
{{მთავარი|NOx}}

სახელ NO<sub>''x''</sub>-ის (ხშირად იწერება როგორც NOx) ხსენებისას როგორც წესი იგულისხმება [[აზოტოვანი ოქსიდი|NO]] და [[აზოტის დიოქსიდი|NO<sub>2</sub>]]. ისინი შიდაწვის ძრავებში წარმოიქმნებიან. ეს ორი ატმოსფეროში კვალის სახით არსებული ნაერთი ნაერთი ძალიან დიდი მნიშვნელობის მქონეებია. დღის განმავლობაში [[ტროფოსფეროში]] არსებული NO რეაქციაში შედის ნახევრად-დაჟანგულ ორგანულ ნაერთებთან )ან [[ჰიდროპეროქსილის რადიკალი|პეროქსილის რადიკალთან]] და წარმოქმნის NO<sub>2</sub>-ს, რომელიც დღის სინათლით [[ფოტოდისოციაცია|ფოტოდისოცირდება]] და წარმოქმნის NO-ს:

:NO + CH<sub>3</sub>O<sub>2</sub> → NO<sub>2</sub> + CH<sub>3</sub>O
:NO<sub>2</sub> + მზის სინათლე → NO + O

მეორე რეაქციისას წარმოშობილი ჟანგბადის [[ატომი]] წარმოქმნის [[ოზონი|ოზონს]]. [[ტროპოსფერული ოზონი]]ს მთავარ წყაროს სწორედ ეს რეაქციები წარმოადგენენ. იმ ნახევრად-დაჟანგული ორგანული ნაერთს, რომელიც NO<sub>2</sub>-თან რეაქციაში შედიან, წარმოადგენს მაგალითად CH<sub>3</sub>O<sub>2</sub>, სხვა მრავალთან ერთად.

ამ რეაქციების სისწრაფე საკმაოდ დიდია, ამიტომ NO-სა და NO<sub>2</sub>-ს  კონცენტრაცია თითქმის იგივე რჩება. ამ ციკლის გამო ლოგიკურია ეს ორი ნივთიერება ერთ ჯგუფს მივაკუთვნოთ (ამიტომაც ეძახიან მათ NO<sub>''x''</sub-ებს).

იმაზე დამატებით, რომ NO<sub>''x''</sub> [[ტროპოსფერული ოზონი]]ს მთავარ წყაროს წარმოადგენს, ადამიანის ჯანმრთელობისათვის ის თვითონაც საკმაოდ საშიშია.

წყალთან შეხებისას NO<sub>''x''</sub> ები [[აზოტმჟავა]]ს წარმოქმნიან, რომელიც მიწაში მოხვედრისას [[ნიტრატი|ნიტრატებს]] წარმოქმნის, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე სასარგებლო სასუქია მცენარეებისათვის.

==წარმოებულები==
{{იხილეთ ასევე|ბირკლანდ-აიდის პროცესი}}

ამ ოქსიდების ბევრი დაჟანგული (კათიონური) და აღდგენილი (ანიონური) სახით წარმოქმნილი ნაერთები არსებობს: [[ნიტრიტი|ნიტრიტები]] (NO<sub>2</sub><sup>-</sup>), [[ნიტრატი|ნიტრიტები]] (NO<sub>3</sub><sup>-</sup>), [[ნიტრონიუმის იონი]] (NO<sub>2</sub><sup>+</sup>) და [[ნიტროზონიუმის იონი]] (NO<sup>+</sup>):

:NO<sub>2</sub><sup>+</sup> + e<sup>−</sup> → NO<sub>2</sub>
:NO<sub>2</sub> + e<sup>−</sup> → NO<sub>2</sub><sup>-</sup>

==მიღება==

''[[აზოტის ქვეოქსიდი]]ს'' (N<sub>2</sub>O) მიღების ძირითად ლაბორატორიულ ხერხს წარმოადგენს [[ამონიუმის ნიტრატი]]ს გახურება:

: NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> → N<sub>2</sub>(აირი) + 2H<sub>2</sub>O

''[[დიაზოტის ტრიოქსიდი]]'' (N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) მიიღება ნიტრიტებზე, მაგალითად [[ნატრიუმის ნიტრიტი|ნატრიუმის ნიტრიტზე]] გოგირდმჟავის მოქმედებით, მისი პროდუქტების გაციებით -20 გრადუსამდე

: 2NaNO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> → Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> + H<sub>2</sub>O + N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>(აირი, რომელიც იშლება ოთახის ტემპერატურაზეც კი)

''[[დიაზოტის პენტოქსიდი]]'' მიიღება U-ს ფორმის მილში [[ტეტრაფოსფორის დეკაოქსიდი]]სა და [[აზოტმჟავა|აზოტმჟავის]] პროდუქტების გაციებით. უნდა ვერიდოთ ნემსისებური კრისტალების წარმოქმნას. რეაქციისა და კრისტალიზაციის არეში დაუშვებელია ორგანული ნაერთების აღმოჩენა(ნაერთი აფეთქებით რეაგირებს ორგანიკასთან).

: P<sub>4</sub>O<sub>10</sub>  +  12 HNO<sub>3</sub>  &rarr;  4 H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>  +  6 N<sub>2</sub>O<sub>5</sub>

''[[ტრინიტრამიდი]]'' მიიღება ძალიან დაბალი (-100 – -80°C) ტემპერატურისას [[ნატრიუმის ტეტრაფთორბორიდი]]ს ურთიერთქმედებით [[დინიტრამიდი]]ს მარილებთან.

==იხილეთ ასევე==
*[[აზოტის ოქსიდების სენსორი]]
*[[გოგირდის ნიტრიდი|გოგირდის ნიტრიდები]], რომლებიც აზოტის ოქსიდების მიმართ [[იზოელექტრულობა|იზოელექტრულები]] არიან.

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:ოქსიდები]]
[[კატეგორია:აზოტის არაორგანული ნაერთები]]
[[კატეგორია:ინდუსტრიული აირები]]