იხილეთ წყარო გვერდისთვის ალპები

{{რჩეული/2.0}}{{მრავალმნიშვნელოვნება**|ევროპის ერთ-ერთ უმაღლეს მთათა სისტემას|ტერმინ ალპების სხვა მნიშვნელობების|ალპები (მრავალმნიშვნელოვანი)|ალპები}}
{{ინფოდაფა მთა
| სახელი = ალპები
| სურათი = Mont Blanc oct 2004.JPG
| სურათის_წარწერა = [[მონბლანი]]
| ქვეყანა = {{დროშა|საფრანგეთი}}<br>{{დროშა|მონაკო}}<br>{{დროშა|იტალია}}<br>{{დროშა|შვეიცარია}}<br>{{დროშა|ლიხტენშტაინი}}<br>{{დროშა|გერმანია}}<br>{{დროშა|ავსტრია}}<br>{{დროშა|სლოვენია}}
| ტერიტორიული ერთეული =
| უმაღლესი წერტილი = [[მონბლანი]]
| სიმაღლე = 4808
| ფართობი = 
| სიგრძე = 1200
| სიგანე = 50-260
|lat_dir = N  |lat_deg = 46 |lat_min = 30 |lat_sec =
|lon_dir = E  |lon_deg = 09 |lon_min = 19 |lon_sec =
| პოზრუკა = ალპები
| ლანდშაფტი = 
| ამგებელი ქანები = კრისტალური ქანები<br>კვარც-ფილიტური ფიქლები<br>გრანიტული ინტრუზიები<br>ქვიშაქვები<br>კირქვები და სხვა
| ასაკი =
| რუკა = Satellitenaufnahme der Alpen.jpg
| რუკის ზომა = 270პქ
| რუკის წარწერა = ალპების სატელიტური გამოსახულება
| საიტი = 
| ვიკისაწყობი = 
}}
'''ალპები''', ''ალპის მთები'' ({{lang-de|Alpen}}; {{lang-it|Alpi}}; {{lang-fr|Alpes}}; {{lang-gr|Αλπεις}}, {{translit|Alpeis}}; {{lang-oc|Aups/Alps}}; {{lang-rm|Alps}}; {{lang-sl|Alpe}}) — ერთ-ერთი უმაღლესი მთათა სისტემა [[ევროპა]]ში. გადაჭიმულია [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუა ზღვის]] სანაპიროდან [[შუა დუნაის დაბლობი|შუა დუნაის დაბლობამდე]]. ალპების გეოგრაფიული საზღვრების ფარგლებში მთლიანად ან ნაწილობრივ მდებარეობს 8 [[სახელმწიფო]]ს ტერიტორია, ესენია: [[საფრანგეთი]], [[მონაკო]], [[იტალია]], [[შვეიცარია]], [[ლიხტენშტაინი]], [[გერმანია]], [[ავსტრია]] და [[სლოვენია]]. ალპები გადაჭიმულია დაახლოებით 1200 კმ-ზე, სიგანე 50-260 კმ.<ref>{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Альпы/|title=ალპების მთათა სისტემა|work=[[დიდი საბჭოთა ენციკლოპედია]]|accessdate=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140707143954/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%BF%D1%8B/|archivedate=2014-07-07}}</ref>
უმაღლესი წერტილის სიმაღლეა [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 4808 მ ([[მონბლანი]], [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთ ევროპის]] უმაღლესი [[მწვერვალი]]).<ref>The [[კავკასიონი|Caucasus mountains]], which include higher peaks than Mont Blanc, are included on many political maps of Europe, although the case can be made that they are geographically and culturally more Asian than European. Excluding the Caucasus, Mont Blanc is the highest summit in Europe.</ref> ალპების მთათა სისტემის საერთო ფართობია დაახლოებით 207 000 კმ².<ref name="ბრტ">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps|title=ალპები|work=[[ბრიტანიკა|ენციკლოპედია ბრიტანიკა]]|accessdate=}}</ref>

ალპები [[დასავლეთ ევროპა|დასავლეთი ევროპის]] ცენტრალური ნაწილის მაღალმთიანი ოლქია. იგი თავისი [[თოვლი]]თა და [[ყინული|ყინულებით]] კვებავს დასავლეთი ევროპის მრავალ დიდ [[მდინარე]]ს და მათ [[შენაკადი|შენაკადებს]], დიდ გავლენას ახდენს შუა ევროპის ჰავაზე და თანაც ბუნებრივი [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტების]] თავისებური კომპლექსებით ხასიათდება. განსაკუთრებით გამორჩეულია ალპების [[გეოლოგია|გეოლოგიური აგებულების]] განსაკუთრებული სირთულე და [[მთა|მთების]] [[რელიეფის ფორმები]]. მთების მნიშვნელოვანი საერთო სიმაღლე, მათ მკვეთრად დანაწევრებასთან ერთად, განსაზღვრავს ვერტიკალური ლანდშაფტების ზონების მკაფიოდ გამოხატულ ცვლას და ტიპური ალპური [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტების]] ფართო განვითარებას. ამ თვისებების მიხედვით, ალპები გამოიყოფა როგორც [[ევროპა|ევროპის]], განსაკუთრებით, დიდი [[ფიზიკური გეოგრაფია|ფიზიკურ გეოგრაფიული]] ოლქი.

ალპები ქმნიან მძლავრ ერთიან მთის რკალს, რომელიც [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუა ზღვის]] გენუის უბის ნაპირთან იწყება; აქ, შევიწროებულ და დადაბლებულ რაიონში, ერთმანეთს ხვდება ორი მაღალმთიანი მთის სისტემა: ''ალპები'' და [[აპენინები]]. აქედან ალპები ჯერ [[სამხრეთი|სამხრეთ]]-[[დასავლეთი]]საკენ მიემართება, [[ზღვა|ზღვის]] [[ნაპირი|სანაპიროს]] გასწვრივ, სადაც თავისი სილამაზით ცნობილი [[საფრანგეთის რივიერა]] მდებარეობს, შემდეგ კი მკვეთრად იღუნება [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]]-[[დასავლეთი]]სა და [[ჩრდილოეთი]]საკენ. ეს რაიონი ცნობილია [[ზღვისპირა ალპები]]ს სახელწოდებით. შემდეგ ჩრდილოეთისაკენ, მაღალმთიანი ზონა, შესამჩნევად მაღლდება და ფართოვდება; მატულობს როგორც [[მთა|მთების]] სიმაღლე, აგრეთვე ბუმბერაზი [[მთის მასივი|მასივებისა]] და [[მწვერვალი|მწვერვალების]], [[თოვლი]]ანი, მძლავრი [[მყინვარი|მყინვარებით]] დაფარული გოლიათების რიცხვი.

ალპების, [[პირენეები]]ს და [[კარპატები]]ს მთიანი სისტემა, [[ევროპა|ევროპისათვის]] პირობით საზღვარს ქმნის თბილ სამხრეთსა და ცივ ჩრდილოეთს შორის.

== ეტიმოლოგია ==
ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ჰიპოთეზის მიხედვით, სახელწოდება „ალპები“ წარმოსდგება კელტური alp „მაღალი მთის“ სახელწოდებიდან. არსებობს აგრეთვე მოსაზრება, სახელწოდების [[ინდოევროპული ენები|ინდოევროპულამდელ]] წარმოშობაზე, რომელსაც კერძოდ, საფუძვლად უდევს *al- / *ar- „მაღალი“, რომელიც სხვადასხვა დაბოლოებებით (alb, alp, arb და სხვა) გვხვდება რიგ ორონიმებში. სახელწოდება „ალპები“ ''alpis'' ფორმის სახით, ჩვენს წელთაღრიცხვამდე [[V საუკუნე]]ში მოხსენიებულია ძველი ბერძენი ისტორიკოსის [[ჰეროდოტე]]ს (დაახლ. [[ძვ. წ. 484]] — დაახლ. [[ძვ. წ. 425]]) მიერ; [[ძველი რომი|ძველ რომში]] — ''Alpes'', თანამედროვე [[გერმანული ენა|გერმანულში]] — ''Alpen'', [[ფრანგული ენა|ფრანგულში]] — ''Alpes'', [[იტალიური ენა|იტალიურში]] — ''Alpi''.<ref name="მგს">{{cite book |author=Поспелов Е.М. |title=Географические названия мира (Топонимический словарь) |isbn= 5-89216-029-7|publisher=русские словари |location=Москва, Россия |page=503 М. 1998 }}</ref> გერმანულად Albe, Alpe ან Alp, ოქსიტანიურად Alp/Aup<ref>Frederic Mistral, ''Lou Tresor dóu Felibrige'': "AUP, ALP: Alpe, haute montagne particulièrement propre à faire paître les troupeaux", high mountain particularly suited for grazing herds.</ref>, ხოლო ფრანგულად — Alpage ან Alpe [[მხოლობითი რიცხვი|მხოლობითი რიცხვში]] აღნიშნავს — ალპურ საძოვარს, თუმცა [[მრავლობითი რიცხვი|მრავლობით რიცხვში]] სახელწოდება [[ქედი|ქედების]] ერთიანი აღმნიშვნელია.<ref>Jacob Grimm, ''Deutsches Wörterbuch'', s.v. "Albe", "Alpe". The original meaning being "white" (in reference to the [[permanent snow]]. The term may be common Italo-Celtic, since Celtic languages also have terms for high mountains derived from ''alp''. German ''Alpen'' is the accusative in origin, but was made the nominative in Modern German, whence also ''Alm''.</ref>

სახელწოდების [[მრავლობითი რიცხვი]]ს ფორმების ტრადიციული გამოყენება დაკავშირებულია რამდენიმე ალპების არსებობასთან: ცნობილია [[დოლომიტის ალპები|დოლომიტიანი]], [[პენინის ალპები|პენინის]], [[ზღვისპირა ალპები|ზღვისპირა]], [[იულიუსის ალპები|იულიუსის]] და ა.შ. ალპები, რომელთაგან თითოეული შეიცავს [[ქედი|ქედებსა]] და [[მთის მასივი|მასივებს]], სადაც გვხვდება ტერმინი ''ალპები''.<ref name="მგს" />

== რელიეფი ==
{{მთავარი|ალპების გეოგრაფია}}{{მთავარი|ალპების ოთხიათასიანი მწვერვალების სია}}
[[ფაილი:Satellitenaufnahme der Alpen.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|ალპების სატელიტური ფოტო]]
[[ფაილი:Alpenrelief 01.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|ალპების ფიზიკურ-გეოგრაფიული რუკა]]
ალპების დასავლეთი ნაწილია [[კოტის ალპები]], რომელიც [[საფრანგეთი|საფრანგეთსა]] და [[იტალია]]ში ვრცელდება. მაქსიმალური სიმაღლეა [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 3841 მ ([[მონტე-ვიზო]]), ჩრდილოეთით ვრცელდება [[გრაის ალპები]], რომელზეც [[გრან-პარადიზო|გრან-პარადიზოს მასივი]] მდებარეობს; შემდეგ მოდის კრისტალური [[მონბლანის მასივი]], რომელიც ამავე სახელწოდების [[მონბლანი|მწვერვალით]] არის დაგვირგვინებული. [[ზღვისპირა ალპები]]დან მონბლანამდე ალპების რკალს ძირითადად [[მერიდიანი|მერიდიანული]] მიმართულება აქვს. მთების აღმოსავლეთი კალთები ციცაბოდ ეშვება მდინარე [[პადანის დაბლობი|პოს დაბლობისაკენ]]. დასავლეთი კალთა შედარებით ფართოა, [[წყალგამყოფი|წყალგამყოფი ქედის]] [[პარალელი|პარალელურად]], დადაბლებული ზოლით, მისგან განცალკევებული, გვერდითი მასივების მაღალი ქედი მიიმართება, შემდეგ კი საშუალო სიმაღლის მთების (წინაალპების) ვრცელი ფართობი და წინამთები, რომელიც თანდათან ეშვებიან მდინარე [[რონა|რონის]] [[ხეობა|ხეობის]] [[დაბლობი]]საკენ. ამ წინამთის ზოლიდან [[ჩრდილოეთი]]თ, ალპებიდან განშტოვდება საშუალო სიმაღლის [[იურის მთები]], რომელიც მდინარე [[რონა|რონის]] მუხლითაა გამოყოფილი ([[ჟენევის ტბა|ჟენევის ტბის]] ქვემოთ) და გადაჭიმულია [[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთ]]-[[აღმოსავლეთი]]საკენ.<ref name="ბთდ">{{cite book |author=[[ბორის დობრინინი|დობრინინი ბ]]. |title=დასავლეთი ევროპის ფიზიკური გეოგრაფია |isbn= |publisher=თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა |location=თბილისი, საქ. |page=234-279 თბ. 1953 }}</ref>

ალპებსა და იურის მთებს შორის ვრცელდება [[შვეიცარიის ზეგანი]]. საფრანგეთის ალპების ჩრდილო რაიონი, [[მონბლანი|მონბლანთან]] ერთად, ცნობილია [[სავოიის ალპები]]ს სახელწოდებით. მონბლანის რაიონში ალპების რკალი მაქსიმალურ სიმაღლეს აღწევს. ამასთან, შესამჩნევად ვიწროვდება და მკვეთრად იღუნება [[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთ]]-[[აღმოსავლეთი]]საკენ. შემდეგ [[მთიანეთი]]ს ის ნაწილი მდებარეობს, რომელსაც [[შვეიცარიის ალპები|შვეიცარიის ალპებს]] უწოდებენ. ამ მანძილზე ალპების რკალი ჩრდილო-აღმოსავლეთისაკენ მიემართება და შედის [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] ფარგლებში. [[იტალია]]ს მიეკუთვნება ამ მონაკვეთის მხოლოდ სამხრეთი კალთები.<ref name="ბთდ" />

[[შვეიცარია]]ში მდებარეობს ალპების მაღალმთიანი მონაკვეთი, რომელიც განთქმულია თავისი თვალწარმტაცი [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტებით]]. აქვეა აღმართული ალპების მაღალი მთის ზოლის მაღალი მასივები, რომლებზეც დიდი [[მყინვარი|მყინვარები]] ეშვებიან. ასეთია ორი მთავარი ქედი, რომლებიც ერთმანეთის პარალელურად მიემართებიან [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]]-[[აღმოსავლეთი]]საკენ; მათ შორის მდებარეობს თითქმის სწორხაზოვანი ღარტაფი, რომელზეც მდინარეები [[რონა]] და [[რაინი]]ს ზემო წელი მიედინება. მონბლანსა და გოტარდის მასივებს შორის ვრცელდება [[პენინის ალპები]], უმაღლესი მწვერვალებით [[მონბლანი]]ს შემდეგ. აღსანიშნავია მწვერვალები: [[მონტე-როზა]] (4634 მ), [[მატერჰორნი]] (4478 მ), [[ვაისჰორნი]] (4506 მ). [[პენინის ალპები]] და მათი ჩრდილო-აღმოსავლეთი გაგრძელება — შედარებით დაბალი [[ლეპონტინის ალპები]] (გოტარდის მასივთან ერთად) ალპების [[წყალგამყოფი|მთავარი წყალგამყოფი ქედის]] ცენტრალურ ნაწილში შედიან. 
[[ფაილი:Mbcourmayeur0001.jpg|მინი|მარჯვნივ|320პქ|ალპების უმაღლესი მწვერვალი — [[მონბლანი]].]]
[[ფაილი:Finsteraarhorn north view.jpg|მინი|მარჯვნივ|320პქ|[[ბერნის ალპები]], [[ფინსტერაარჰორნი]].]]
[[ფაილი:Airolo 1.jpg|მინი|მარჯვნივ|320პქ|ხედი [[სენ-გოტარდის უღელტეხილი]]დან.]]
[[ფაილი:Gran Paradiso.jpg|მინი|320პქ|მარჯვნივ|[[გრან-პარადიზო]].]]
[[ფაილი:Diedre normal.jpg|მინი|320პქ|მარჯვნივ|ალპების ნასხლეტები.]]
[[რონა]]ს ზემო წელის ჩრდილოეთით გადაჭიმულია [[ბერნის ალპები]], რომელიც აღმოსავლეთით [[აარის მასივი]]თ ბოლოვდება; ამ უკანასკნელის [[მყინვარი|მყინვარებიდან]] სათავეს იღებს მასივში ღრმად ჩაჭრილი მდინარე [[აარე]]. ბერნის ალპების გაგრძელებას წარმოადგენს [[გლარნის ალპები]], რომელიც რაინის სათავეს საზღვრავს [[ჩრდილოეთი]]დან. [[ბერნის ალპები]]ს მწვერვალები თავისი სიდიდითა და მყინვარების სიმძლავრით პენინის მწვერვალებს უწევენ მეტოქეობას. აღსანიშნავია: [[იუნგფრაუ]] (4158 მ), [[ალეჩჰორნი]] (4193 მ), [[ფინსტერაარჰორნი]] (4274 მ). გლარნის ალპები სიმაღლით ბერნის ალპებს ჩამორჩებიან.

[[გლარნის ალპები]]ს მთავარი მწვერვალია [[ტედი]] (3614 მ). [[ლეპონტინის ალპები|ლეპონტინის]] და [[გლარნის ალპები]] შესამჩნევად დაბლდებიან [[აღმოსავლეთი]]საკენ და აქ მთელი ალპების გარდიგარდმოდ, თითქმის მერიდიანული მიმართულებით (ჩრდილო-ჩრდილო-აღმოსავლეთი — სამხრეთ-სამხრეთ-დასავლეთი) ჩაჭრილი ღრმა ღარტაფი მდებარეობს. ამ ღარტაფზე ჩდილოეთისაკენ [[ბოდენის ტბა]]მდე გზას იკაფავს ზემო რაინი და მის ორ მთავარ სათავეთაგან უფრო სამხრეთით მდებარე — უკანა რაინი, მაშინ, როდესაც მეორე სათავე — წინა რაინი გასწვრივ ხეობაში მიედინება. [[შპლიუგენის უღელტეხილი]] გადის უკანა რაინის ხეობიდან მდინარე [[ლირო]]-[[მერა (მდინარე)|მერას]] მერიდიანულ ხეობაში (ლირო მდინარე მერას შენაკადია); ლირო-მერა [[კომო (ტბა)|კომოს ტბის]] ჩრდილო კიდეს ერთვის. კომოს ტბა გრძელი და ვიწროა, სამხრეთით ორადაა გაყოფილი, [[მერიდიანი|მერიდიანული]] მიმართულებითაა გაგრძელებული და ღრმადაა ჩაჭრილი ალპების სამხრეთ კალთებში.<ref name="ბთდ" />

[[შვეიცარიის ალპები]] ციცაბოდაა აღმართული მის ძირას მდებარე [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკეებზე]] ჩრდილოეთით შვეიცარიის ზეგანზე, სამხრეთით კი — [[პადანის დაბლობი|პოს დაბლობზე]]. ალპების მძლავრ მაღალმთიან ზოლს [[ჩრდილოეთი]]დან და [[სამხრეთი]]დან ახლავს საშუალო სიმაღლის ალპები, რომლებიც პირდაპირ გადადის [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკეებში]], თითქმის, ბორცვიანი წინამთების გარეშე. [[შვეიცარია|შვეიცარიისა]] და [[იტალია|იტალიის]] წინამთებისათვის ძალზე დამახასიათებელია დიდი გამდინარე [[ტბა|ტბები]], რომლებიც ღრმად არიან ჩაჭრილი [[მთა|მთებში]] თავიანთი ზედა ბოლოებით, ქვედა ნაწილებით კი წინამთების ვაკეებზე გამოდიან. ეს [[ტბა|ტბები]] და [[მდინარე]]თა ღრმა [[ხეობა|ხეობები]] ძლიერ ანაწევრებენ [[მთა|მთების]] [[რელიეფი|რელიეფს]] და აადვილებენ [[ადამიანი]]სა და მთელი [[ფაუნა|ორგანული სამყაროს]] მთებში შეჭრას.<ref name="ბთდ" />

[[აღმოსავლეთი ალპები]], [[ოროგრაფია|ოროგრაფიული]] და [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] თვალსაზრისით მჭიდროდ არის დაკავშირებული დასავლეთის ალპებთან. ის, საერთოდ, სიგანედის მიმართულებისაა [[შუა დუნაის დაბლობი|შუა დუნაის დაბლობამდე]], სადაც აღმოსავლეთი ალპების რკალის კიდე წყდება. დასავლეთ ალპებთან შედარებით, აღმოსავლეთი ალპები ნაკლები სიმაღლისაა, თუმცა უფრო განიერია. ქალაქ [[ვერონა]]ს [[მერიდიანი|მერიდიანზე]] ალპები უდიდეს სიგანეს აღწევს. აღმოსავლეთი ალპები ფართოა მთელ სიგრძეზე, მისი ბოლო რაიონი დაბლდება და საშუალო სიმაღლის მთებში გადადის, მაგრამ არ ვიწროვდება. პირიქით, აქ მესამეული ნაოჭების [[ვირგაცია]]ს აქვს ადგილი; [[ქედი|ქედები]] მარაოსებურად იშლება, ამასთან სამხრეთი ტოტი ([[იულიუსის ალპები]]) [[ბალკანეთის ნახევარკუნძული]]ს დინარის მთებს უერთდება. ჩრდილო ტოტი კი მოკვეთილია ვენის აუზის ახალგაზრდა [[ნასხლეტი]] ღრმულით, მაგრამ ტექტონიკურად [[კარპატები]]ს რკალში გრძელდება.<ref name="ბთდ" />

[[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთით ალპების]] მაღალმთიანი ზოლი იმ მერიდიანული ხევიდან, რომელშიც ზემო რაინისა და ლირო-მერას ხეობები მდებარეობენ, [[რეტის ალპები]]ს ჩრდილო ქედში და [[ბერნინის ალპები]]ს სამხრეთ ქედში გრძელდება; ეს ქედები გაყოფილია (ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით) ზემო ინის ხეობით. ბერნინის მასივის სიმაღლე 4082 მ-ს აღწევს. ამ ადგილზე მაღალმთიან სარტყელში შედის [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] აღმოსავლეთი რაიონი და მის მახლობლად მდებარე [[იტალია|იტალიის]] რაიონი, შემდეგ მაღალმთიანი სარტყელი გადადის [[ავსტრია|ავსტრიისა]] და ჩრდილო-აღმოსავლეთი [[იტალია|იტალიის]] ფარგლებში. რეტის და ბერნინის ქედების ჩრდილო-აღმოსავლეთ გაგრძელებას წარმოადგენენ ჩრდილოეთით — [[ეცტალის ალპები]] (3768 მ) და სამხრეთით — [[ორტლერის ალპები]] (3905 მ), რომლებიც გაყოფილი არიან მდინარე [[ადიჯე]]ს ზემო წელით. საერთოდ მთების [[ოროგრაფია]] აქ რთული ხასიათისაა, [[ქედი|ქედებსა]] და [[მდინარე]]თა [[ხეობა|ხეობებს]] სხვადასხვა მიმართულება აქვთ.

ინის ხეობასა და შუა ადიჯეს შორის მდებარე განივი ღარტაფი, [[ბრენერის უღელტეხილი|ბრენერის უღელტეხილთან]] (1370 მ) ერთად ეცტალისა და ორტლერის ალპების სისტემას [[აღმოსავლეთი]]დან ზღუდავს. შემდეგ მაღალმთიანი ზოლი, საერთოდ, ვიწროვდება და უფრო ერთგვარი ხასიათისაა. [[რელიეფი|რელიეფში]] ღერძული [[წყალგამყოფი|წყალგამყოფი ქედია]] გაბატონებული, ასეთია [[ცილერტალის ალპები]]ს (3510 მ) ქედი, რომელიც აღმოსავლეთისაკენ განზიდულ, გრძელ, [[მაღალი ტაუერნი|მაღალი ტაუერნის მასივში]] (3798 მ) გადადის; ამ უკანასკნელის გაგრძელებას წარმოადგენს გრძელი, აღმოსავლეთისაკენ დადაბლებული, [[დაბალი ტაუერნი|დაბალი ტაუერნის ქედი]] (დასავლეთ ნაწილში 2863 მ). ალპების ღერძული ზონის განაპირა საშუალო სიმაღლის [[რაიონი]], სამხრეთიდან მიმდებარე [[ქედი|ქედებიანად]], [[შტირიის ალპები]]ს სახელწოდებითაა ცნობილი. ალპების მთელი რკალის სიგრძე [[გენუის ყურე|გენუის ყურიდან]] [[შუა დუნაის დაბლობი|შუა დუნაის დაბლობამდე]] დაახლოებით 1200 [[კილომეტრი]]ა.

[[აღმოსავლეთი ალპები]]ს ღერძული ზოლი განსხვავდება [[დასავლეთი ალპები|დასავლეთისაგან]] ნაკლები სიმაღლით; გამყინვარების ფართობი მას გაცილებით ნაკლები აქვს და [[მყინვარი|მყინვარებიც]] ნაკლები სიდიდისაა, მაგრამ მთავარ [[მწვერვალი|მწვერვალებსა]] და [[ქედი|ქედებზე]] აქაც დიდძალი მუდმივი [[ყინული]]ა დაგროვილი. აღმოსავლეთი ალპების ღერძულ მაღალმთიან ზოლს [[ჩრდილოეთი]]თ და [[სამხრეთი]]თ თან ახლავს საშუალო სიმაღლის წინაალპების ჩრდილო და სამხრეთი ფართო ზონები. ჩრდილოეთით აქ მდებარეობს [[ფორარლბერგი]] და [[ალგეის ალპები]], რომლებიც [[ზალცბურგი]]სა და, შემდეგ, ავსტრიის წინაალპებში გადადის, სამხრეთით [[კომო (ტბა)|კომოსა]] და [[გარდა (ტბა)|გარდას]] ტბებს შორის, მდებარეობს ლომბარდიის წინაალპები, შუა ადიჯეს აღმოსავლეთით — სამხრეთი ტიროლის [[დოლომიტის ალპები|დოლომიტიანი ალპები]] (დოლომიტები). შემდეგ აღმოსავლეთით — ვენეციის წინაალპები, [[კარნის ალპები]]ს, [[კარავანკე|კარავანკისა]] და [[იულიუსის ალპები]]ს ქედებით. უმაღლესი წინაალპების ცალკეული მასივების სიმაღლე 3000 მ აღემატება. მათზე ვრცელდება პატარა ზომის [[მყინვარი|მყინვარები]] და მარადი [[თოვლი]], რომლებიც ეკვრიან ნაწილობრივ მაღალი მთის სარტყელს. მკვეთრად დანაწევრებული საშუალო სიმაღლის მთების [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტს]] გარს ეკვრის ვიწრო, ბორცვიანი წინამთების ზონები.<ref name="ბთდ" />

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
|+ ალპების 22 ყველაზე მაღალი, 4 კილომეტრს აცილებული მწვერვალების სია
! align=left | სახელი
! align=left | სიმაღლე
! align=left | ქედი
! align=left | სახელი
! align=left | სიმაღლე
! align=left | ქედი
|-
| [[მონბლანი]]
| 4810 მ
| [[გრაის ალპები]]
| [[დან-დ’ერანი]]
| 4171 მ
| [[პენინის ალპები]]
|-
| [[მონტე-როზა]]
| 4634 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[იუნგფრაუ]]
| 4158 მ
| [[ბერნის ალპები]]
|-
| [[დომი]]
| 4545 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[ეგიუი-ვერტი]]
| 4122 მ
| [[გრაის ალპები]]
|-
| [[ვაისჰორნი]]
| 4506 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[მენხი]]
| 4107 მ
| [[ბერნის ალპები]]
|-
| [[მატერჰორნი]]
| 4478 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[ბარ-დეზ-ეკრენი]]
| 4102 მ
| [[დოფინეს ალპები]]
|-
| [[დან-ბლანში]]
| 4357 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[შრეკჰორნი]]
| 4078 მ
| [[ბერნის ალპები]]
|-
| [[გრან-კომბენი]]
| 4314 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[ობერ-გაბელჰორნი]]
| 4063 მ
| [[პენინის ალპები]]
|-
| [[ფინსტერაარჰორნი]]
| 4274 მ
| [[ბერნის ალპები]]
| [[გრან-პარადიზო]]
| 4061 მ
| [[გრაის ალპები]]
|-
| [[გრანდ-ჟორასი]]
| 4208 მ
| [[გრაის ალპები]]
| [[ბერნინა]]
| 4049 მ
| [[ბერნინის ქედი]]
|-
| [[რიმპფიშჰორნი]]
| 4199 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[ვაისმისი]]
| 4017 მ
| [[პენინის ალპები]]
|-
| [[ალეჩჰორნი]]
| 4195 მ
| [[ბერნის ალპები]]
| [[ლაგინჰორნი]]
| 4010 მ
| [[პენინის ალპები]]
|}

== რელიეფის გენეზი და ხასიათი ==
[[ფაილი:Rosso Ammonitico Lombardy Early Toarcian Ammonites.jpg|მინი|მარჯვნივ|320პქ|ჩრდილოეთ ლომბარდია, სადაც წარმოდგენილია იურული ასაკის გაქვავებული ამონიტები.]]
[[ფაილი:Nagelfluh.jpg|მინი|მარჯვნივ|320პქ|[[მოლასები]]. [[აპენცელის ალპები]].]]
[[საფრანგეთის ალპები]]ს [[დანაოჭება]]ში, რომელიც ჯერ კიდევ ზედა [[მიოცენი|მიოცენში]] ხდებოდა, მონაწილეობას იღებენ ბორცვიანი წინამთების მიოცენური [[ქვიშაქვა|ქვიშაქვები]] და [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატები]], რომლებიც ნაწილობრივ წინაალპების კირქვიან ზონაში გადადიან. ამ [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატების]] რიყისქვების სიდიდე იმდროინდელი ალპების მნიშვნელოვანი სიმაღლის მაჩვენებელია. [[შვეიცარიის ალპები]]ს ჩრდილო განაპირა ზოლის წინამთის მოლასები უზარმაზარი სისქისაა, ნაწილობრივ ძალზე დისლოცირებული და უფრო ძველია, მთავარ მასაში [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენურია]].

[[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატის]] [[წყება (გეოლოგია)|წყებები]] მაქსიმალურ სიმძლავრეს აღწევენ ზედა [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენში]]. აქაური რიყისქვების ზომა იმდროინდელი ალპური მთიანეთის ინტენსიური ამოწევის მაჩვენებელია. განსაზღვრულ ადგილებში, რომლებიც თანამედროვე განივი [[ხეობა|ხეობების]] გამოსასვლელებს შეეფარდება, [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატული]] [[მოლასები|მოლასური]] ნაყარი განსაკუთრებით დიდია და ძველი [[მდინარე]]ების [[გამოზიდვის კონუსი|გამოზიდვის კონუსებს]] წარმოადგენს. ამ მდინარეთა [[სათავე (ჰიდროლოგია)|სათავეები]] ახლანდელზე უფრო შორს, [[სამხრეთი]]თ უნდა ყოფილიყო, სახელდობრ — [[წყალგამყოფი|მთავარ წყალგამყოფ ქედზე]].

მაშინ ჯერ კიდევ არ არსებობდა დიდი შიდაალპური გასწვრივი ღარტაფი. ძველი [[გამოზიდვის კონუსი|გამოზიდვის კონუსების]] რიყის ქვებს შორის არ მოიპოვება ჰელვეციური [[შარიაჟი]]სა და გარეგანი მასივების [[ქანი (გეოლოგია)|ქანები]]. რიყის ქვების მთავარ მასას აღმოსავლეთი ალპების შარიაჟული სისტემა იძლეოდა, [[მიოცენი|მიოცენში]] კი — მას ზედაპირული კომპონენტებიც ემატებოდა. ეს ამტკიცებს, რომ [[შვეიცარიის ალპები]]ს შარიაჟული [[სტრუქტურა]] [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენში]] ჩამოყალიბებულა და ზევით განლაგებულ [[დანაოჭება|ნაოჭებს]] ძლიერი გადარეცხვა განუცდიათ.

მოლასური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატები]] ოლიგოცენურიდან ზედა მიოცენურამდე ინტენსიურად დისლოცირებულია, რამაც გამოიწვია მათი [[დანაოჭება]] და ამოწევა, შემდეგ კი — ჰელვეციური ნაოჭების ნაწილობრივი შეცოცება მათზე. ამრიგად, [[შვეიცარიის ალპები|შვეიცარიის ალპებში]] უკვე პლიოცენში ხდებოდა მნიშვნელოვანი ვერტიკალური და, აგრეთვე, ჰორიზონტული (შეცოცებითი) მოძრაობანი. უფრო [[აღმოსავლეთი]]თ, ბავარიისა და ავსტრიის ალპების განაპირა ზონაში წინამთის მოლასები, ნაწილობრივ, ისევ ძლიერ დისლოცირებული და მაღლა ამოწეულია; მათში გამოხატულია კონგლომერატების ორი წყების მორიგეობა (ზედა ოლიგოცენი და ზედა მიოცენი); ამ ორ წყებას შორის წვრილმარცვლოვანი [[ქვიშაქვა|ქვიშაქვებისა]] და [[მერგელი|მერგელების]] (ქვედა მიოცენის) წყება მდებარეობს. ეს [[მთა|მთების]] ამოწევის ორი ფაზის მაჩვენებელია — ოლიგოცენსა და მიოცენში; ამ ეპოქებს შორის კი ამოწევა შეწყვეტილია, და ძლიერი გადარეცხვის შედეგად, მთის [[რელიეფი]] დადაბლებულია.

აქვე აღმოჩენილია ძველი მიოცენური მოსწორებული ზედაპირები, რომლებიც ნაწილობრივ მოელვარებული [[კვარცი]]სა და კრისტალური რიყის ქვებით არის დაფარული, რომლებიც თავის მხრივ, დაულექავს მთის ღერძული ზონიდან ჩამოდენილ [[მდინარე]]ებს. იგი დაკავშირებულია წინამთის წვრილმარცვლოვან [[მოლასები|მოლასურ ნალექებთან]].

შეიძლება ითქვას, რომ აღმოსავლეთი ალპების თანამედროვე [[რელიეფი]]ს განვითარება შუა და ზედა მიოცენშია დაწყებული, ენერგიულ ახალგაზრდა [[ტექტონიკა|ტექტონიკურ მოძრაობებთან]] დაკავშირებით, რომლებმაც დაანგრია შუამიოცენური, მოგლუვებული ზედაპირი; ეს მოძრაობები წინამთის მოსალების დისლოკაციებთან ერთად ხდებოდა, მაგრამ სხვა ფორმებში.

ჩრდილო კირქვიან ალპებში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ჩარღვევები და ბელტური მოძრაობანი. ცენტრალური ღერძის ზონაში ახალგაზრდა მოძრაობანი როგორც ჩანს, [[რელიეფი]]ს ვრცელ გასწვრივ და განივ თაღისებურ ღუნვაში ვლინდებოდა, მაგრამ, აქაც, მთების აღმოსავლეთი კიდის მახლობლად, რომელიც გარღვევებითა და ნასხლეტებითაა შემოზღუდული, ძალზე დამახასიათებელია ლოდა მოძრაობათა არსებობა და ტექტონიკური ვარდნობები წინამთებში. ამ [[ქვაბული|ქვაბულებში]] მესამეული ნალექების შემადგენლობა და მათი დისლოცირებულობა [[რელიეფი]]ს ახალგაზრდა [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] განვითარების ცალკეული სტადიების მაჩვენებელია.
{{პანორამა |Silvretta Panorama wiki mg-k.jpg|1200პქ|ალპები.}}

მაგ., ''ნორიის ღარტაფის (მდინარეების მურასა და მიურცის ხეობების) გასწვრივ ჩამწკვრივებულ მესამეულ ქვაბულებში განლაგებულია [[მიოცენი|მიოცენური]] [[ნახშირი (წიაღისეული)|ნახშირის]] შემცველი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანები]], რაც ადასტურებს, რომ მათი წარმოშობის დროს ირგვლივ მდებარე ადგილებს დაბალი [[რელიეფი]] ჰქონდათ. ამ ფენების მულდისებური განლაგება მოწმობს, რომ უკვე მაშინ უნდა დაწყებულიყო უფრო დიდი ჩრდილო გასწვრივი ხეობების ჩამოყალიბება. შემდეგი ამოწევის გაძლიერებისა და [[რელიეფი]]ს მეტი სიმაღლის მაჩვენებელია ზედამიოცენური მსხვილი რიყის ქვები, რომლებიც წვრილმარცვლოვან ნალექებს ფარავს. შემდეგ ნალექების მთელი ეს კომპლექსი [[ტექტონიკური დისლოკაცია|დისლოკაციებში]] იყო მოყოლილი, სამხრეთ კიდეზე შეცოცებული და მძლავრი [[ნასხლეტი|ნასხლეტებით]] დასერილი.''
[[ფაილი:Alps.space.300pix.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ალპების სატელიტური ფოტო.]]
[[ფაილი:Alpen 01.JPG|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ალპების ხედი ზემოდან.]]
[[ფაილი:Creston Popera 2.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|დოლომიტები.]]
[[ფაილი:3818 - Riffelberg - Matterhorn viewed from Gornergratbahn.JPG|მინი|მარჯვნივ|300პქ|მწვერვალი [[მატერჰორნი]].]]
[[ლუნგაუს ოლქი|ლუნგაუში]], [[მურა]]ს ზედა ხეობაში, მესამეული ნახშირის შემცველმა ნალექებმა მხოლოდ ჩაზნექა განიცადეს და ამის შედეგად ჩრდილოეთით წარმოიშვა ციცაბო დაქანება, რომლის დიდ [[ფლექსურა]]შიც ხეობისაკენ [[დაბალი ტაუერნი|დაბალი ტაუერნის ქედი]] ეშვება. მესამეული ნალექები ენსის გასწვრივ ხეობაში გადაკვეთილია [[ნასხლეტი]]თ, რომლის ამპლიტუდაც დაახლოებით 900 მ-ს უდრის. ლევანტის ქვედა ხეობაში კიდევ აღწევდა ქვედამიოცენური ზღვა, რომლის ნალექებით კონტინენტურ, [[ნახშირი (წიაღისეული)|ნახშირის]] შემცველ ნალექებში გადადის; აღმოსავლეთ კიდეზე ისინი ჩამოკვეთილი არიან დიდი ნასხლეტით, რაც მერიდიანულ ბელტურ [[კორალპე|კორალპეს ქედს]] (2140 მ) დასავლეთიდან ზღუდავს. კორალპეს ნასხლეტის გაგრძელება შეიმჩნევა შორს, როგორც [[ჩრდილოეთი]]საკენ, აგრეთვე [[სამხრეთი]]საკენ. ის შეადგენს ალპების აღმოსავლეთი განაპირა ნაწილის დიდ განივ გარღვევას; სამხრეთით იგი ჭრის აღმოსავლეთის მხრიდან [[კარავანკე|კარავანკის ქედს]]. დიდ ტექტონიკურ ღრმულს აჩენს აგრეთვე კლაგენფურტის აუზი; იგი განზიდულია სიგანედის მიმართულებით, სამხრეთიდან შემოზღუდულია [[კარავანკე|კარავანკის ქედით]] და მთელ სიგრძეზე მდინარე [[დრავა|დრავითაა]] გადაკვეთილი. ის ამოვსებულია პლიოცენური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატებით]], რომლებიც ლინგიტების ბუდობებიან შუამიოცენურ თიხებს ფარავს. უფრო ახალგაზრდა, ვრცელ [[ტექტონიკა|ტექტონიკურ]] ღრმულს წარმოადგენს ლიუბლიანის აუზი; იგი კარავანკის სამხრეთით, [[იულიუსის ალპები]]ს აღმოსავლეთით, ალპების და [[დინარის მთიანეთი|დინარიდების]] საზღვარზე მდებარეობს. ლიუბლიანის ღრმულის ყველაზე ძველი ფენები ზედა პლიოცენურია; ამ აუზის ფორმირების ახალი ისტორია უკვე [[მეოთხეული პერიოდი|მეოთხეულ ეპოქას]] ეკუთვნის. ზედამესამეულის მსგავსი ტექტონიკური მოძრაობანი: ნაწილობრივ — [[ნასხლეტი|ნასხლეტები]], ნაწილობრივ თაღისებური ფლექსური ტიპის გაღუნვები განსაზღვრავენ ალპების ირიბად მიმართული აღმოსავლეთ კიდეს, რომელსაც აგრეთვე ახლავს ახალგაზრდა ამონთხეული [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] გამოსავლები და თანამედროვე ეპოქამდე შერჩენია [[სეისმოლოგია|სეისმურობა]].

[[ვენის აუზი]]ს (რომელიც ალპების [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]]-[[აღმოსავლეთი|აღმოსავლეთ]] კუთხეს [[კარპატები]]საგან ჰყოფს ტექტონიკური დეპრესიის ჩამოყალიბება შუა მიოცენში დაიწყო, რომელიც შემდეგ განმეორებით დაწყდა [[ქვაბული|ქვაბულს]] გარს შემოერტყა [[ნასხლეტი|ნასხლეტების]] სახით. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ალპებში [[მთა|მთების]] ზონალური განვითარების ნიშნები, ცარცული პერიოდიდან დაწყებული, სულ ახალი და ახალი ნაოჭა ზონების თანდათანობით ზრდა, კიდევ უფრო ნათლად ჩანს, ვიდრე ჩრდილოეთის ალპებში. უფრო ძველი ზონები გადარეცხვით გლუვდება. წინამთების ვარდნობებში დალექილი ნაყარი მასალები კი შენაოჭების ახალ ფაზებში მოჰყვებოდა ხოლმე, ამასთანავე ასიმეტრიული ნაოჭები გადაწოლას და ქერცლოვან შეცოცებას განიცდიდნენ. გარდა მისა, აქაც ხდებოდა დიდი ვერტიკალური აზევებები, ნაწილობრივ — თაღისებური, ნაწილობრივ — ბელტური ჩარღვევებითა და ნასხლეტებით. ამასთან ერთად, ახალგაზრდა ტექტონიკურ მოძრაობათა [[ამპლიტუდა]], როგორც ჩანს, [[აღმოსავლეთი]]დან [[დასავლეთი]]საკენ მატულობდა. [[მთა|მთების]] ახალგაზრდა ზედა მესამეულ და მეოთხეულ ამოწევებს, რაც დიფერენცირებულად, თაღისებური და ლოდა მოძრაობის სახით ხდებოდა, გვიდასტურებს მრავალრიცხოვანი მიოცენური, პლიოცენური [[მეოთხეული სისტემა|მეოთხეული ხნოვანების]] [[ტერასები|ტერასული]] ზედაპირების ნაშთები [[მთა|მთებში]] და [[ხეობა|ხეობების]] კალთებზე. ასეთი მოსწორებული ზედაპირები და [[ტერასები]] როგორც სამხრეთით, აგრეთვე ჩრდილო-აღმოსავლეთ ალპებში, ფართოდ არის გავრცელებული, მაგრამ ისინი ძლიერ დანაწევრებული არიან და მრავალ შემთხვევაში, მძლავრი გამყინვარებისა ახალგაზრდა ინტენსიური [[ეროზია|მდინარეული ეროზიის]] შედეგად გადარეცხილან.

აღსანიშნავია, რომ აღმოსავლეთი ალპებისთვის ძლიერ დამახასიათებელი და ზოგ ადგილას საკმაოდ ვრცელი მოსწორებული ზედაპირები აქ თითქმის არ მოიპოვება, 
რაც [[რელიეფი|რელიეფის განვითარების]], ნაწილობრივ, სხვაგვარი მსვლელობის მაჩვენებელია. საერთოდ, დასავლეთის ალპებმა, [[ოლიგოცენი]]დან მოყოლებული [[მეოთხეული პერიოდი|მეოთხეულ პერიოდამდე]], აღმოსავლეთთან შედარებით, უფრო მძლავრი ამოზევება განიცადა. მთის რელიეფის [[ეროზია]] ფრიად ინტენსიურად წარმოებდა, მაგრამ მთების ძლიერ დადაბლებამდე არ მიდიოდა. არის იმის ნიშნები, რომ [[ნეოგენი|ნეოგენში]] მთები აქაც გადარეცხილან მომწიფების სტადიამდე, რის შემდეგაც ზედა პლიოცენში მომხდარა ახალი მძლავრი ამოწევა და [[რელიეფი]]ს განახლება, ამას თან მოჰყვა [[მეოთხეული სისტემა|მეოთხეულში]] ალპების გამყინვარება.

[[შვეიცარიის ალპები|შვეიცარიის ალპებში]], უკანასკნელი შარიაჟული შეცოცებების დამთავრების შემდეგ, მიოცენისა და პლიოცენის საზღვარზე ჰელვეციურ ზონაში უნდა მომხდარიყო მთების მთლიანი ინტენსიური აწევა. მაღალი რაიონებისთვის გადარეცხვა უფრო ძლიერად მიმდინარეობდა, დანალექი საფარი გადაირეცხა, კრისტალური მასივები კი გაშიშვლდა, ღერძულ ღუნებში [[დანალექი ქანები|ნალექი ქანები]] უფრო შემორჩა. მაშინ მთების მთელ სხეულში დიდი განივი ჩაღუნვა წარმოიშვა, რომელმაც განსაზღვრა დასავლეთი და აღმოსავლეთი ალპების საზღვარზე [[მდინარე]]თა [[ხეობა|ხეობების]] დასერილი ღარტაფის განვითარება. შვეიცარიის ალპების თავისებურებას, [[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ ალპებთან]] შედარებით, რღვევითი და ნასხლეტი დისლოკაციების შედარებითი სიმცირე წარმოადგენს. ახალგაზრდა [[ტექტონიკა|ტექტონიკური მოძრაობანი]] უმთავრესად ხდებოდა საერთო და დიფერენცირებული თაღისებური ამოწევების სახით, რომლებიც უფრო ციცაბოდ დაშვებული იყვნენ კიდეებისაკენ, განსაკუთრებით — [[სამხრეთი]]საკენ. ალპების ხეობათა ქსელის განვითარებას, შეიძლება ზოგადად ვადევნოთ თვალი ქვედა მიოცენიდან, წინამთებისა და შიდამთების [[მდინარე]]ული და [[ტბა|ტბის]] ნალექების ხასიათის მიხედვით. ამასთანავე, ყველგან კონსტანტირებულია [[ეროზია|მდინარეული ეროზიის]] პირვანდელი კონსექვენტური მსვლელობის უპირატესობა, [[წყალგამყოფი|მთავარი წყალგამყოფიდან]] ჩამოდენილ მდინარეთა დიდი განივი ხეობებით. მხოლოდ უფრო გვიან — ზედა [[მიოცენი|მიოცენსა]] და [[პლიოცენი|პლიოცენში]], იწყებს ჩამოყალიბებას ალპების თანამედროვე [[რელიეფი]]სათვის ძლიერ დამახასიათებელი დიდი გასწვრივი ხეობები. განივი ხეობების პირველადი განვითარება, ჯერ კიდევ მცირედ დანაწევრებული ალპების კალთების ზოგად მიმართულებაზე იყო დამოკიდებული; მას აადვილებდა [[ნაოჭა მთები|ნაოჭებისა]] და ნაოჭა შარიაჟების ღერძის გასწვრივ დაწევა ([[ნაოჭა სისტემა|ნაოჭა მასების]] ამოწევის და ჩაძირვის რაიონების მორიგეობა).

ჩრდილო შვეიცარიის ალპების დიდი განივი [[ხეობა|ხეობები]], როგორიცაა [[აარე|აარის]], [[როისი]]სა და [[ლინთი]]ს ხეობები, იმ სახით როგორც ისინი ძველ დროში იყვნენ ჩასახული, მხოლოდ ნაწილობრივ არიან შეფარდებული ნაოჭა მასივების ღერძის გასწვრივ დაწევასთან. შვეიცარიის დიდი გასწვრივი შინაგანი ღარტაფი, ახალგაზრდა [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] ჩაღუნვის ზონაში მდებარეობს. მსგავსი [[გენეზისი]] აქვს ალპების სამხრეთ ([[იტალია|იტალიის]]) კალთებზე, პენინურ ძირულ ზონაში (ინსუბრის ღარტაფში) მდებარე [[ვალტელინა|ვალტელინის]] გასწვრივ ღარტაფს მდინარე [[ადა]]ს [[ხეობა|ხეობით]].

== გეოლოგიური აგებულება ==
{{მთავარი|ალპების გეოლოგია}}{{მთავარი|ალპური დანაოჭება}}
[[ფაილი:Alpiner Gebirgsgürtel.png|მინი|მარჯვნივ|320პქ|ალპიდების მთის სარტყელის რუკა.]]
ალპების [[გეოლოგია|გეოლოგიური აგებულება]] და [[ტექტონიკა]] რთული ხასიათისაა. ალპები შეიქმნა ალპური მთათწარმოშობის მსვლელობისას, რომელიც დაიწყო დაახლოებით 65 მილიონი წლის წინ.<ref name="ბრტ" /> [[აფრიკის ბაქანი|აფრიკის ბაქნის]] [[ევროპა|ევროპის]] [[კონტინენტი|კონტინენტთან]] შეჯახების შემდეგ [[დასავლეთი ალპები]] [[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ ალპებთან]] შედარებით გაცილებით უფრო შეკუმშული იყო. ამას მოჰყვა შედეგიც: აღმოსავლეთ ალპებს გააჩნია ყველაზე დიდი [[დიამეტრი]], იმ დროს, როდესაც დასავლეთ ალპებში გვხვდება ყველაზე მაღალი პიკები. აღმოსავლეთ ალპების ტექტონიკური შეცოცება თითქმის მთლიანად ამოიჭამა [[დასავლეთი ალპები|დასავლეთ ალპებში]]. ყველაზე ძველი ერთეულები მიეკუთვნება [[ჰელვეციური შარიაჟი|ჰელვეციურ შარიაჟს]], რომელიც შეიცავს პრეკემბრიულ, პალეოზოურ და ჰერცინულ დანაოჭებებს.<ref name="gga">{{cite web|url=http://www.mtnforum.org/sites/default/files/pub/6000.pdf|title=ალპების გეოლოგიურ-გეომორფოლოგიური დახასიათება|work=Mountain Research and Developmen|accessdate=}}{{Dead link|date=იანვარი 2022 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

ალპების [[გეოლოგია|გეოლოგიურ აგებულებაში]] უდიდეს როლს თამაშობს შარიაჟული სტრუქტურა — ნაოჭების ზეწრების რთული დაგროვება, გადაწოლა და შეცოცება დასავლეთისა და ჩრდილო-დასავლეთისაკენ — დასავლეთ ალპებში, აღმოსავლეთ ალპებში კი — ჩრდილოეთისაკენ. აქედან უნდა გამოითიშოს სამხრეთ-აღმოსავლეთი ალპების ოლქი, რომელიც ტექტონიკურად „ალპიდებს“ კი არ ეკუთვნის, არამედ „დინარიდებს“. გარდა ამისა, ალპების ფართობის დიდ ნაწილს, ოღონდ არა მთლიანად, შეადგენს ალოქტონური შარიაჟული ნაოჭების საფარები, რომლებიც, უმეტეს შემთხვევაში, [[რღვევა|გარღვევებითა]] და [[ეროზია|ეროზიით]] არიან დაცილებული [[ნაოჭა მთები|ნაოჭის]] ძირებს. დასავლეთი ალპებისათვის ძლიერ დამახასიათებელია ეგრეთ წოდებული „გარეგანი“ ძველი (კრისტალური) ავტოქტონური (ე.ი. ადგილობრივი წარმოშობილი) მასივების რიგი. ისინი [[დასავლეთი]]საკენ ამოზნექილი რკალით მიემართებიან ზღვისპირული ალპებიდან ([[სამხრეთი]]თ) და ჩრდილო-აღმოსავლეთით [[აარის მასივი|აარის მასივში]] ბოლოვდებიან; ამრიგად, ისინი დასავლეთი ალპების მაღალმთიანი სარტყლის გარეგან ქედს (წყვეტილ ზონას) შეადგენენ. ეს მასივები ძველი ჰერცინული ნაოჭა ქედის საბოლოო დანგრევას და გადარეცხვას გადარჩენილ ნაშთად ითვლება, რომელიც ნაწილობრივ ახალგაზრდა მესამეული მთების — ალპების საფუძველშია განლაგებული.

ძველი მასივების გარდა ავტოქტონურია აგრეთვე დასავლეთი საფრანგეთის წინაალპების წესიერად აგებული მესამეული ნაოჭა ქედები, თავის წინა მთებსა და [[იურის მთები]]ს განშტოებასთან ერთად. ალპების ჩრდილო განაპირა ზონის გასწვრივ გადაჭიმულია ძლიერ ახალგაზრდა ავტოქტონური ნაოჭების ვიწრო ზოლი, რომელიც [[ნეოგენი|ნეოგენური]] წინამთის „მოლასებისაგან“ ([[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატებისა]], [[ქვიშა|ქვიშებისა]] და [[თიხა|თიხებისაგან]]) არის აგებული, ეს ნაოჭები შარიაჟული საფარის ფრონტალურ ხაზს ესაზღვრებიან.

ალპები შედგება ევროპის ფილების ნაწილებისაგან.<ref name="gga" /> რანგით მეორე [[ალპური დანაოჭება]] (ე.ი. ოროგენული) მოხდა ზედა ეოცენსა და ოლიგოცენში, პენინიკური ოკეანე გაქრა და დაიწყო ალპების [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] აზევება. მთავარი აზევება დაიწყო მიო-პლიოცენში, თუმცა რეგიონული აზევება რთული ხასიათის იყო. დღეისათვის დასავლეთი ალპებისთვის ([[შვეიცარია]]ში და [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]]) დამახასიათებელია ჰელვეციური და პენინიკური ტექტონიკური შარიაჟი, რომლებიც აღმოსავლეთ ალპებში გამოვლინებას მხოლოდ უკიდურეს ჩრდილოეთ ნაწილში პოულობს.<ref name="gga" /> ევროპის მეჩეჩზე ჰელვეციური ტექტონიკური შარიაჟი დეპონირებული იყო [[მეზოზოური ჯგუფი|მეზოზოურში]] და ქვედა მესამეულში. ამიტომ აღნაგობაში ჭარბობს [[კირქვა|კირქვები]], რომლებიც აგებენ ალპების არაერთ ცნობილ პიკს. აღმოსავლეთ ალპებში პენინიკური შარიაჟი მტკიცედ არის დაფარული აღმოსავლეთ ალპების ერთეულებით. ამის შესატყვისად, პენინიკური ერთეულები იშვიათად ჩნდება ტექტონიკურ სარკმელებზე. მათგან ყველაზე დიდია ტაუერნის სარკმელი.<ref name="gga" />

ალპები აგებულია სხვადასხვა ასაკის [[ქანი (გეოლოგია)|ქანებით]]. ნაოჭა სისტემის საფუძველს ქმნის კამბრიულისწინა კრისტალური ქანები ([[გნაისი|გნაისები]], [[ფიქალი|ფიქლები]]), ზედაპროტეროზოული და კვარც-ფილიტური ფიქლები, გრანიტული ინტრუზიები. კრისტალური საფუძველი დაფარულია ქვედაპალეოზოური ფილიტური ფიქლებით, ქვიშაქვებით, კირქვებით, ზედაპალეოზოური მოლასური კომპლექსით, მეზოზოური ფიქლებითა და კირქვებით, მეზოზოური და პალეოგენური ფლიშით და დიდი სისქის ნეოგენური მოლასური წყებით. ანთროპოგენულიდან წარმოდგენილია ტიპური მყინვარული ნალექები.

აღმოსავლეთ ალპებში გაბატონებულ კირქვებსა და უფრო ძველ, ცენტრალურ, აღმოსავლეთ ალპურ შარიაჟებს შორის, ღერძულ ზოლში, უფრო ამოწეულ და მეტად გადარეცხილ რაიონებში, დიდ „სარკმელებში“, გამოდის უფრო ღრმად განლაგებული პენინის შარიაჟები. ასეთია „სარკმელი“ ზემო ინის აუზში (ბიუნდნერის ფიქლებზე მდებარე კრისტალური მასივი სილვრეტაზე) და მაღალ ტაუერნში, რომლის მასივიც აღმოსავლეთ ალპების პენინის ძირითად „სარკმელად“ ითვლება. აქ ცენტრალური გნაისებისაგან შემდგარი გული და სხვა მეტამორფიზებული წყებები, რომლებიც რამდენიმე ერთმანეთზე შეცოცებული ნაოჭისაგან შედგება, აღმოსავლეთი ალპების სისტემის წყებებითაა შემოზღუდული. მესამე „სარკმელი“, უფრო აღმოსავლეთით, ზემერინგის რაიონშია. აღმოსავლეთი ალპების სისტემის ძირის ზონა შეიმჩნევა აღმოსავლეთი ალპების ღერძულ-კრისტალური და ფიქლების სარტყლის სამხრეთ კიდეზე, კირქვებისაგან აგებული დინარიდების საზღვარზე, სადაც ალპების სხვაგვარი აგებულების სამხრეთ-აღმოსავლეთი ოლქია.
[[ფაილი:Gneiss.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|[[გნაისი]], რომელიც აგებს ალპების დიდ ნაწილს]]
[[ფაილი:Augen-gneiss-2.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|გნაისის თვალი]]
[[ფაილი:ConglomerateUSGOV.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|[[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატი]]]]
[[ფაილი:RameschWithCave.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|[[ჩრდილოეთის კირქვიანი ალპები]]ს ნაწილი.]]
ალპურ-დინარული „ნაჭდევის“ გასწვრივ, რომელიც გამოხატულია ძლიერ გრძელი ტექტონიკური ღარტაფით, მასზე მდინარეთა გასწვრივი ხეობებით, სამხრეთი კირქვიანი
ალპების სისტემა თითქოს მოკავშირებულია აღმოსავლეთი ალპების ღერძულ-კრისტალურ და ფიქლოვან სტრუქტურასთან. სამხრეთი კირქვიანი ალპების სისტემა დამოუკიდებელი [[გეოსინკლინი|გეოსინკლინური]] აუზიდანაა წარმოქმნილი, ხასიათდება ნაოჭების სამხრეთისაკენ გადაწოლითა და შეცოცებით, აგრეთვე მთების ზონალური განვითარებით სამხრეთისაკენ; ამასთანავე, მის აგებულებაში დიდ როლს თამაშობს გარღვევები, ნასხლეტები და ვულკანური გამოსავლები.

ალპების გეოლოგიური აგებულების მეტად მნიშვნელოვან თავისებურებას შეადგენს მკაფიოდ გამოხატული გასწვრივი [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] და [[ლითოლოგია|ლითოლოგიური]] ზონალობა, რაც აშკარად ემჩნევა [[მთა|მთების]] [[გეომორფოლოგია]]ს. შვეიცარიაში დასავლეთი ალპების პირველ (ჩრდილოეთიდან) გეოლოგიურ და მორფოლოგიურ ზონას შეადგენს [[დანაოჭება]]ში და შეცოცებაში მოყოლილი წინამთის [[მოლასები]], რომლებიც მკვეთრად არიან აწეული [[შვეიცარიის ზეგანი|შვეიცარიის ზეგნის]] არადისლოცირებულ მოლასებზე. აქ მნიშვნელოვან სიმაღლეზე გვხვდება ოლიგოცენ-მიოცენური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატები]], ინტენსიურად დანაწევრებული მთების [[რელიეფის ფორმები]]თ.

შემდეგ [[სამხრეთი]]საკენ მიდის რთულად დისლოცირებული ზოლი, რომელშიც ცარცის ნაოჭა [[ფლიში]], [[კირქვა|კირქვები]] და [[მერგელი|მერგელები]] არიან მჭიდროდ გადაწოლილი და გადაფარებული [[იურული პერიოდი|იურული]] [[წყება (გეოლოგია)|წყების]] [[დანალექი ქანები|ნალექ ქანებზე]] — ჰელვეციურ ქერცლოვან შარიაჟებზე. მსგავსად არის გადაჯვარედინებული იურული წყებები და ფლიშის ზოლებიც გარე ავტოქტონურ მასივთა ქედების კრისტალურ ქანებთან. [[შვეიცარია]]ში ასეთია [[აარის მასივი|აარისა]] და [[გოტარდის მასივი|გოტარდის მასივები]], რომელთა ორივე მხარეზეც [[მეზოზოური ჯგუფი|მეზოზოური წყების]] ნალექი ფენები, დიდ გასწვრივ, ტექტონიკურ ღარტაფამდე აღწევენ (ზემო რაინის, ზემო რაისის და წინა რაინის ხეობებით). ეს ღარტაფი ნაწილობრივ ბიუნდნერის ფხვიერი ფიქლების ზოლს ემთხვევა და ჩრდილო შვეიცარიის ალპებს სამხრეთისაგან ჰყოფს. უკანასკნელი სხვადასხვა, ძალზე მეტამორფიზებული პენინური შარიაჟული [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] [[წყება (გეოლოგია)|წყებისგანაა]] აგებული. აქ ჭარბობს კრისტალური მაღალი [[მთა|მთის]] [[რელიეფის ფორმები]]. შვეიცარია-იტალიის ალპების [[სამხრეთი|სამხრეთ]]-[[აღმოსავლეთი|აღმოსავლეთ]] განაპირა ნაწილში მკვეთრად გამოიყოფა მეზოზოური კირქვების ზონის ნაშთები, ამ ზონის დასავლეთი გაგრძელება დაწეულია და [[მდინარე]] [[პადანის დაბლობი|პოს დაბლობის]] [[ალუვიონი|ალუვიური ნაყარითაა]] დაფარული.

[[საფრანგეთის ალპები]] შვეიცარიის ალპებისაგან განსხვავდება, უპირველეს ყოვლისა, ფართო, წესიერად აგებული ავტოქტონური ნაოჭა ქედების ზოლით, რომელთა აგებულებაშიც ძირითადად [[მეზოზოური ჯგუფი|მეზოზოური ნალექი]] ფენების წყებები იღებენ მონაწილეობას, განსაკუთრებით კი — კირქვები (საფრანგეთის კირქვიანი წინაალპები). საფრანგეთის ალპებში გარე ავტოქტონური კრისტალური მასივების ზონა უფრო მკაფიოდაა გამოხატული, თუმცა მაინც წყვეტილადაა წარმოდგენილი 
ცალკეულ მასივების სახით (''მონბლანის, ბელდონის, გრანდ-რუსის, პელვუს, მერკანტურის მასივები''). მათ შორის შვერილები ნაწილობრივ [[დასავლეთი]]საკენ გადადიან, ისინი გადაჭიმული არიან „ბრიანსონის ზონის“ [[აღმოსავლეთი]]თ; ეს ზონა ფხვიერი კარბონისა და ბიუნდერის ფიქლების [[წყება (გეოლოგია)|წყებებითაა]] აგებული და [[რელიეფი|რელიეფში]] დადაბლებების ზოლს წარმოშობს.

შემდეგ მოდის პენინური შარიაჟების შიდა მაღალი (წყალგამყოფი) ზონა, რომელშიც კრისტალური ფიქლები და [[გნაისი|გნაისები]] ჭარბობს. ეს ზონა უშუალოდ ესაზღვრება [[მდინარე]] [[პადანის ვაკე|პოს ვაკეს]]. განსაკუთრებით მკაფიოდ გამოხატული და ერთიმეორისაგან გამოყოფილია აღმოსავლეთი ალპების გასწვრივი [[გეოლოგია|გეოლოგიური]] და მორფოლოგიური ზონები. [[შვეიცარია|შვეიცარიიდან]] გაგრძელებული ნაოჭა მოლასების ზონა მნიშვნელოვან სიგანესა და სიმაღლეს აქ მხოლოდ დასავლეთ რაიონში აღწევს. მის ზევით, ანდა ბორცვებიანი წინამთების ზოლის ზევით, აღმართულია ფლიშური ზონა, რომელსაც უბრალო, საშუალო სიმაღლის მთების [[რელიეფის ფორმები]] ახასიათებს. გარდა ბრეგენცერ-ვალდის დასავლეთი რაიონისა, ფლიშური ზონა აქ არსად არ გადადის შიდა მაღალმთიან ოლქში. შემდეგ მისდევს ფართო კირქვების ჩრდილო ზონა. იმის მიხედვით, თუ როგორ არის მასში [[ცარცული პერიოდი|ცარცის]] მძლავრი კირქვების [[წყება (გეოლოგია)|წყებები]] განლაგებული, აქ გვხვდება ან ციცაბო კალთებიანი ვიწრო ქედები და თხემები, ან ფლატეკიდეებიანი [[კარსტი|კარსტული]] მაგიდისებური [[მთის მასივი|მასივები]] და [[პლატო]]ები (ზონის აღმოსავლეთ ნახევარში).

აღსანიშნავია, რომ კირქვიან ალპებს, რომელიც დიდ სიმაღლეს აღწევს, ყოველთვის კირქვის წინაალპების ზოლი ახლავს თან; მათ უფრო დაბალი, ნაკლებად მკვეთრი
ფორმები აქვთ, მაგრამ უფრო რთული აგებულებისაა. აქ მთების აგებულებაში, ტრიასული დოლომიტიანი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] გარდა მონაწილეობას იღებენ აგრეთვე [[იურული პერიოდი|იურული]] და [[ცარცული პერიოდი|ცარცული]] კირქვები და მერგელები. ჩრდილოეთის კირქვიანი ზონის სამხრეთით გადაჭიმულია ზოლი, ხშირად მისგან გასწვრივი [[ხეობა|ხეობებით]] დაშორებული, სადაც ჭარბობს [[პალეოზოური ჯგუფი|პალეოზოური ფიქლები]] (ეგრეთ წოდებული „[[გრაუვაკა|გრაუვაკული ზონა“]]) საშუალო სიმაღლის ტიპის მთებით, რომელთა სიმაღლე იშვიათად აღემატება 2000 მ-ს. ამ ზოლის შემდეგ მდებარეობს [[მდინარე]]თა [[ხეობა|ხეობებიანი]] დიდი გასწვრივი ღარტაფი, რომელსაც მიუყვება ფართო ცენტრალური (გნაისოვანი) ზონა; გნაისოვან ზონას დიდ მანძილზე მაღალი მთიანი ტიპის [[რელიეფი]] აქვს, რომელიც უკიდურეს აღმოსავლეთ რაიონში (შტირიის წინაალპებში) საშუალო მთებამდე და ბორცვიან მხარემდეც კი დაბლდება. უფრო [[სამხრეთი]]თ კვლავ გადის ფიქლოვანი ზოლი, რომლის გასწვრივაც გადაჭიმულია სამხრეთის დიდი გასწვრივი ტექტონიკური ღარტაფი, მდინარეთა ხეობებით. ის აცალკევებს სამხრეთ კირქვიან ზონას, რომელიც კიდევ უფრო რთული აგებულებისაა ვიდრე ჩრდილოეთის სათანადო ზონა. აქ ტიპურია სამხრეთ ტიროლის დოლომიტიანი განკერძოებული, კოშკისებურ მწვერვალებიანი მასივები, მათთან ერთად, კირქვის, გრძელი ქედები და თხემებია ადიჯეს [[დასავლეთი]]თ და [[აღმოსავლეთი]]თ — კარნიის ალპებში. ამ ზონისათვის დამახასიათებელია ძველი და ახალგაზრდა ამონათხევი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] მძლავრი გამოსავლები (გრანიტული და პორფირიტული მასივები). კირქვის მაღალი მთების ზოლს აქაც თან ახლავს უფრო დაბალი წინაალპებისა და წინამთების კირქვიანი ზონა, რომელიც მდინარე [[პადანის დაბლობი|პოს დაბლობს]] ესაზღვრება (ვენეციის წინაალპები).
[[ფაილი:Feldspathic-wacke.jpg|მინი|270პქ|მინდვრის შპატის (ქვიშაქვის) ფოტომიკროგრაფია. მთავარი გამოსახულება ემთხვევა ტალღების პოლარიზაციას; ქვედა გამოსახულება ემთხვევა განივ პოლარიზაციას. ლურჯი ეპოქსიდური ფისი ავსებს ფოროვან სივრცეებს.]]
[[ფაილი:Silberen2.jpg|მინი|მარჯვნივ||270პქ|[[კარები (კარსტი)|კარული]] წარმონაქმნი ალპებში.]]
ალპების რთული ნაგებობის ჩამოყალიბების [[გეოლოგია|გეოლოგიური ისტორია]] შემდეგ ძირითად ეტაპებში ისახება. უპირველეს ყოვლისა, მნიშვნელოვანია ზედაპალეოზოური მთათა წარმოქმნის ფაქტის არსებობა; მან შექმნა ჰერცინული [[ნაოჭა მთები]]. შემდეგ ეს მთები ძალზე გადაირეცხა და დაინგრა, მაგრამ ნაწილობრივად მანც არის განლაგებული ალპების მესამეული სტრუქტურის საფუძვლად. ჰერცინული მთების [[გეოსინკლინი|გეოსინკლინური]] გენეზისი და მათი სიღრმის [[სტრუქტურა]] აშკარავდება დასავლეთი ალპების გარეგანი ზონის მასივებში, სადაც [[კრისტალური ფიქლები]] და [[გნაისი|გნაისები]] [[გრანიტი|გრანიტოვან]] [[ინტრუზია|ინტრუზიულ]] ბირთვებს შეიცავენ. სხვა [[გრანიტი|გრანიტ]]-[[გნაისი|გნაისოვანი]] მასივები, როგორიცაა [[მაღალი ტაუერნი]], [[გეოლოგია|გეოლოგიურად]] უფრო ახალგაზრდად შეიძლება ჩაითვალონ.

ჰერცინულ მთათა წარმოქმნის შემდეგ წარმოიშვა ზედა კარბონის [[მთა|მთიანი]] [[ხმელეთი]]. პერმულ ნალექებსაც ალპებში აგრეთვე კონტინენტური ან კონტინენტურის მსგავსი ხასიათი აქვს; მას თან ახლავს მძლავრი, ერუფციული დანართები (ბოცენისა და ლუგანოს ტბის და სხვა რაიონების პორფირები); უკვე [[ტრიასული სისტემა|ქვედა ტრიასიც]] სანაპიროს ტიპის ნალექებით ხასიათდება. მხოლოდ ტრიასში, ტეტისის ფარგლებში, იწყება ალპური გეოსინკლინის ღრმა ჩაზნექა; მას რამდენიმე, ძალზე ცვლალებადი სიღრმისა და გავრცელების ვარდნობის ზონა ჰქონდა, რამაც განსაზღვრა მეზოზოურ დაშრევებათა ფაციალური განსხვავება როგორც დროის, აგრეთვე სივრცის მიხედვით. აქ არ შეიმჩნევა ნალექების წესიერი ციკლური მორიგეობა.

ამრიგად, აღმოსავლეთ ალპებში ტრიასი წარმოდგენილია [[კირქვა|კირქვებისა]] და [[დოლომიტი|დოლომიტების]] (სუფთა ზღვიური გენეზისის) ვეებერთელა [[წყება (გეოლოგია)|წყებით]] (რამდენიმე ათასი მეტრის სიმძლავრის). [[სამხრეთი|სამხრეთ]]-[[აღმოსავლეთი|აღმოსავლეთ]] ოლქებში ტრიასის რიფების მასიური დოლომიტიანი კირქვების შრეები ვულკანურ წარმოქმნებთან მორიგეობენ. დასავლეთ ალპებში კი, პირიქით, ტრიასის ნალექები მცირე სიმძლავრის, კონტინენტური ფაციესის მსგავსნი არიან და მთების [[რელიეფი|რელიეფში]] მნიშვნელოვან როლს არ თამაშობენ. [[იურული სისტემა|იურულ პერიოდში]] დროებითი [[რეგრესია (გეოლოგია)|რეგრესიის]] შემდეგ, მოხდა [[ზღვა|ზღვის]] ახალი გაფართოება, მაგრამ მაშინ, როდესაც შუა იურული სილაქვები და ზედა იურული კირქვები (შვეიცარიის „მაღალი მთის“ კირქვები) ალპების გარე ზოლის [[რელიეფი|რელიეფში]] დიდ როლს თამაშობენ, აღმოსავლეთი ალპების იურული ქანები გაცილებით ნაკლებადაა განვითარებული (მათი შემდგომი განვითარების გამო) და, გარდა ამისა, ისინი წარმოდგენილი არიან ძლიერ ცვალებადი ფაციესებით (მაგრამ აქაც კირქვები ჭარბობს). „ელვარე ფიქლებისა“ ფაციესი, [[ფუძე ქანები]]ს ერუპტივებთან ერთად, დაკავშირებულია მხოლოდ დასავლეთი ალპების პენინური [[შარიაჟი|შარიაჟების]] ზონასთან; ხნოვანებით იგი ძირითადად [[იურული სისტემა|იურულად]] ითვლება.

[[ცარცული პერიოდი|ცარცული ნალექები]], ისევე როგორც [[ტრიასული პერიოდი|ტრიასული]] და [[იურული პერიოდი|იურული]], არსებითად განსხვავებულია დასავლეთ და აღმოსავლეთ ალპებში. ცარცულ კირქვებსა და მერგელებს დიდი მნიშვნელობა აქვს დასავლეთი ალპების და ბრეგენცერ-ვალდის გარე ზონის ნაოჭა ქედების აგებულებაში. ცარცული პერიოდის განმავლობაში აქ განუწყვეტლივ წარმოებდა [[სედიმენტაცია]]. ნეოკომის შემდეგ, აღმოსავლეთი ალპების ოლქში მოხდა მძლავრი მთათა წარმოქმნა და ინტენსიური [[დანაოჭება|დანაოჭების]] პროცესები. ცარცული პერიოდის შუაში წარმოშობილმა მთებმა აქ ენერგიული გადარეცხვა და ნგრევა განიცადეს. გადარეცხილი შთენილი მასივები და მათი ხეობები დაიკავა ზედაცარცულმა ზღვამ, რომლის ნალექებიც [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატებით]] იწყება. ეს ზედა ცარცული ზღვა უერთდებოდა ალპების ჩრდილო განაპირა ზღვას, რომელშიც ილექებოდა ფლიშური ნალექები (აღმოსავლეთ ალპებში ფლიში ნაწილობრივ ცარცს ეკუთვნის, [[შვეიცარია]]ში ფლიში [[პალეოგენი|პალეოგენური]] ხნოვანების არის, მხოლოდ ეგზოტიკურ მასივებშია ის ნაწილობრივ ზედაცარცული).

[[დანაოჭება|დანაოჭების]] ცარცული ფაზა ალპების სამხრეთ-აღმოსავლეთ ოლქში უფრო მცირედ არის გამომჟღავნებული. ცარცის ბოლოსათვის ალპების ფართობის უმეტესი ნაწილიდან ზღვამ უკან დაიხია; ეს იყო [[დედამიწის ქერქი]]ს ლარამიული ფაზის ამოწევის შედეგი, რომლის გამოვლინებასაც [[იულიუსის ალპები]]სა და ზოგი სხვა რაიონის დანაოჭება წარმოადგენს.

ჩრდილო ალპებში კი ამოწევამ მნიშვნელოვან სიდიდეს ვერ მიაღწია. მაშინ წარმოშობილ ზოგიერთ ღარტაფში (კერძოდ, მდინარე ინისა და ზალცახის ხეობებში) ზედა ეოცენი აღწევს, მაგრამ, როგორც ქვედა ოლიგოცენი, იგი რჩება დაკავშირებული ალპების ჩრდილო კიდურ ზონასთან და ორი — ნუმულიტური და ფლიშური ფაციესითაა წარმოდგენილი. ოლიგოცენში [[დედამიწის ქერქი]]ს მესამეული ალპური დანაოჭების მთავარი ფაზის მოძრაობა მაქსიმალურ დაძაბულობასა და ზომას აღწევს. ძირითადად ამ დროს იქმნება ალპების გრანდიოზული [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] [[სტრუქტურა]] და წარმოებს მთების მძლავრი ამოწევა, რაც [[ნეოგენი|ნეოგენსა]] და [[მეოთხეული პერიოდი|მეოთხეულ პერიოდშიც]] გრძელდება. [[ალპური დანაოჭება|ალპური დანაოჭებისა]] და შეცოცებების უკანასკნელი ქრობადი ფაზები ალპების პერიფერიულ ზონებში მიოცენში და ქვედა პლიოცენშიც შეიმჩნევა.

== გეოლოგიური სტრუქტურები ==
[[ფაილი:Arnold Escher vd Linth.jpg|მინი|მარცხნივ|240პქ|შვეიცარიელი გეოლოგი [[არნოლდ ეშერი]] ([[1807]]—[[1872]]), რომელიც [[1856|1856 წლიდან]] იყო ციურიხის პოლიტექნიკური სკოლის [[გეოლოგია|გეოლოგიის]] [[პროფესორი]]. იგი შვეიცარიის გეოლოგიის ერთ-ერთი ფუძემდებელია. თანაავტორობით შეადგინა შვეიცარიის [[გეოლოგიური რუკა]].]]
ქალაქი [[გლარუსი]] მდებარეობს ქალაქ [[ციურიხი]]დან რამდენიმე ათეულ [[კილომეტრი|კილომეტრში]]. ეს ტერიტორია წარმოადგენს [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] ერთ-ერთ უძველეს რაიონს, განლაგებულს [[მდინარე]] [[ლინთი]]ს [[ხეობა|ხეობის]] გასწვრივ. [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] შუა წლებში გლარუსი იყო შვეიცარიაში [[ტექსტილი]]ს წარმოების ცენტრი, ხოლო [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დასაწყისში გადაიქცა [[ალპინიზმი]]ს მთავარ ცენტრად. დაახლოებით იმავე პერიოდში, გეოლოგმა [[არნოლდ ეშერი|არნოლდ ეშერმა]], ამ ადგილების მკვირდმა, შეასრულა მნიშვნელოვანი გეოლოგიური დაკვირვებები.<ref name="gst">{{cite book |author=Takeshi Uemura; Shinjiro Mizutani |title=Geological Structures |isbn= |publisher=Chichester ; Toronto : J. Wiley |location= |page=309, Toronto., 1984}}</ref>

მდინარე ლინთის ხეობა წარმოადგენს U-სებრ [[ხეობა]]ს, რომელიც დახვნილია [[რისული ეპოქა|რისულ]]-[[ვიურმული ეპოქა|ვიურმული პერიოდის]] [[მყინვარი|მყინვარებით]]. გარშემორტყმულია გაშიშვლებული [[მწვერვალი|მწვერვალებით]], რომელთა სიმაღლეა 2000-3000 მ. ეშერმა ყურადღება მიაქცია, რომ პერმული ასაკის ვულკანური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატები]], რომელსაც ვერუკანოს ფორმაციას უწოდებენ, ფართოდ არის გავრცელებული ამ რაიონში [[მწვერვალი|მწვერვალებთან]], ხოლო [[ქვიშაქვა|ქვიშაქვისა]] და [[მერგელი|მერგელებისგან]] აგებული ეოცენური ფენები, შვეიცარიაში წოდებული [[ფლიში]]ს სახით, ყოველთვის ძირთან არის გავრცელებული.<ref name="gst" />

გეოლოგმა [[ჩარლზ ლაიელი|ჩარლზ ლაიელმა]] გამოაქვეყნა თავისი ცნობილი შრომა „გეოლოგიის საფუძვლები“, სადაც აღწერილია, რომ ქვემო (ძირთან მდებარე ფენები) ასაკით უფრო ძველია, ვიდრე ზემოთ მდებარე ფენები, რაც გახდა საყოველთაოდ აღიარებული სამეცნიერო ფაქტი. ეშერი, რომელიც გარდა იმისა, რომ იყო გეოლოგი, ამასთანავე შესანიშნავი ალპინისტიც იყო. იგი სკეპტიკურად განწყობილ კოლეგებს არწმუნებდა თავის სიმართლეში და ხშირად [[მთა|მთებში]] მიჰყავდა. მალე აღარავის ეპარებოდა ეჭვი იმაში, რომ ეს არის სტრატიგრაფიული ინვერსია, რომელიც გადაჭიმულია 20-30 [[კილომეტრი|კმ]]-ზე. ეშერმა შეასრულა ლინცის ხეობის დეტალური [[გეოლოგიური აგეგმვა|აგეგმვა]] და დაარწმუნა მკვლევარები, რომ იმ პერიოდში ხდებოდა უნიკალური, [[დედამიწის ქერქი]]ს უეცარი მოძრაობები.<ref name="gst" />

ვერუკანოს ფორმაცია, რომელიც თავდაპირველად დაილექა დაბლა მდებარე დონეებზე, გადაადგილდა მესამეული ფენების ზემოთ, თითქმის [[ჰორიზონტი|ჰორიზონტალური]] მოძრაობით ნაწევის გაწვრივ. ასეთ მსხვილმასშტაბურ ნაწევწარმოშობას ეწოდა ''შეცოცებითიწარმოშობა'' (''overthrusting''); გამოირკვა, რომ [[შვეიცარიის ალპები]]ს მაღალი მთის პიკები წარმოიშვა ამ პროცესის რეზულტატის ხარჯზე. [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] უზარმაზარი მასივი, რომელიც მნიშვნელოვან სიგრძეზე გადაადგილდა შეცოცებითწარმოშობის შედეგად, ეწოდება „შარიაჟი“ (''nappe''). [[XIX საუკუნე|XIX]]-[[XX საუკუნე]]ებში აღიარეს, რომ შეცოცება წარმოადგენს ჩვეულებრივ [[სტრუქტურა]]ს, ხოლო შვეიცარიის ალპებს აღწერდნენ მრავალ სახელმძღვნელოებში, როგორც [[ოროგენი|ოროგენული პროცესებით]] განპირობებულ გეოლოგიური სტრუქტურის მოდელს. ნაწევი, რომელიც ეშერმა აღმოაჩინა ვერუკანოს ფორმაციასა და [[ფლიში|ფლიშს]] შორის, ეწოდა [[გლარნის შეცოცება]]. შვანდენის დასახლების გასწვრივ, რომელიც გლარუსიდან 5 [[კილომეტრი]]თაა დაშორებული, მოჩანს კარგად გამოკვეთილი [[ნაწევი]]. შვეიცარიის ალპების სტრუქტურის შესწავლა გააგრძელა [[ალბერტ ჰაიმი|ალბერტ ჰაიმმა]], რომელმაც დაწერა ნაშრომი სახელწოდებით ''„შვეიცარიის გეოლოგია“'' ([[1919]]-[[1922]]). ჰეიმის აღნიშნული წიგნი თანადროულ დროშიც კი წარმოადგენს მნიშვნელოვან გეოლოგიურ ნაშრომს ალპების შესახებ, ხოლო მასში მოყვანილი სტრუქტურების კლასიფიკაცია დღესაც იყენება [[მეცნიერება]]ში.<ref name="gst" />

[[შვეიცარიის ალპები]] გეოლოგიური სტრუქტურების თავისებურებების მიხედვით დაყოფილია: ''მოლასური აუზით'', ''ჰელვეციური'', ''პენინური'', და აგრეთვე
''ავსტრიული'' და ''სამხრეთალპური ზონებით''. ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილები — ჰელვეციური და პენინური ზონების სტრუქტურის თავისებურებანი დაკავშირებულია შეცოცებით წარმოშობასთან. პენინური ზონის დიდი ნაწილი ექვემდებარებოდა [[მეტამორფიზმი|მეტამორფიზმს]], ხოლო მისი შემადგენელი სტრუქტურები გართულდა, რის გამოც ძნელდება ადრეული ისტორიის განვითარების დეფორმაცია.<ref name="gst" />

=== გლარნის შეცოცება და ჰელვეციური შარიაჟები ===
{{მთავარი|გლარნის შეცოცება}}
[[ფაილი:Albert Heim.jpg|მინი|მარჯვნივ|240პქ|გეოლოგი [[ალბერტ ჰაიმი]] (1849—1937), რომელიც ცნობილია თავისი სამტომეული ნაშრომით შვეიცარიის გეოლოგიის შესახებ. ჰეიმმა, შვეიცარიის ალპებში გააგრძელა არნოლდ ეშერის დაწყებული გეოლოგიური გამოკვლევები და მისი სამეცნიერო ნაშრომები დღესაც კი აქტუალურია გეოლოგიის დარგში.]]
მწვერვალ [[იუნგფრაუ]]დან აღმოსავლეთით დაახლოებით 50 [[კილომეტრი|კილომეტრში]] მდებარეობს ტერიტორია, რომელიც გამორჩეულია მაღალი მთებითა და გამოშვერილი პიკებით, რომელთა სიმაღლე დაახლოებით 3000 მ-ია. მრავალრიცხოვანი [[თოვლი|მარადთოვლიანი]] [[მწვერვალი|მწვერვალებიდან]] ყველაზე მაღალია მთა [[ტედი]] (3620 მ). მისგან [[სამხრეთი]]თ მდებარეობს ცენტრალური მასივები, რომელთა წარმოშობა უკავშირდება ჰერცინულ [[ოროგენი|ორიგენიულ მოძრაობებს]] და აგებულია [[მეტამორფული ქანები]]თ და [[გრანიტი|გრანიტებით]]. ჰელვეციური ზონა აგებულია სხვადასხვა ასაკის ფორმაციებით (პერმულიდან დაწყებული პალეოგენით დამთავრებული).<ref name="gst" />

პერმული ფორმაციის ძირითადი ნაწილი წარმოდგენილია ვულკანოგენური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატებით]], რომელსაც ვერუკანოს ფორმაცია ეწოდება და გლარუსის სიახლოვეს მისი სიმძლავრე 1000 [[მეტრი|მეტრს]] აღწევს. [[ტრიასული სისტემა|ტრიასულ დანალექებს]] გააჩნიათ შედარებით ნაკლები სიმძლავრე და შეიცავს მოწითალო ფიქლებს. ჰელვეციური ზონა დანალექების სიმძლავრის მიხედვით შედგება [[იურული სისტემა|იურული]] და [[ცარცული სისტემა|ცარცული ასაკის]] კარბონატული ქანებისაგან. [[იურული პერიოდი|იურული ასაკის]] დანალექების სიმძლავრე დაახლოებით 1000 [[მეტრი]]ა, ზედა ნაწილში ისინი ძირითადად წარმოადგენენ წვრილმარცვლოვან [[კირქვა|კირქვებს]]. ზედაიურული კირქვები ფართოდ არის გავრცელებული შვეიცარიის ალპებიდან დაწყებული იურის მთებამდე დამთავრებული.<ref name="gst" />

ჰელვეციურ ზონაში ჭარბობს მოშავო ფერის კირქვები და ნაწილობრივ თიხოვანი, თუმცა [[ჩრდილოეთი]]თ ისინი გადადიან მონაცისფრო რიფულ კირქვებში. [[ცარცული სისტემა|ცარცული პერიოდის]] დასაწყისში ტერიტორია (განლაგებული თანადროული მდგომარეობით აარის მასივის სამხრეთით), სავარაუდოდ, გახდა ნალექთდაგროვების ცენტრი. ქვედაცარცული ასაკის დანალექების სიმძლავრე ([[აარის მასივი]]ს [[ჩრდილოეთი]]თ) არ აჭარბებს 100 [[მეტრი|მეტრს]]. სამხრეთისაკენ სიმძლავრე მატულობს 1500 [[მეტრი|მეტრამდე]]. შუაცარცული ასაკის დანალექები წარმოდგენილია „გოლტად“ წოდებული გლაუკონიტიანი [[გეოლოგიური ფორმაცია|ფორმაციებით]], რომელთა სიმძლავრეა 10-80 მეტრი.<ref name="gst" />

გლარნის შეცოცება შეიქმნა მაშინ, როდესაც პერმულ და ცარცულ დანალექებზე განლაგებული [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] ფენების კომპლექსები, გამოიყვნენ და გადაადგილდნენ აარისა და გოტარდის მასივების ჩრდილოეთით. შარიაჟი გადაადგილდა ზემო რაინის ჩრდილოეთით 40 [[კილომეტრი]]ს მანძილზე, რომელიც მოძრაობდა აარის მასივის გავლით, იურული, ცარცული და აგრეთვე მესამეული ფორმაციების თავზე. შეცოცების თანამედროვე სიბრტყის გათვალისწინებით, შეიძლება ითქვას, რომ იგი გადის მაღალი პიკების გავლით, როგორიცაა ჰაუსშტოკი (3158 მ), სუბჰორიზონტალურად, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] დაახლოებით 2800-3000 მ სიმაღლეზე. თუმცა ჩრდილოეთით 14 [[კილომეტრი]]ს დაშორებით, შვანდენის განაპირას, სიმაღლე ეცემა თითქმის 700 მ-მდე, ამიტომ შეცოცების სიბრტყის საშუალო დახრა უდრის 8° [[ჩრდილოეთი]]თ.

გლარნის შარიაჟი დღეისათვის, ძირითადად, აგებულია ვერუკანოს ფორმაციის [[ქანი (გეოლოგია)|ქანებით]]. თუმცა, შარიაჟის ჩრდილოეთ ნაწილში, ვერუკანოს გარდა, შემორჩენილია სქელი ფენები (იურულიდან პალეოგენამდე), რის გამოც გლარნის შეცოცება, სავარაუდოდ, გადაადგილდებოდა საფენებით, 2000 [[მეტრი|მეტრამდე]]. გლარნის შეცოცებით გადადგილებული ტექტონიკური შარიაჟი, აგებული იყო [[დანალექი ქანები]]თ. ფენა, რომელიც დაილექა აარის მასივის ჩრდილოეთით, ფაქტობრივად ადგილზევე დარჩა და გადაფარებული იყო იმავე შარიაჟებით. ასეთ სტრუქტურას, რომელიც გადაფარულ გადაუადგილებელია ეწოდება ''[[ავტოქთონი]],'' ხოლო შეცოცებით გადაადგილებულ სტრუქტურას — ''[[შარიაჟი]]''.
[[ფაილი:Picswiss GL-12-03.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|შეცოცება ბერნის ალპებში. მოჩანს კლდოვანი ფრიალო, შიშველი ფერდობები (შვეიცარია).]]
[[მეორე მსოფლიო ომი]]ს შემდეგ, შვეიცარიის ალპებში შესრულდა მნიშვნელოვანი გეოლოგიური გამოკვლევები, რომელიც მიეძღვნა ამ ტერიტორიების შეცოცებამდელ, [[სედიმენტაცია|სედიმენტოლოგიურ]] და [[პალეოგეოგრაფია|პალეოგეოგრაფიულ]] შესწავლას. გეოლოგი რუდოლფ ტრიუმპი ([[1960]]), რომელიც იკვლევდა შვეიცარიის ალპებს, ფლიშურ ფორმაციებში შეაჯამა [[ფაციესი|ფაციესების]] მრავალფეროვნება. ამ სქემის შედგენის ხარჯზე, მიიღეს წინადადება, რომ ავტოქთონური სარტყელი და ჰელვეციური შეცოცებები განლაგებულნი იყვნენ [[აარის მასივი]]ს [[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთ]] და [[სამხრეთი|სამხრეთ]] ფერდობებზე, შესაბამისად, ულტრაჰელვეციურ ზონას ეწოდება შარიაჟები, რომელიც მოძრაობდა, უფრო სამხრეთით მდებარე ოლქებიდან.

ზოგიერთ ადგილას, გლარნის შეცოცებასა და ფლიშს შორის, შესაძლებელია ზედაცარცული და პალეოგენური ფორმაციების ნახვა. ეს არის ჰელვეციური და ულტრაჰელვეციური შარიაჟები, რომლებმაც მიგრირება განიცადეს [[სამხრეთი]]დან ცალკეულ შეცოცებებზე. რთულდება გლარნის შეცოცების გარკვევა ლინცის ხეობის დასავლეთ მხარეს. აქ გაშიშვლებულ ტიპურ სტრუქტურებს შორის, გამოვლინებულია ''აქსენისა'' და ''სენტის-დრუსბერგის შარიაჟები''. აქსენის ასაკი [[ტრიასული სისტემა|ტრიასულია]], თუმცა ურნერის ტბასთან, შუა იურულის ან ქვედა ცარცულის ფორმაციები [[ფლიში|ფლიშზეა]] წარმოდგენილი. ამასთანავე სენტის-დრუსბერგის შარიაჟებში ქვედაცარცული ფორმაციები განლაგებული არიან აქსენის შარიაჟებზე. უხეშმარცვლოვანი ნატეხი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანები]], რომლებიც შეიცავენ მეტად მსხვილ რიყის ქებს, ვრცელდებიან ჰელვეციური ზონის ჩრდილოეთ ნაწილში. ეს არის ეგრეთ წოდებული [[მოლასები|მოლასა]] (Molasse), რომლის წარმოშობა მოიცავდა პერიოდებს [[ოლიგოცენი|შუა ოლიგოცენიდან]] [[პლიოცენი]]ს ჩათვლით.

=== შარიაჟული სტრუქტურების წარმოქმნა ===
[[ფაილი:Martinsloch.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|[[გლარნის შეცოცება]], რომელიც [[2008|2008 წელს]] [[იუნესკო]]მ მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში შეიტანა.]]
ჰელვეციური ზონის სიგრძე 200-300 [[კილომეტრი]]ა, ხოლო სიგანე დაახლოებით 50 კილომეტრამდე. სტრუქტურული თვალსაზრისით მას არ გააჩნია ფუნდამენტალური განსხვავება იმ სტრუქტურებისაგან, რომლებიც გლარუსის შემოგარენშია განლაგებული. მიჩნეულია, რომ პენინური სარტყლის ნაოჭა სტრუქტურები, არსებითად, ჰელვეციური ზონის ნაოჭა სტრუქტურების ანალოგიურია. გლარნის ზონაში, კერძოდ, შვანდენის მიდამოებში გაშიშვლებული გლარნის შეცოცება დეტალურად აღწერა გეოლოგმა ჰეიმმა ([[1921]]-[[1922]]).

ვერუკანოს ფორმაცია და [[ფლიში]] როგორც წესი დაყოფილნი არიან გარდამავალი ფენებით, რომელთა სიმძლავრეა 1-3 [[მეტრი]] და შედგება წვრილმარცვლოვანი [[კირქვა|კირქვებისაგან]], რომელიც თავის მხრივ, შეიცავს მრავალრიცხოვან ფიქლებისებურ ლაქებს, რომელთა სიგანეა რამდენიმე მილიმეტრი და ეწოდება ''ლოხშეიტენის კირქვა''. ჰელვეციურ ზონაში დეფორმაციის უკიდურესი საფეხური წარმოდგენილია წვრილი [[ნაოჭა სისტემა|ნაოჭებით]], რომელიც განვითარებულია კირქვის ფენებში და გააჩნია 3-5 [[მეტრი]] სიმძლავრე. [[1959|1959 წელს]] ჰიუბერტმა და რუბიმ შეიმუშავეს [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] მექანიკის პრინციპები შეცოცებასთან მიმართებაში.

მას შემდეგ, რაც ეშერმა აღმოაჩინა გლარნის შეცოცება, 100 წლის განმავლობაში შვეიცარიის ალპები განიხილებოდა როგორც [[გეოლოგია|გეოლოგიური სტრუქტურის]] მოდელი. თუმცა, ზოგიერთ პრობლემა, რომელიც შეეხება შეცოცების წარმოშობას და მექანიზმს, დღეისათვის ისევ რჩება გადაუჭრელ საკითხად. მაგალითისთვის, საიდან იყო შეცოცებული ჰელვეციური შარიაჟები? ტრიუმპის ([[1960]]) მიხედვით, შვეიცარიის ალპების სიგანე 150 [[კილომეტრი|კილომეტრამდეა]], თუკი მას დავაბრუნებდით საწყის მდგომარეობაში, მისი სიგანე 300 კილომეტრამდე იქნებოდა.

== შიდა წყლები ==
=== ზოგადი დახასიათება ===
[[ფაილი:Lech unterhalb der Staustufe bei Seestall.JPG|მინი|მარცხნივ|270პქ|მდინარე [[ლეხი]].]]
[[ფაილი:Rhone bei steinhaus.jpg|მინი|მარჯვნივ|270პქ|მდინარე [[რონა]].]]
[[ფაილი:Abfluss des Rein da Tuma aus dem Tumasee.jpg|მინი|მარცხნივ|270პქ|მდინარე [[რაინი]]ს სათავეები.]]
[[ფაილი:Besenello-panorama castel Beseno 2.jpg|მინი|მარჯვნივ|270პქ|მდინარე [[ადიჯე]].]]
ალპები თავისი [[რელიეფი]]თა და [[გეოლოგია|გეოლოგიური აგებულებით]] მკვეთრად გამოიყოფა [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთი ევროპის]] სხვა ქვეყნების ფონზე. ალპის მთები წარმოადგენს [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთი ევროპის]] მთავარ ჰიდროგრაფიულ კვანძს. იგი თავისებურად, დიდი ცენტრალური, მაღალმთიანი ქვეყანაა, მის ირგვლივ მდებარე [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკე]], ბორცვიან და საშუალო სიმაღლის რაიონებს შორის. ალპების რელიეფის ეს თავისებურებანი განსაზღვრავენ მისი [[ჰავა|ჰავის]] ([[კლიმატი]]ს) თავისებურებასაც. უპირველეს ყოვლისა, ალპები მთლიანად მაღალი [[ტენიანობა|ტენიანობის]] მხარეა, სადაც გამოხატულია უხვი [[ატმოსფერული ნალექები]]ს, მუდმივი ყინულების და [[ზამთარი|ზამთრის]] [[თოვლი]]ს მძლავრი დაგროვებისა და ხშირი ჰიდროქსელის მონაცვლეობა. [[მდინარე]]ები ალპებიდან სხვადასხვა მიმართულებით იქსაქსება მეზობელ ქვეყნებში. ალპების [[ყინული|ყინულები]], [[თოვლი]] და მიმდინარე წყლები შუა ევროპის დიდ მდინარეთა უმრავლესობას კვებავს.

უხვი [[ატმოსფერული ნალექები]], [[ჰაერი]]ს [[ტენიანობა|სინოტივე]], [[თოვლი]]სა და [[ყინული|ყინულების]] მძლავრი დაგროვება წყლის არტერიების კვების მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენენ და განსაზღვრავენ ალპების სიმდიდრეს შიდა წყლებით — მრავალრიცხოვანი [[წყარო (გეოგრაფია)|წყაროებით]], მქუხარე წყლის [[ნაკადული|ნაკადებითა]] და [[მდინარე]]ებით, მცირე და დიდი [[ტბა|ტბებით]]. მხოლოდ [[კარსტი|კარსტული მასივების]] განვითარების რაიონებში განსაკუთრებით კი ავსტრიის კირქვიან ალპებში, მდინრეთა ქსელი უფრო იშვიათია და [[მთა|მთების]] ზედა ნაწილები შედარებით ღარიბია წყლით. კირქვიან წინაალპებში კი, მიუხედავად [[კარსტი|კარსტული ფორმებისა]] და მოვლენების არსებობისა, მრავალი წყარო და ჰიდროქსელი ხშირი და მდიდარია წყლის მარაგით, რამეთუ მდინარეთა უმრავლესობას სათავე მაღალმთიან კრისტალურ და ფიქლოვან ზონაში აქვს. გარდა ამისა, [[კირქვა|კირქვები]] ძლიერ დისლოცირებულია, იგი, ჩვეულებრივ, [[თიხა|თიხის]], [[ქვიშაქვა|ქვიშაქვის]] და [[მერგელი|მერგელების]] შრეებთან მორიგეობს, რაც უზრუნველყოფს წყალგაუვალი ჰორიზონტების არსებობას და ნორმალური, უხვი, მდინარეული ჩამონადენის პირობებს.

ალპების მთების ქედებიდან სათავეს იღებენ ევროპის უდიდესი მდინარეები: [[რაინი]], [[რონა]], [[დუნაი]], [[პო (მდინარე)|პო]] და მათი მრავალრიცხოვანი შენაკადები, რომელთაგან მნიშვნელოვანია: [[აარე]], [[როისი]], [[დიურანსი]], [[დრომი (მდინარე)|დრომი]], [[იზერი (მდინარე)|იზერი]], [[დრავა (მდინარე)|დრავა]], [[ენსი]], [[ინი (მდინარე)|ინი]], [[ოლო]], [[ადა]], [[ტიჩინო (მდინარე)|ტიჩინო]] და ა.შ.

=== მდინარეები ===
[[ფაილი:HauteVallePo.JPG|მინი|მარჯვნივ|290პქ|მდინარე [[პო (მდინარე)|პოს]] სათავე ალპებში.]]
[[ფაილი:Ponte sul Adda Paderno.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|მდინარე პოს შენაკადი [[ადა]].]]
[[ფაილი:Wasserschloss switzerland.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|მდინარეების [[აარე]]სა და [[როისი]]ს შესართავის ადგილი.]]
ალპების მდინარეები განეკუთვნება [[ჩრდილოეთის ზღვა|ჩრდილოეთ ზღვას]] ([[რაინი]]ს შენაკადებიანად), [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] ([[დუნაი]] და მისი მარჯვენა შენაკადები [[ილერი]], [[ლეხი]], [[ინი (მდინარე)|ინი]], [[ენსი]], [[დრავა (მდინარე)|დრავის]] ზემო დინება), [[ადრიატიკის ზღვა|ადრიატიკის ზღვის]] ([[ადიჯე]], [[პო (მდინარე)|პოს]] მარცხენა შენაკადებით), [[ლიგურიის ზღვა|ლიგურიის ზღვის]] და [[ლიონის ყურე|ლიონის ყურის]] ([[რონა]] მარცხენა შენაკადებიანად) აუზებს. მდინარეები ჩქარია და წყალუხვი. უმეტესად საზრდოობენ [[მყინვარი|მყინვარული]], [[თოვლი]]სა და [[წვიმა|წვიმის]] წყლებით. წყლის მაქსიმუმი მდინარეებზე [[გაზაფხული|გაზაფხულზე]], [[ზაფხული]]ს პირველ ნახევარსა და [[შემოდგომა]]ზე მოდის.

[[მთა|მთების]] სიმაღლისა და ციცაბო ფერდობების არსებობის გამო ალპებში [[მდინარეული ჩამონადენი]]ს ოდენობა, [[ევროპა|ევროპის]] სხვა ქვეყნებთან შედარებით, განსაკუთრებით დიდია. მთის [[მდინარე]]ებს, რომლებიც მარადი [[თოვლი]]თა და [[მყინვარი|მყინვარების]] დნობით იკვებებიან, კიდევ უფრო დიდი ჩამონადენის კოეფიციენტი აქვთ. [[მდინარე]]ები, რომელთა [[მდინარის აუზი|აუზებიც]] უმთავრესად წინაალპებთან არის დაკავშირებული და რომელსაც [[მყინვარი|მყინვარების]] [[წყალი|წყლით]] კვებავენ სრულებით არ აქვთ, ანდა უმნიშვნელო რაოდენობით, — უხვწყლიანებია, მაგრამ შედარებით ნაკლებად, ვიდრე ის [[მდინარე]]ები, რომლებიც [[მყინვარი|მყინვარებით]] საზრდოობენ. ალპების დიდი [[მდინარე]]ების უმრავლესობას და, აგრეთვე, თითქმის ყველა მაღალმთიანი ზონის წყლის ნაკადებს ტიპური ალპური ჩამონადენის რეჟიმი აქვთ, რომელიც რეგულარულ, მკაფიოდ გამოხატულ, [[ზაფხული|ზაფხულის თვეების]] ([[ივნისი]], [[ივლისი]], [[აგვისტო]]) მაქსიმუმთან და ასეთსავე წესიერ და მუდმივ [[ზამთარი|ზამთრის]] მინიმუმებთან ([[იანვარი]]-[[თებერვალი]]) არის დაკავშარებული. მყინვარებისა და მარადი თოვლის ძლიერი დნობის დროს [[რაინი]]ს მაღალი დონის საშუალო სიდიდე ათჯერ ჭარბობს დაბალი დონის საშუალო სიდიდეს. ალპურ მდინარეებს, რომელთა სათავეები მაღალმთიან ზოლში მდებარეობს, მაგრამ მათ მნიშვნელოვან [[შენაკადი|შენაკადთა]] [[სათავე (ჰიდროლოგია)|სათავეები]] წინაალპების ზოლშია, სადაც მდინარეების კვებაში [[წვიმა|წვიმები]] და [[გაზაფხული]]ს [[თოვლი]]ს დნობა დიდ როლს თამაშობს, ნაკლებად ტიპურად გამოხატული ალპური რეჟიმი აქვთ; ასეთი მდინარეების [[ზამთარი|ზამთრის]] დონე უფრო ადრე მატულობს — [[თებერვალი|თებერვალ]]-[[მარტი]]დან; აგრეთვე მაქსიმუმიც ჩვეულებრივზე ცოტათი ადრე — [[ივნისი|ივნისზე]] მოდის. ასეთი რეჟიმი აქვთ მაგალითად მდინარე [[დიურანსი]]ს ზედა წელს, აგრეთვე მდინარეებს: [[იზერი (რონის შენაკადი)|იზერს]], [[ენსი|ენსს]], [[დრავა (მდინარე)|დრავას]] და ბევრ სხვას.

[[მდინარე]]ებს, რომელთა [[მდინარის აუზი|აუზებიც]] ჩრდილო წინაალპებში არის, ჩამონადენის სეზონური კონტრასტი ნაკლებად მკვეთრი აქვთ იმ მდინარეებთან შედარებით, რომლებიც სათავეს მაღალმთიან ზონაში იღებენ. მათი [[ზამთარი|ზამთრის]] მინიმუმის დრო ძალზე მცირეა. მინიმუმი ზოგჯერ [[შემოდგომა]]ზეც კი მოდის, ე.ი. [[ზაფხული]]ს აორთქლების შედეგად [[გრუნტი]]ს [[წყალი|წყლების]] მარაგის შემცირების დროს; მაქსიმუმი — [[გაზაფხული|გაზაფხულზე]] ([[მაისი|მაისში]]) იცის. სრულებით სხვა ტიპის რეჟიმი ახასიათებს სამხრეთი წინაალპების მდინარეებს, სადაც [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუა ზღვის]] ჰავის გავლენა მჟღავნდება; ეს მეტ-ნაკლებად ემჩნევა ჩამონადენის მსვლელობას, რაც გამოიხატება [[ზაფხული|ზაფხულობით]] წყლის დონის საგრძნობლად დაკლებაში. კერძოდ, ასეთია ვენეციის წინაალპებისა და [[საფრანგეთის ალპები]]ს სამხრეთი რაიონის მდინარეები, ნაწილობრივად სამხრეთი ტიროლისა და ლომბარდიის წინაალპების მდინარეებიც. მიუხედავად იმისა, რომ [[ტალიამენტო (მდინარე)|ტალიამენტოს]], [[პიავე]]ს და [[ბრენტა]]ს მაღალ ალპებში აქვთ სათავე, [[ზაფხული|ზაფხულში]] ისინი წყლის ნაკლებობით ხასიათდებიან და ვენეციის წინაალპების ხეობებიდან ფართო, თითქმის მშრალ, რიყის ქვებით დაფარულ [[კალაპოტი|კალაპოტზე]] მოწანწკარებენ. დონის მკვეთრი მომატება და [[წყალდიდობა (წყლის რეჟიმი)|წყალდიდობა]] აქ [[გაზაფხული|გაზაფხულზე]] იცის, [[მთა|მთებში]] [[თოვლი]]ს დნობისა და [[გაზაფხული]]ს [[წვიმა|წვიმების]] დროს. მეორე მაქსიმუმს [[შემოდგომა|შემოდგომის]] წვიმები იწვევს.

[[ზაფხული]]ს აორთქლება სამხრეთ ალპებში იმ ზომამდე აღწევს, რომ ისეთ დიდ ალპურ მდინარეებსაც კი ემჩნევა, როგორიცაა [[ადიჯე]], რომლის აუზიც მეტწილად მაღალმთიან სარტყელში მდებარეობს, მისი სათავე კი მარადი [[თოვლი]]თა და [[ყინული|ყინულებით]] იკვებება.

[[ჩრდილოეთის ზღვა|ჩრდილოეთ ზღვას]] მიეკუთვნება მდინარე [[რაინი]], რომელიც სათავეს იღებს ალპებში და ზემო დინებაში კვეთს იურის, შვარცვალდის მთების შტოქედებს, შემდეგ გადის [[ბოდენის ტბა|ბოდენზეეში]]. წარმოადგენს [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთი ევროპის]] უმნიშვნელოვანეს საერთაშორისო წყლის მაგისტრალს. სიგრძე 1233 კმ,<ref name=kurzerRhein>{{cite web |url=http://www.sueddeutsche.de/wissen/981/507145/text/ |title=Der Rhein ist kürzer als gedacht – Jahrhundert-Irrtum |work=sueddeutsche.de |accessdate=27 March 2010 |last1=Schrader |first1=Christopher |last2=Uhlmann |first2=Berit |language=German |date=28 March 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100331134239/http://www.sueddeutsche.de/wissen/981/507145/text/ |archivedate=31 მარტი 2010 }}</ref><ref name=shortRhine>{{cite web |url=http://www.thelocal.de/society/20100327-26161.html |title=Rhine River 90km shorter than everyone thinks |work=The Local – Germany's news in English |date=27 March 2010 |accessdate=9 April 2010 |archiveurl=https://www.webcitation.org/682RbHyQx?url=http://www.thelocal.de/society/20100327-26161.html |archivedate=30 მაისი 2012 }}</ref> აუზის ფართობი — 185 ათ. კმ². მთავარი შენაკადებია: [[ნეკარი]] (სიგრძე 367, აუზის ფართობი 13 900 კმ²), [[მაინი (გერმანია)|მაინი]] (სიგრძე 527, აუზის ფართობი 27 292 კმ²), [[რური]] (სიგრძე 217, აუზის ფართობი 4485 კმ²) (მარცხენა); [[აარე]] (სიგრძე 295, აუზის ფართობი 17 779 კმ²), [[მოზელი (მდინარე)|მოზელი]] (სიგრძე 545, აუზის ფართობი 28 286 კმ²) (მარჯვენა). რაინი აკავშირებს ჩრდილოეთის ზღვას და ალპების მთებს.

მდინარე [[დუნაი]] სათავეს იღებს [[შვარცვალდი]]დან, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 678 მ სიმაღლეზე. სიგრძე 2857 კმ.<ref name=hydatl>Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit: Hydrologischer Atlas von Deutschland, Freiburg i. Br. 2003</ref> დინების ზემო მონაკვეთში მარჯვნიდან იერთებს ალპების კალთებიდან ჩამომავალ მრავალ მდინარეს, რომელთაგან მნიშვნელოვანია: [[ლეხი]] (სიგრძე 264, აუზის ფართობი 3926 კმ²), [[იზარი]] (სიგრძე 295 კმ, აუზის ფართობი 8370 კმ²), [[ინი (მდინარე)|ინი]] (სიგრძე 517 კმ, აუზის ფართობი 25 700 კმ²), [[ენსი]] (სიგრძე 254 კმ, აუზის ფართობი 6000 კმ²) და სხვ.
{{პანორამა |070406-10 Tal Meran Bozen.jpg|1200პქ|მდინარე [[ადიჯე]]ს ხეობა.}}
[[რონა]] სათავეს იღებს [[ლეპონტის ალპები|ლეპონტინის ალპებში]]. ზემო დინაბასა და შუაწელში უმთავრესად საზრდოობს [[თოვლი]]სა და [[მყინვარი|მყინვარების]] წყლით. სიგრძე 812 კმ.<ref>{{cite web|url=http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8769.php|title=მდინარე რონა/დახასიათება|work=|accessdate=04/01/2012}}</ref>
მარჯვენა შენაკადებია [[ენი (მდინარე)|ენი]] (სიგრძე 190 კმ, აუზის ფართობი 3630 კმ²), [[სონა]] (სიგრძე 473 კმ,<ref name="sandre">Die Angaben zur Flusslänge beruhen auf den Informationen über die, abgerufen am 6. Oktober 2010, gerundet auf volle Kilometer.</ref> აუზის ფართობი 29 900 კმ²), [[არდეში (მდინარე)|არდეში]] (სიგრძე 125 კმ, აუზის ფართობი 2430 კმ²), მარცხენა: [[იზერი (რონის შენაკადი)|იზერი]] (სიგრძე 286 კმ, აუზის ფართობი 11 800 კმ²), [[დიურანსი]] (სიგრძე 324 კმ, აუზის ფართობი 14 225 კმ²).
[[ფაილი:Tagliamento from Monte di Ragogna.jpg|მინი|მარცხნივ|240პქ|მდინარე [[ტალიამენტო (მდინარე)|ტალიამენტოს]] ხეობა.]]

მდინარე [[ადიჯე]] სათავეს ღებოლობს ჩრდილოეთ იტალიაში, ალპებში. სიგრძე 410 კმ. მნიშვნელოვანია ასევე მდინარე [[პო (მდინარე)|პო]], რომლის სიგრძეა 652 კმ. ორივე მდინარე ალპებისა და [[ადრიატიკის ზღვა|ადრიატიკის ზღვის]] დამაკავშირებელი არტერიებია.

მდინარე [[ტალიამენტო (მდინარე)|ტალიამენტო]] ითვლება უკანასკნელი დიდი ალპური მდინარე, რომელიც წარმოადგენს ალპებისთვის მდინარის ეკოსისტემის ნიმუშს. მისი სათავეები მდებარეობს [[იტალია|იტალიის]] ალპების ჩრდილო-აღმოსავლეთ კირქვიან ზონაში, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1195 მ სიმაღლეზე. ერთვის [[ადრიატიკის ზღვა]]ს. სიგრძე 178 კმ, აუზის ფართობი 2916 კმ². გაფართოებულ ვაკე ადგილებზე მდინარის სიგანე 3 [[კილომეტრი|კილომეტრამდე]] აღწევს. ტალიამენტოს გააჩნია ხეობის რთული და ძველი მორფოლოგიური ხასიათი. მდინარე ერთმანეთთან აკავშირებს ალპების მთებსა და [[ადრიატიკის ზღვა]]ს.<ref>{{cite web|url=http://homepages.eawag.ch/~tockner/publications/Wardetal1999-Tag.pdf|title=A reference river system for the Alps: the ‘Fiume Tagliamento’|work=|accessdate=}}{{Dead link|date=იანვარი 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

ალპების მდინარეები, მათი დინების დიდი სისწრაფის, განივი პროფილის მკვეთრი გარდატეხისა და, მთებში კოკისპირული [[წვიმა|წვიმებისა]] და [[თოვლი]]ს დნობის დროს, დონის სწრაფი აწევის გამო, არაა გამოსადეგი წყლის ტრანსპორტისათვის, მაგრამ, სამაგიეროდ, ისინი მდიდარი არიან წყლის ენერგიის უდიდესი მარაგით, რისი გამოყენებაც უმნიშვნელოვანეს ფაქტორად იქცა [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] ბოლოსა და [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისში [[იტალია|ჩრდილოეთ იტალიაში]], [[შვეიცარია]]სა და [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]] მსხვილი მრეწველობის სწრაფი განვითარებისათვის.

=== ტბები ===
ალპების წინამთების ტბები, განსაკუთრებით [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] დიდი და [[იტალია|ზემო იტალიის]] ტბები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ [[მთა|მთებისა]] და მოსახლეობის ცხოვრებაში. წყლის დიდი აუზები — [[ტბა|ტბები]], რომლებიც [[ზამთარი|ზამთარში]] ჩვეულებრივ არ იყინებიან (ჩრდილო ტბები ცივ [[ზამთარი|ზამთარში]] ზოგჯერ ნაწილობრივ იყინებიან), არბილებენ თავიანთი ნაპირებისა და მიდამოების [[ჰავა]]ს.
[[ფაილი:Castello di Cannero, Lago Maggiore.jpg|მინი|მარჯვნივ|280პქ|[[ლაგო-მაჯორე]].]]
მათი ნაპირები მჭიდროდაა დასახლებული და დაფარულია ბაღებით და ზვრებით. ზემო იტალიის მთებით დაცული ტბების მახლობლად რბილი და ნოტიო [[ჰავა]]ა; აქ გაცილებით უფრო რბილი [[ზამთარი]] იცის, ვიდრე მდინარე [[პადანის დაბლობი|პოს დაბლობზე]], ამიტომ აქ გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის მარადმწვანე [[ფლორა]], რომელიც [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკეზე]] არ ხარობს. გარდა ამისა, ტბები წარმოადგენს წყლით მიმოსვლის მოხერხებულ საშუალებას. აქედან იწყება მთებში შესავალი გზები, რომლებიც ფართო და ღრმა [[ტროგი|ტროგულ ხეობებში]] გრძელდება და უმნიშვნელოვანესი გადასავლებისაკენ მიემართება. ამიტომ ტბები და მათი ნაპირები მნიშვნელოვან ისტორიულ როლს თამაშობდნენ [[ევროპა|ევროპის]] [[ქვეყანა|ქვეყნების]] ურთიერთობაში.

ლომბარდიის ალპების დასავლეთ ნაწილში, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 193 მ სიმაღლეზე, ტექტონიკურ ქვაბულში მოქცეულია [[ლაგო-მაჯორე|ლაგო-მაჯორეს ტბა]], რომლის სიგრძე 65 კმ,<ref>{{cite web|url=http://www.lago-maggiore.info/|title=ლაგო-მაჯორეს ტბა|work=ოფიციალური ვებ-გვერდი|accessdate=}}</ref> ხოლო სიგანე 11 კილომეტრია.<ref name="brt" /> შემოსაზღვრულია უმეტესწილად ციცაბო და მაღალი ნაპირებით. ტბის ქვაბული გამომუშავებულია მთებიდან წამოსული [[მყინვარი|ძველი მყინვარის]] მიერ. სამხრეთიდან შეგუბებულია ძველი მყინვარის [[მორენა|მორენით]]. სიღრმე 372 მ. სანაოსნოა. ტბას ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ კვეთავს მდინარე [[პო (მდინარე)|პოს]] მარცხენა შენაკადი [[ტიჩინო (მდინარე)|ტიჩინო]]. დასავლეთ ნაწილში მდებარეობს ცნობილი კუნძული ბორომეო. [[XV საუკუნე|XV საუკუნიდან]] ტბის ირგვლივ დასახლდა ბორომეოს საგვარეულო, რომლებიც დღემდე სახლობენ კუნძულზე და მისდევენ თევზჭერას. ლაგო-მაჯორე თევზით მდიდარია, მოიპოვება [[კალმახი]], [[ქარიყლაპია]], [[ქორჭილა]] და [[ქაშაყი]].<ref name="brt">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/356584/Lake-Maggiore|title=ლაგო-მაჯორეს ტბა|work=[[ბრიტანიკა|ენციკლოპედია ბრიტანიკა]]|accessdate=}}</ref> ზემო ნაწილში გაშლილია ალპები, შუა ნაწილი ბორცვებს შორისაა გაწოლილი, ქვემო ნაწილში კი გაშლილია ლომბარდიის ვაკე.<ref>John Ball, ''The Alpine Guide, Central Alps'', p. 306</ref> დასავლეთ ნაპირთან გაშენებულია ცნობილი კურორტები: სტრეზა, ვერბანია, არონა და კანობიო.<ref name="brt" /> ლაგო-მაჯორე სიტყვასიტყვით ითარგმნება როგორც „დიდი ტბა“.
{{პანორამა |Vista del Lago Maggiore dall'Isola Madre.jpg|1200პქ|ხედი [[ლაგო-მაჯორე]]ს ტბაზე.}}
[[ფაილი:Villalucertola.jpg|მინი|მარჯვნივ|260პქ|[[კომო (ტბა)|კომოს ტბა]].]]
ალპების სამხრეთ მთისწინეთში, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 198 მ სიმაღლეზე<ref name=iii>{{cite web | title= Laghi italiani | publisher= Istituto Italiano di Idrobiologia | url= http://www.iii.to.cnr.it/limnol/cicloac/lagit.htm | accessdate= 2006-11-17 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20100205043503/http://www.iii.to.cnr.it/limnol/cicloac/lagit.htm | archivedate= 2010-02-05 }}</ref> მდებარეობს [[კომო (ტბა)|ტბა კომო]], რომელიც გარშემორტყმულია [[კირქვა|კირქვებითა]] და [[გრანიტი|გრანიტებით]] აგებული მაღალი მთებით, რომელთა სიმაღლე მერყეობს 2000 მ-იდან (სამხრეთით) 2400 მ-მდე (ჩრდილო-აღმოსავლეთით). [[ქვაბული]] ტექტონიკურ-მყინვარული წარმოშობისაა. ნაპირები უმეტესად ციცაბო, კლდოვანი და მაღალია. ტბის სიგრძე 47 კმ-ია, სიგანე 4 კმ. უდიდესი სიღრმე 414 მ. ტბაზე გადის მდინარე [[პო (მდინარე)|პოს]] მარცხენა შენაკადი [[ადა]]. ტბის ირგვლივ არსებული [[ფლორა]] მრავალფეროვანია. მდიდარია [[თევზი]]თ. მოიპოვება [[კალმახი]]. თუმცა ტბის დაბინძურების გამო, თევზის პოპულაცია იკლებს. ჰავა ხმელთაშუა ზღვის ტიპისაა, რბილი. ნაპირებთან გაშენებულია არაერთი კურორტი. ტბა განთქმულია თავისი თვალწარმტაცი ლანდშაფტებით, ველური ბუნებითა და მთის კურორტებით.<ref>[http://www.inghams.co.uk/lakes-mountains-holidays/resorts/location/item165325/lake-como-selection/ Lake Como holidays], ''inghams.com'', April 20, 2010</ref> განვითარებულია რამდენიმე სპორტის სახეობა.<ref>[http://www.italiaspeed.com/2006/cars/fiat/06/kiteboardpro/0606.html 2006 Kiteboard Pro World Tour event, Lake Como], ''Italiaspeed.com'', June 6, 2006</ref> ფართოდ გავრცელებული შეხედულების თანახმად, კომო ითვლება [[იტალია|იტალიის]] ერთ-ერთ ულამაზეს ტბად.<ref>[http://www.highonadventure.com/Hoa98apr/Lakecomo/lakecomo.htm Highonadventure.com]</ref>

ალპების მთისწინეთში, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 65 მ სიმაღლეზე მდებარეობს [[გარდა (ტბა)|ტბა გარდა]], რომლის [[ქვაბული]] [[მყინვარი|მყინვარულ]]-[[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] წარმოშობისაა. გამომუშავებულია პლეისტოცენური მყინვარებით. ჩრდილოეთი ვიწრო და გრძელი ნაწილი [[ფიორდი|ფიორდს]] ემსგავსება და შემოსაზღვრულია 2000 მ-მდე სიმაღლის [[მთა|მთებით]]. სამხრეთი ნაწილი შედარებით განიერია და აგებულია [[მორენა|მორენული ნალექებით]]. გარდას ჩრდილოეთიდან ერთვის მდინარე [[სარკა]], ხოლო სამხრეთიდან გამოედინება მდინარე [[პო (მდინარე)|პოს]] მარცხენა შენაკადი [[მინჩო]]. უდიდესი სიღრმე 346 მ. ტბაში არის 5 პატარა [[კუნძული]], რომელთაგან უდიდესია კუნძული გარდა, რომელზედაც [[ფრანჩესკო ასიზელი|ფრანჩესკო ასიზელმა]] [[1220|1220 წელს]] დააარსა მონასტერი, რომელმაც [[XVIII საუკუნე]]მდე იარსება. წყლის საშუალო [[ტემპერატურა]] უდრის 12 °С-ს, სიღრმეში (100 მ-მე) ტემპერატურა იკლებს 8&nbsp;°C-მდე.<ref name="lkg">{{ cite book |author=Eugenio Turri |title=Il lago di Garda |isbn= |publisher=Novara : Istituto geografico De Agostini |location= |page=64. 1978}}</ref> განვითარებულია ნაოსნობა, სიახლოვეს არაერთი კურორტია. ბევრია [[თევზი]].
[[ფაილი:View of Vierwaldstattersee From Weggis.jpg|მინი|მარცხნივ|270პქ|[[ფირვალდშტეტის ტბა]].]]
ლომბარდიის ალპებში, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 271 მ სიმაღლეზე მდებარეობს მყინვარული წარმოშობის [[ლუგანოს ტბა]], რომლის ნაპირები ციცაბო და დაკლაკნილია. ტბა იკვებება მთის მრავალრიცხოვანი ნაკადულებით. ლუგანოს ტბის უდიდესი სიღრმეა 288 მ. ახალი წელთაღრიცხვის [[590]] წელს, [[გრიგოლ ტურელი|გრიგოლ ტურელმა]] ტბას ''კერეზიო'' უწოდა.<ref name="hls-dhs-dss.ch">{{cite web|url=http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/i/I8661.php |title=Historic Dictionary of Switzerland - Lake Lugano|accessdate=2008-11-23}} {{it}}</ref> [[804|804 წელს]] ერთ-ერთ დოკუმენტში ტბა მოიხსენიება როგორც ''ლაკო-ლუანასკო''.<ref name="hls-dhs-dss.ch"/>

ალპების მთისძირას, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 433 მ აბსოლუტურ სიმაღლეზე, მთათაშორის ტექტონიკურ ქვაბულში მდებარეობს [[ფირვალდშტეტის ტბა]], რომელსაც რთული მორფოლოგია გააჩნია. [[ქვაბული]]ს ფსკერი ძველი მყინვარისაგან არის მოსწორებული. ტბის უდიდესი სიღრმეა 214 მ. სანაპირო ხაზის დიდი ნაწილი გარშემორტყმულია 1500 მ-მდე სიმაღლის მთებით. შედგება ოთხი ძირითადი აუზისაგან, რომლებიც მყინვარულ ხეობებს წარმოადგენენ. [[ზაფხული|ზაფხულში]] წყლის [[ტემპერატურა]] ადის 22&nbsp;°C-მდე.

ალპებში აღსანიშნავია აგრეთვე [[ბრიენცის ტბა]], რომლის სიღრმე 261 მ-ია. ვრცელდება [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 564 მ სიმაღლეზე.

== მყინვარები ==
=== ზოგადი აღწერა ===
[[ფაილი:Aletschgletscher mit Pinus cembra2.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|ალპების ყველაზე გრძელი და ფართობით უდიდესი [[ალეჩის მყინვარი]]]]
ალპები რთული ხასიათის [[მთათა სისტემა]]ა. გამყინვარების მთავარი კერაა მთათა სისტემის თხემი. ყველაზე დიდი მყინვარები ვრცელდებიან ალპების მათალმთიან ნაწილებში, [[თოვლის მიჯნა|თოვლის ხაზის]] ზემოთ. გამყინვარების მძლავრი ადგილებია: [[ფინსტერაარჰორნი]]ს, [[მონტე-როზა]]-[[მატერჰორნი]]ს, [[მონბლანი]]სა და [[მაღალი ტაუერნი]]ს მასივები. გამყინვარება უმეტესად ჩრდილოეთ კალთაზეა, გაცილებით ნაკლები მყინვარებია თავმოყრილი ალპების სამხრეთ ფერდობებზე. სამხრეთ ფერდობებზე [[მზე|მზის]] გამოსხივების ინტენსივობა საკმაოდ დიდია. ნოტიო ქარები [[ზამთარი|ზამთარში]] უბერავენ [[დასავლეთი|დასავლეთ]] და ჩრდილოეთ-დასავლეთ მხრიდან. სამხრეთი ქარები ჭარბობს [[გაზაფხული|გაზაფხულსა]] და [[შემოდგომა]]ზე. წყლის განმავლობაში სამხრეთი ფერდობები მზისგან გაცილებით მეტ გამოსხივებას იღებენ ვიდრე ჩრდილოეთ კალთები.<ref>{{cite book |author=Escher-Vetter, H |title=Energy balance calculations from five years' meteorological records at Vernagtferner, Ötztal Alps: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=397-402., 1985}}</ref>

ალპებში [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიური]] კვლევები [[1800]] წლიდან იწყება. იმ პერიოდში გამყინვარების ზოგიერთი მხარეები ინტენსიურად შეისწავლეს, ზოგიერთი კი — ზომიერად. დღეისათვის [[მყინვარი|მყინვარების]] გამოკვლევებისათვის ხშირად მიმართავენ აეროფოტოსურათების მეთოდს. ამას დაემატა დისტანციური ზონდირების მეთოდი, ე.ი. თანამგზავრული გამოსახულებანი, რომელიც მნიშვნელოვანწილად აადვილებს ალპებში გლაციოლოგიურ გამოკვლევებს. [[Landsat]]-ის ალპების გამოსახულებანი პირველად გამოჩნდა [[1972|1972 წელს]].

=== ავსტრიის ალპები ===
[[ფაილი:VernagtfernerVomHintergrasleck.jpg|მინი|მარცხნივ|290პქ|ვერნაგტფერნერის მყინვარი ([[აღმოსავლეთი ალპები|ავსტრიის ალპები]]).]]
[[ფაილი:HintereisfernerFromNE.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|ჰინტერეისფერნერის მყინვარი ([[აღმოსავლეთი ალპები|ავსტრიის ალპები]]).]]
[[ფაილი:Hintere Schwaerze.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[ეცტალის ალპები]]. მარადთოვლიანი ზონა.]]
ცენტრალური აღმოსავლეთი ალპები წარმოადგენს გამყინვარების მნიშვნელოვან კერას. ცნობები [[მყინვარი|მყინვარების]] შესახებ მოიპოვება ჯერ კიდევ [[შუა საუკუნეები]]დან. [[1846|1846 წლიდან]] ცალკეულ მყინვარებზე ტარდება სპეციალური [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიური]] და [[ტოპოგრაფია|ტოპოგრაფიული]] გამოკვლევები. [[1969|1969 წლის]] აეროფოტოსურათების ხარჯზე გამოვლინდა, რომ ავსტრიის ალპებზე არის 925 [[მყინვარი]], რომელთა საერთო ფართობია 542 [[კვადრატული კილომეტრი]]. გამოკვლევები მოიცავდა: მყინვარების მასისა და ენერგეტიკული ბალანსის, მყინვარისა და კლიმატის ურთიერთობის, ფიზიკური გლაციოლოგიის, დისტანციური ზონდირების ტესტირების მეთოდებსა და სხვა საკითხებს. გამყინვარების მთავარი ზონები მოქცეულია მთავარი ქედის გასწვრივ. [[ოროგრაფია|ოროგრაფიული]] ეფექტების გამო ნალექიანობა ჩრდილოეთ და სამხრეთ ფერდობებზე იკლებს ალპურ შიდა ზონამდე. [[ეცტალის ალპები]]ს ცენტრალურ ნაწილში ნალექიანობა მყინვარების თავზე დაახლოებით 1500 მმ აღწევს წელიწადში.<ref>{{cite book |author=Gross, G |title=Der  Flachenverlust  der Gletscher in Österreich 1850-1920-1969 [Areal losses of  the glaciers in the Austrian Alps 1850-1920-1969: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=131-141., 1987}}</ref>

ცენტრალური აღმოსავლეთი ალპების მყინვარების აღნუსხვა, რომელიც ეფუძნება ვერტიკალურ საჰაერო ფოტოსურათებს ([[1969]] წლის [[სექტემბერი]]-[[ოქტომბერი]]) ავსტრიის ალპებში გამოავლინა 925 მყინვარი (542 კმ² საერთო ფართობით), რომელთაგან 5 მყინვარის ფართობი აღემატებოდა 10 კმ²-ს. 25 მყინვარის ფართობი 4 კმ²-ზე მეტია. თუმცა მყინვარების დიდი ნაწილის ფართობი 1 კმ² ნაკლებია. ისეთი მყინვარები, რომელთა დონე [[თოვლის მიჯნა|თოვლის ხაზზე]] მაღლა მდებარეობს, ფარავს მთის რეგიონებს, სადაც გვხვდება [[მყინვარის ენა]], [[ფირნი|ფირნის ველი]] და სხვ. ხშირ შემთხვევაში [[მყინვარის ენა]] ეშვება ვიწრო [[ხეობა|ხეობებში]]. უდიდესი მყინვარის სიგრძეა 9.2 კმ ([[პასტერცე|პასტერცეს მყინვარი]] ([[გერმ.]] Pasterze), [[მაღალი ტაუერნი]]).

[[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ ალპების]] მყინვარების დაწვრილებითი კვლევები დაიწყო მას შემდეგ, როდესაც ხელმისაწვდომი გახდა ტოპოგრაფიული რუკების გამოყენება. [[1807]]-[[1834]] წლებში გამოიცა 1:28 800 მასშტაბიანი რუკები, ხოლო [[1845|1845 წლის]] შემდეგ დაიწყო ინტენსიური დაკვირვებების ჩატარება, სადაც შეიქმნა ცალკეული მყინვარების რუკები და [[ყინული]]ს მოძრაობის სიჩქარე. [[მყინვარი|მყინვარების]] ერთ-ერთი პირველი აღწერა ეკუთვნით ა. შლაგინტვეიტს, კ. სონკლერსა და ჯ. პეიერს. აღმოსავლეთ ალპების მყინვარები პირველი სრულად აღწერა რიხტერმა ([[1988]]). [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნიდან]] დაწყებული დაიწყო [[მყინვარი|მყინვარების]] შესწავლა, რომელიც თანამედროვე დრომდე გრძელდება.

პირველი ფოტოგრამმეტრიული მიმოხილვის სპეციალური შენიშვნები განხორციელდა [[ეცტალის ალპები|ეცტალის ალპებში]] მდებარე ვერნაგტფერნერის მყინვარზე [[1887|1887 წელს]], ხოლო [[1899]]-[[1909|1909 წლებს]] შორის ჩატარდა [[ბურღვა|ბურღვითი]] სამუშაოები ჰინტერეისფერნერის მყინვარზე ([[ეცტალის ალპები]]). ისტორიული დოკუმენტების მიხედვით, [[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ]] და [[დასავლეთი ალპები|დასავლეთ ალპებში]] [[მყინვარი|მყინვარების]] უკან დახევა მიმდინარეობს 400 წლის განმავლობაში. [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] დასაწყისში მყინვარები რჩებოდნენ წაწეულ მდგომარეობაში, მხოლოდ პატარა ვარიაციები იყო დამახასიათებელი მომდევნო 250 წლის განმავლობაში. [[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ ალპების]] მყინვარების უმეტესობამ მყინვარულ მაქსიმუმს მიაღწია [[1770]]-[[1780|1780 წლებში]] და განმეორებით მიახლოებით [[1850|1850 წელს]]. იმავე პერიოდიდან მყინვარები უკან იხევდნენ [[1965|1965 წლამდე]], თუმცა უკან დახევა პატარა წაწევებით შეიცვალა [[1890]]-[[1920]] წლებს შორის.

ცხელი [[ზაფხული|ზაფხულებისა]] და შემცირებული [[თოვლი]]ს რაოდენობის გამო, [[1980]]-იანი წლების შუა პერიოდში [[მყინვარი|მყინვარების]] დიდი ნაწილის წინ სვლა შეფერხდა, ხოლო [[1988|1988 წლისათვის]] [[ავსტრია|ავსტრიის]] [[მყინვარი|მყინვარების]] დაახლოებით 80 პროცენტმა უკან დაიხია.<ref>{{cite book |author=
Gross, G., Kerschner, H., and Patzelt, G., |title=Methodische Untersuchungen über die Schneegrenze in Gletscher-gebieten [Systematic research on the in Alpine glacier regions]: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=223-251., 1977}}</ref><ref>{{cite book |author=Hoinkes, H. |title=Surges of the Vernagtferner in the Ötztal Alps since 1599: |isbn=|publisher=Canadian Journal of Ea r th Sciences |location= |page=853-861., 1969}}</ref><ref>{{cite book |author=Kuhn, M., |title=Climate and glaciers, in Sea level, ice, and climatic change: |isbn=|publisher=International Association of Hydrological Sciences Publication |location= |page= 3-20., 1981}}</ref><ref>{{cite book |author=Kuhn, M., Markl, G., Kaser, G., Nickus, U., Obleitner, F., and Schneider, H., |title=Fluctuations of climate and mass balance: Different responses of two adjacent glaciers: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page= 409-416., 1985}}</ref><ref>{{cite book |author=Oerter, H., Reinwarth, O., Rufli, H. |title=Core drilling through a temperate Alpine glacier (Vernagtferner, Ötztal Alps) in 1979: |isbn=|publisher=Zeitschrift fir Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page= 1-11., 1982}}</ref><ref>{{cite book |author=Patzelt, G., |title=Die neuzeitlichen Gletscherschwankungen in der Venedigergruppe [Recent glacier variations in the Venedigergruppe] (Hohe Tauern, Ostalpen) |isbn=|publisher=: Zeitschrift fir Gletscherkunde und Glazialgeologie, |location= |page= 5-57., 1973}}</ref><ref>{{cite book |author=Richter, E., |title=Die Gletscher der Ostalpen [The glaciers of the eastern alps] |isbn=|publisher=Engelhorn, Stuttgart |location= |page= 306., 1988}}</ref><ref>{{cite book |author=Rott, H., |title=Analyze der Schneeflachen auf Gletschern der Tiroler Zentral-alpen aus Landsat-Bildern [Analysis of snow areas on glaciers of the central alpine Tyrol using Landsat imageryl |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page= 1-28., 1977}}</ref><ref>{{cite book |author=Rott, H., Domik, G., Mätzler, C., and Miller, H., |title=Towards a SAR system for snow and land ice applications: |isbn=|publisher=Proceedings of shop on Thematic Applications of SAR Data |location=Italy, |page= 29-39., 1985}}</ref>

=== შვეიცარიის ალპები ===
[[ფაილი:Aletschgletscher.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[ალეჩის მყინვარი]]]]
[[ფაილი:Ghiacciaiorhone.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[რონის მყინვარი]]]]
[[1973|1973 წელს]] ჩატარდა [[მყინვარი|მყინვარების]] აღნუსხვა, სადაც გამოვლინდა 1828 [[მყინვარი]], საერთო ფართობით 1342 [[კვადრატული კილომეტრი]]. ერთ-ერთი პირველი დეტალური დაკვირვებები განხორციელდა [[რონის მყინვარი|რონის მყინვარზე]], რომლის ზედაპირი არაერთხელ შეისწავლეს. გამოკველული იქნა მოძრაობა და პულსაცია. უახლოესი დაკვირვებები მოიცავდა [[კლიმატოლოგია|კლიმოტოლოგიურ]] და [[ჰიდროლოგია|ჰიდროლოგიურ]] გამოკვლევებს. [[შვეიცარიის ალპები]]ს მყინვარებზე ჩატარებული [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიური]] გამოკვლევები მოიცავდა მყინვარების საშიშროების, მყინვარის ენის რხევის, მყინვარის მექანიკის, ბირთვისა და მასის ბალანსის შესწავლის საკითხებს.

ხარისხიანი რუკები სადაც გამოსახული იყო მყინვარების განფენილობა მოიცავდა 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 და 1:500 000 მასშტაბიან რუკებს.

[[შვეიცარიის ალპები]] არის მაღალმთიანი მთათა სისტემა, რომელიც ღრმა ღარტაფით დაყოფილია ჩრდილოეთ და სამხრეთ ფერდობებად. გაბატონებული ნოტიო [[ქარი|ქარები]] ვრცელდება [[დასავლეთი]] და [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]]-[[დასავლეთი]] მხრიდან, თუმცა [[გაზაფხული|გაზაფხულსა]] და [[შემოდგომა]]ზე სიტუაცია არსებითად იცვლება და ვრცელდება სამხრეთის ქარები, რომლებიც იწვევენ ძლიერ [[ატმოსფერული ნალექები|დალექვას]] ქედის სამხრეთ კალთებზე. აღმოსავლეთ დასავლეთი ვრცელი ხეობები იღებენ ყველაზე ცოტა ნალექს, რამეთუ შემუზღუდულები არიან [[ჩრდილოეთი]]დან და [[სამხრეთი]]დან [[მთა|მთებით]]. აღნიშნული ვითარება განსაკუთრებით კარგად ჩანს მდინარე [[რონა|რონისა]] და მისი [[შენაკადი|შენაკადების]] ხეობებში. ყველაზე დიდი მყინვარული მასები თავმოყრილია [[ბერნის ალპები|ბერნის]], [[ლეპონტინის ალპები|ლეპონტინისა]] და [[რეტის ალპები]]ს მაღალმთიან ზონებში.

[[XVIII საუკუნე]]მდე ადამიანის დამოკიდებულება მყინვრების მიმართ გაუთვიცნობიერებელი იყო. [[მყინვარი|მყინვარებზე]] წარმოდგენა მხოლოდ [[XIX საუკუნე]]ში შეიქმნა. [[1595|1595 წელს]] პენინის ალპებში მდებარე ერთ-ერთი ტბიდან წამოსულმა წყალმა შეიწირა 160 [[ადამიანი]]ს სიცოცხლე. [[1597|1597 წელს]] ერთ-ერთი მყინვარიდან ჩამოწოლილმა თოვლ-ზვავმა 81 [[ადამიანი|ადამიანს]] გამოასალმა სიცოცხლე.

ერთ-ერთი პირველი დეტალური გამოკვლევები ჩატარდა [[რონის მყინვარი|რონის მყინვარზე]]. [[1874]]-[[1914]] წლებში ჩატარდა მყინვარების კომპლექსური გამოკვლევები, რომელთა შემაჯამებელი ნაშრომი გამოიცა [[1916|1916 წელს]] შვეიცარიის ეროვნული აკადემიის მიერ. [[1880|1880 წლიდან]] მოყოლებული [[მყინვარის ენა|მყინვარის ენის]] რხევას იკვლევდნენ ყოველწლიურად და შედეგებს აქვეყნებდნენ ჟურნალებში. [[შვეიცარია]]ში მყინვარების კარგი მიმოხილვა შეასრულა შვეიცარიის ეროვნულმა ტურისტულმა ოფისმა [[1981|1981 წელს]].

მჭიდროდ დასახლებულ ადგილებში [[მყინვარი|მყინვარების]] საშიშროების საკითხი დიდი მნიშვნელობისაა. მყინვარების ბალანსის უწყვეტი გაზომვა მიმდინარეობს რამდენიმე მყინვარზე. ჰიდროლოგიური მოდელის საშუალებით შეფასდა ალპების ყველაზე დიდი მყინვარის — [[ალეჩის მყინვარი]]ს მასის ბალანსი.<ref>{{cite book |author=Aellen, M., |title=Les variations récentes des glaciers des Alpes Suisses [Recent variations of glaciers of the  Swiss Alps] |isbn=|publisher=Geografia Fisica e Dinamica Quaternaria |location= |page= 73-82., 1985}}</ref><ref>{{cite book |author=Alean, J., |title=Ice avalanches: Some empirical information about their national Association of  Hydrological Sciences (IAHS) and United formation and reach |isbn=|publisher=Journal of Glaciology |location= |page=324-333., 1985}}</ref><ref>{{cite book |author=Grob, R., |title=Geschichte der Schweizerischen Kartographie [History of Swiss mapping] |isbn=|publisher=Bern, Kümmerly and Frey |location= |page= 194., 1941}}</ref><ref>{{cite book |author=Haeberli, W., Alean, J.-C., Muller, P., and Funk, M., |title=Assessing risks from glacier hazards in high mountain regions: Some experiences in the Swiss Alps |isbn=|publisher=Annals of Glaciology |location= |page= 96-102., 1989}}</ref><ref>{{cite book |author=Haeberli, W., Schmid, W., and Wagenbach, D., |title=On the geometry, flow and age of firn and ice at the Colle Gnifetti core drilling site (Monte Rosa, Swiss Alps)  |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page= 1-19., 1988}}</ref><ref>{{cite book |author=Muller, F., Caflisch, T., and Muller, G., |title=Firn and Eis der Schweizer Alpen [Firn and ice in the Swiss Alps] |isbn=|publisher=Glacier inven tory: Zürich, Geographisches Institut ETH, Publication |location= |page= 57-174., 1976}}</ref>

=== საფრანგეთის ალპები ===
[[ფაილი:Mer de Glace 1.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[მერ-დე-გლასი]], ხეობის ტიპის მყინვარი, რომელიც ვრცელდება მონბლანის მასივის ჩრდილოეთ კალთაზე. სიგრძე 12.3 კმ. ფირნის ხაზი გადის [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 2920 მ-ზე.]]
[[საფრანგეთის ალპები]] ალპის მთების დასავლეთი მონაკვეთია, რომელიც მოიცავს ტერიტორიას [[ჟენევის ტბა]]სა და [[ხმელთაშუა ზღვა]]ს შორის. განვითარებულია [[ეროზია|ეროზიული]] [[რელიეფი]].

[[საფრანგეთის ალპები|საფრანგეთის ალპებში]] არსებული მყინვარები ერთიანდებიან ოთხ მთავარ ჯგუფში, რომელთა საერთო ფართობია 350 კვადრატული კილომეტრი. ჩრდილოეთით მდებარე [[მონბლანის მასივი|მონბლანის მასივზე]] მყინვარების ფართობი შეადგენს 110 [[კვადრატული კილომეტრი|კვადრატულ კილომეტრს]]. აქვეა [[მერ-დე-გლასი|მერ-დე-გლასი მყინვარი]] (ზედაპირის ფართობი 40 [[კვადრატული კილომეტრი]]), რომელიც წარმოადგენს [[დასავლეთი ალპები]]ს ყველაზე დიდ მყინვარს. უფრო სამხრეთით [[ვანუაზის მასივი]] შეიცავს 130 [[მყინვარი|მყინვარს]], რომელთა საერთო [[ფართობი]]ა 85 [[კვადრატული კილომეტრი]]. პელვუს მასივის გამყინვარების ფართობია 120 [[კვადრატული კილომეტრი]].

დალექვა მთელი [[საფრანგეთის ალპები]]სთვის თანაბრად არის განაწილებული მთელი წლის განმავლობაში. [[მონბლანი|მონბლანის მთის]] სამხრეთით ([[შამონი]]) [[წელიწადი|წელიწადში]] მოდის 1020 მმ ნალექი. პელვუს მასივის განაპირას წელიწადში მოდის 600-700 მმ ნალექი. [[ატმოსფერული ნალექები|ნალექიანობას]] განაპირობებს [[დასავლეთი]]დან არსებული ([[ატლანტის ოკეანე]]) [[ზღვა|ზღვიდან]] წამოსული ჰაერის ნაკადები; სამხრეთ-აღმოსვლეთის [[ჰაერი]]ს მიმოქცევა ([[ხმელთაშუა ზღვა]]) შესუსტებულია.

[[მონბლანი]] არის ერთადერთი მთის მასივი, რომელსაც გააჩნია დიდი, შედარებით უწყვეტი მყინვარული ფართობი. აქ გამყინვარების ფართობი უდრის 110 კვადრატულ კილომეტრს. უდიდესია მყინვარი [[მერ-დე-გლასი]], რომლის ფართობია 40 [[კვადრატული კილომეტრი]]. [[მონბლანის მასივი]]ს სამხრეთით გაწოლილია [[ვანუაზის მასივი]], რომლის სიმაღლეა [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 3855 მეტრი. მასივი შეიცავს დაახლოებით 130 [[მყინვარი|მყინვარს]]. პელვუს მასივი ალპების ყველაზე სამხრეთით მდებარე მყინვარული მთის მასივია, რომლის სიმაღლეა [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 4102 მ ([[ბარ-დეზ-ეკრენი]]).<ref>{{cite book |author=Jouzel, J., and others, |title=Chronologie d'un carottage de 20 m au col du Dome (Massif du Mt. Blanc) [Chronology of a core sample in the Col du Dome (Mt. Blanc area)] |location= La Houille Blanch |page= 491-497., 1984}}</ref><ref>{{cite book |author=Letréguilly, A., |title=Bilans de masse des Glaciers Alpins: Méthodes de mesures et repartition spatio-temporelle [Glacial mass balance of the Alpine glaciers |location= Methodology and spatio-temporal distribution]: unpublished Third Cycle thesis, University of Grenoble, |page= 1984}}</ref><ref>{{cite book |author=Reynaud, L., Vallon, M., and Letréguilly A., |title=Mass balance measurements: Problems and two new methods of determining variations |location= Journal of Glaciology |page= 446-454., 1986}}</ref><ref>{{cite book |author=Vallon, M., and Leiva, J.-C., |title=Bilans de masse et fluctuations récentes du Glacier de Saint-Sorlin, Alpes Françaises [Mass balance and recent fluctuations of Saint-Sorlin Glacier, French Alps] |location= Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |page=143-167., 1982}}</ref><ref>{{cite book |author=Reynaud, L., Vallon, M., Carle, C. |title=Analyse et synthèse des mesures glaciologiques effectuées sur le glacier de Gébroulaz, massif de la Vanoise [Analysis and synthesis of glaciological measurements made on the Gébroulaz Glacier, Vanoise massif |location=Travaux scientifiques du Parc National de la Vanoise |page=9-29., 1983}}</ref>

== ჰავა ==
{{მთავარი|ალპების ჰავა}}
[[ფაილი:Alpine flora.jpg|მინი|მარცხნივ|230პქ|ტიპური ალპური რეგიონი. განვითარებულია ესთეტიკური ლანდშაფტი. კლიმატური პირობების გამო გაბატონებულია მრავალფეროვანი ფლორა.]]
[[ფაილი:GlarusAlps.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ალპური სარტყელი. ხარობს მცენარეულობა.]]
[[ფაილი:Weissmies01.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|მწვერვალი [[ვაისმისი]], სადაც განვითარებულია მკაცრი ზამთარი.]]
[[ფაილი:Foehnwolken Schweiz.jpeg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[ფიონი]] შვეიცარიაში.]]
[[ფაილი:Mittagskogel Foehnwolken 15032008 01.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[ფიონი]] ალპებში ([[კარავანკე]]).]]
ალპები წარმოადგენს [[ევროპა|ევროპის]] ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს კლიმატგამყოფს, რომელშიც ვლინდება ზღვის, პანონიური და ხმელთაშუაზღვიური კლიმატები. ძირითადი კლიმატური ზეგავლენა შეინიშნება რბილი დასავლეთი ქარების, ატლანტიკის ნოტიო ჰაერის მასების, ჩრდილოეთიდან წამოსული ცივი არქტიკული ჰაერის, აღმოსავლეთიდან მოსული მშრალი კონტინენტური ჰაერის მასებისა და სამხრეთის თბილი ხმელთაშუაზღვიური ჰაერის სახით.

ალპები მთლიანად მაღალი [[ტენიანობა|ტენიანობის]] ოლქია, უხვი [[ატმოსფერული ნალექები]]ს, მუდმივი [[ყინული|ყინულების]] და [[ზამთარი|ზამთრის]] [[თოვლი]]ს მძლავრი დაგროვებისა და ხშირი ჰიდროქსელის მქონეა. ალპების ჰავის მეორე მნიშვნელოვან თავისებურებას წარმოადგენს მისი ზონალობა სიმაღლის მიხედვით, რაც მკაფიოდ გამოისახება [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტების]] ვერტიკალური ზონების ხშირ ცვლაში; ამას ემატება [[რელიეფის ფორმები]]ს სიმრავლე და სირთულე; ყოველივე ეს კი ბუნებრივი პირობების დიდ მრავალსახეობას ქმნის. სიმაღლესთან დაკავშირებით კლიმატური პირობების შეცვლა ხდება [[ტემპერატურა|ტემპერატურის]] დაკლების და სინოტივის მომატების სახით. აღსანიშნავია, რომ სინოტივე მხოლოდ გარკვეულ სიმაღლემდე მატულობს, რის შემდეგაც ისევ იკლებს. [[მზე|მზით]] გაშუქებული მწვერვალები ხშირად „ღრუბლების ზღვით“ მოფენილ არეზეა აღმართული; [[ღრუბლები]] ეხვევა მთების სარტყელს დაახლოებით 1500-2000 მ სიმაღლეზე, სადაც შეფარდებითი სინოტივე და [[ატმოსფერული ნალექები|ნალექების რაოდენობა]] განსაკუთრებით დიდია. ამრიგად, მთების საკუთრივ „ალპური ზონა“ ტყის და სუბალპური ზონებისაგან ოდნავ მეტი სიმშრალით და ნაკლები ღრუბლიანობით განსხვავდება. [[ტემპერატურა|ტემპერატურის]] კლება, სიმაღლის მიხედვით, უფრო მკვეთრია [[ზაფხული|ზაფხულში]], ვიდრე [[ზამთარი|ზამთარში]].<ref name="ბთდ" />

[[ზამთარი]] თოვლიანი [[მწვერვალი|მწვერვალების]] სარტყელში ზედმეტად მკაცრი არ არის (საშუალო [[ტემპერატურა|ტემპერატურით]]), მაგრამ უხთოვლიანია და ცუდ [[ამინდი|ამინდში]] მეტად საშიშია, რადგან ძლიერი [[ქარი|ქარები]] და ქარბუქი იცის. საერთოდ კი, [[ზამთარი]] აქ უფრო ნათელი და მშრალი სეზონით ხასიათდება, ვიდრე [[ზაფხული]], რომელსაც უხვი [[წვიმა|წვიმები]] და ხშირი [[ნისლი]]ანობა ახასიათებს. ადგილის აბსოლუტური სიმაღლე მთავარ, მაგრამ არა განსაკუთრებულ, როლს თამაშობს [[ჰავა|ჰავის]] ცვლილებებში. დიდი მნიშვნელობა აქვს კალთების [[ექსპოზიცია (ლანდშაფტი)|ექსპოზიციას]]. მკვეთრად განსხვავდება [[მზე|მზისკენ]] მიმართული სამხრეთის („მზიანი“) და ჩრდილოეთის („ჩრდილიანი“) მთების კალთების ჰავა. სამხრეთი ციცაბო კალთები ზომიერ სარტყელში განსაკუთრებით ხელსაყრელ პირობებშია, დღისით მზის სხივები შვეულად ეცემა მათ. უარეს მდგომარეობაშაია [[მზე]]ს თითქმის სრულებით მოკლებული ჩრდილო ციცაბო კალთები. ეს განსხვავება აშკარად ემჩნევა [[მთა|მთების]] სამხრეთი კალთების უფრო მდიდარი და მრავალფეროვანი მცენარეულობით შემკულ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტს]].<ref name="ბთდ" />

კლიმატური განსხვავება ძალზე დიდია [[მთა|მთების]] პერიფერიულ და შიდა ნაწილებს შორის, განსაკუთრებით მთების ღრმა, გარეშე გავლენისაგან კარგად დაცულ ხეობებში. ალპების ჩრდილო და სამხრეთი კალთები (გარდა წინამთების ზონებისა) [[ატმოსფერული ნალექები]]ს უდიდეს რაოდენობას იღებს (საშუალოდ 1000 მმ-იდან 2000-3000 მმ-მდე წლის განმავლობაში) და ძლიერ ნოტიო ჰავით ხასიათდება. მათზე დიდ გავლენას ახდენს ჩრდილო-დასავლეთიდან და სამხრეთ-დასავლეთიდან მომავალი ზღვის ჰაერის მასები. უფრო მშრალი და მზიანი [[ჰავა]] ახასიათებს როგორც მრავალ [[ქედი|ქედს]], აგრეთვე, განსაკუთრებით, ალპების მაღალმთიანი სარტყლის შიდა ხეობებს, სადაც [[ატმოსფერული ნალექები]]ს წლიური რაოდენობა ხშირად 800-600 მმ-მდეც ეცემა, ზოგ ადგილზე კი 600 მმ-ზე ნაკლებია. მთის ხეობათა ჰავის თავისებურებას მისი მეტი კონტინენტურობა წარმოადგენს. [[ზაფხული|ზაფხულში]] ხეობები ძალიან თბება, რასაც ხელს უწყობს აგრეთვე ციცაბო კალთების გათბობაც. დახშული [[ხეობა|ხეობები]] და [[ქვაბული|ქვაბულები]] [[ზამთარი|ზამთარში]] ნაკლებ ხელსაყრელ პირობებშია, ვიდრე ქედების კალთები, რადგანაც [[ჰაერი|ჰაერს]] აქ გასაქანი არ აქვს და ხშირად მკაფიოდ გამოხატული [[ინვერსია (მეტეოროლოგია)|ტემპერატურული ინვერსია]] წარმოიშობა. მთის მცოხვრებნი ჩვეულებრივად გაურბიან ღრმა ხეობების ფსკერზე დასახლებას.

[[ატმოსფერული ნალექები]]ს რეჟიმი ალპების სხვადასხვა რაიონში სრულებით არაა ერთგვაროვანი, თითოეულ რაონს საკუთარი სპეციფიკური თავისებურება ახასიათებს. მაგალითად, [[საფრანგეთის ალპები]]ს და სამხრეთ, შედარებით — ცხელ და მშრალ [[ზაფხული]]ან ნახევარში საკმაოდ კარგად შეიმჩნევა [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუა ზღვის]] ჰავის გავლენა. მდინარე [[დიურანსი]]ს [[მდინარის აუზი|აუზი]] [[ზაფხული|ზაფხულში]] [[ატმოსფერული ნალექები]]ს წლიური ჯამის 20 %-ზე ნაკლებს იღებს; ნალექების მაქსიმუმი, ისევე როგორც სამხრეთ ტიროლში, [[შემოდგომა]]ზე მოდის. პირიქით, [[შემოდგომა|შემოდგომისა]] და [[ზაფხული]]ს მეორე ნახევრის სიმშრალით ხასიათდება ალპების აღმოსავლეთი რაიონი (შტირიის ალპები), რომელიც [[შუა დუნაის ვაკე|შუა დუნაის ვაკის]] კონტინენტური ჰავის გავლენის ქვეშ იმყოფება; აქ ნალექების მაქსიმუმი [[გაზაფხული|გაზაფხულზე]] მოდის. ალპების ჩრდილო ზოლში და მაღალმთიან სარტყელში ჭარბობს ნალექების [[ზაფხული]]ს მაქსიმუმი და [[ზამთარი|ზამთრის]] მინიმუმი.<ref name="ბთდ" />

ალპებისთვის მეტად დამახასიათებელია უხვთოვლიანი [[ზამთარი|ზამთრის]] სეზონი, მაღალი და ხანგრძლივი [[თოვლი|თოვლის საფარი]]; გამონაკლისს შეადგენს [[მთა|მთების]] ქვედა კალთები და წინამთები, სადაც [[ზამთარი]] ხანგრძლივი არ არის და არც ტიპურია. [[სამხრეთი]]სა და [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]] ფერდობების [[კლიმატი|კლიმატური]] განსხვავება მკაფიოდ გამოიხატება თოვლის საფარის განლაგებაში. ასე, მაგალითად, მდინარე [[ინი (მდინარე)|ინის]] ხეობის კალთებზე, [[ინსბრუკი]]ს მახლობლად, [[მარტი|მარტში]] თოვლი დაჩრდილულ მხარეზე 720 მ სიმაღლეზე იწყება, მზიან მხარეზე კი — 960 მ სიმაღლეზე; [[მაისი|მაისში]] — 1540 მ და 1700 მ, [[სექტემბერი|სექტემბერში]] — 2760 მ და 3210 მ. ალპების კლიმატურ პირობებში დიდ როლს თამაშობს ადგილობრივი წარმოშობის [[მთა|მთების]] [[ოროგრაფია]]სთან დაკავშირებული [[ჰაერი]]ს დინებები. სრულიად ჩვეულებრივია, განსაკუთრებით [[ზაფხული|ზაფხულში]], მთა-ხეობის ქარების დღე-ღამური ცვლა: დღისით [[ჰაერი]] მაღლა იწევს [[ხეობა]]ში, რაც ხელს უწყობს ღრუბლების გაჩენას და მთებში [[წვიმა|წვიმის]] მოსვლას, ზოგჯერ [[ჭექა-ქუხილი|ჭექა-ქუხილსა]] და [[წვიმა|თავსხმასაც]]. საღამოობით თხემების მწვერვალები ხშირად თავისუფლდება [[ნისლი]]სა და [[ღრუბლები]]საგან და მაღლობების გაცივებული [[ჰაერი]] ძირს ეშვება [[ხეობა]]ში.<ref name="ბთდ" />

ძალზე ტიპური და გავრცელებულია ალპების მაღალმთიან სარტყელსა და ჩრდილო კალთებზე [[ფიონი]], რომელიც ხშირად განსაკუთრებულ სიმძლავრეს აღწევს. იგი გრძელდება ორი/სამი დღის განმავლობაში. ფიონი ქრის იმ შემთხვევაში, როდესაც ალპების ჩრდილოეთით [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთ ევროპაზე]] გადაივლის მნიშვნელოვანი ციკლონური დეპრესიები, რომლებიც სამხრეთიდან მომავალ [[ჰაერი|ჰაერის მასებს]] იზიდავენ. უკანასკნელი ნელა ადის ალპების სამხრეთ კალთებზე 
[[ფაილი:Vallée du Rhône Haies de cyprès contre le mistral.jpg|მინი|მარცხნივ|270პქ|[[რონა|რონის ხეობა]], სადაც მისტრალის წინააღმდეგ აშენებენ [[კვიპაროზი|კვიპაროზს]].]] და აქ უხვ [[წვიმა|წვიმებს]] იწვევს. სინოტივის კონდენსაციის დროს სითბო გამოიყოფა, ჰაერი შედარებით მცირედ ცივდება და, ამავე დროს, კარგავს წყლის [[ორთქლი]]ს მარაგს.

ჰაერის მასები [[წყალგამყოფი|წყალგამყოფი ქედის]] გადალახვის შემდეგ სწრაფად ეშვება ძირს, [[ხეობა|ხეობების]] კალთებზე; სწრაფი ვარდნის გამო [[ჰაერი]] უფრო შრება და თბება, ამიტომ [[ფიონი|ფიონები]] ტემპერატურის მკვეთრ აწევას და ჰაერის შეფარდებითი სინოტივის შემცირებას იწვევს. ზოგჯერ ფიონი იმდენად ძლიერია, რომ სახლებს სახურავებს აცლის და ნგრევას იწვევს დასახლებულ ადგილებში. იგი, აგრეთვე, [[თოვლი]]ს ძლიერი სწრაფი დნობის გამო [[მთა|მთების]] [[მდინარე]]ების უეცარ ადიდებას და [[წყალი|წყლის]] მოვარდნას იწვევს. საზოგადოდ კი, მთების ბუნებისა და მოსახლეობისათვის ფიონები სასარგებლოა: [[გაზაფხული|გაზაფხულზე]] იგი მთებში [[თოვლი]]ს დნობას აჩქარებს, [[შემოდგომა]]ზე კი ცხელი ჰაერის ქროლვით ხორბლეულისა და ხილის უფრო სწრაფად დამწიფებას უწყობს ხელს. ალპების ზოგ მთიან რაიონში [[სიმინდი]]სა და [[ვაზი|ყურძნის]] მოყვანა მხოლოდ ფიონის გამო არის შესაძლებელი.<ref name="ბთდ" />

აღსანიშნავია აგრეთვე ძლიერი, ცივი და მშრალი, ჩვეულებრივ, რეგიონული ქარი — [[მისტრალი (ქარი)|მისტრალი]], რომელიც [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]] ქრის.

უხვი [[ატმოსფერული ნალექები]], ჰაერის სინოტივე, [[თოვლი]]სა და [[ყინული|ყინულების]] მძლავრი დაგროვება წყლის არტერიების კვების მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენენ და განსაზღვრავენ ალპების სიმდიდრეს შიდა წყლებით — მრავალრიცხოვანი [[წყარო (გეოგრაფია)|წყაროებით]], მქუხარე მთის [[ნაკადული|ნაკადებითა]] და [[მდინარე]]ებით, მცირე და დიდი [[ტბა|ტბებით]].<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps/34385/Climate|title=ალპები, სექცია კლიმატი|work=ენციკლოპედია ბრიტანიკა|accessdate=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/ONERC_Technical_report_N1.pdf|title=Climate change in the Alps: Impacts and natural hazards|work=|accessdate=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306054456/http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/ONERC_Technical_report_N1.pdf|archivedate=2016-03-06}}</ref>

== ალპისპირა მხარეები ==
ალპების ჩრდილოეთით ვრცელდება დიდი [[ფიზიკური გეოგრაფია|ფიზიკურ-გეოგრაფიული ერთეულები]], რომლებიც თავისი [[რელიეფი]]ს წარმოშობით მჭიდროდ არიან დაკავშირებული ალპებთან და ამიტომ განიხილებიან ალპისპირა ოლქებად. აღსანიშნავია: [[იურის მთები]], [[შვეიცარიის ზეგანი|შვეიცარიისა]] და [[ბავარიის ზეგანი|ბავარიის ზეგნები]].

=== იურის მთები ===
{{მთავარი|იურის მთები}}
[[ფაილი:Creux-du-Van vertical.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|კლდოვანი ცირკი [[კრე-დიუ-ვანი]]. [[იურის მთები]].]]
[[ფაილი:Dent de Vaulion.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[იურის მთები]], [[დენ-დე-ვოლიონი]] (1483 მ).]]
იურის მთები წარმოადგენს [[საფრანგეთის ალპები]]ს განშტოებას, რომელიც [[გეომორფოლოგია|გეომორფოლოგიურად]] ცალკე საშუალო სიმაღლის ერთეულს წარმოადგენს და ალპებისაგან შვეიცარიის ზეგნითაა დაშორებული. შვეიცარიის და ბავარიის ზეგნები შედარებით დადაბლებულ ზოლში — ალპების წინამთის ჩაღუნვის ზონაში მდებარეობს. ერთი მხრით, მათ ესაზღვრება ალპები, მეორე მხრით, იურა და შუა ევროპის ჰერცინული ოლქი.

იურის მთები ახალგაზრდა ნაოჭა მთიანეთია, რომელიც წარმოიშვა [[მესამეული სისტემა|ზედა მესამეულში]], იმ დროს, როდესაც წინაალპების [[მოლასები]]ს და ალპების წინამთების [[დანაოჭება]] ხდებოდა. ჩაღუნვის ზონა ალპების [[ჩრდილოეთი]]თ ალპების მთიანეთის ამოწევის დროს წარმოიშვა. იგი ალპების გადარეცხვის და ნგრევის შედეგად წარმოშობილი და ჩამოტანილი წვრილი და მსხვილი ნამტვრევი მასალებით აივსო — იმავე მოლასებით, რომლებსაც აქ [[დანაოჭება]] არ განუცდიათ; გარდა ამისა, ივსებოდა მეოთხეულ ალპურ გამყინვარებათა ეპოქებში წარმოშობილი [[მორენა|მორენული]] და [[ფლუვიოგლაციალური ნალექები|ფლუვიოგლაციალური]] მძლავრი ნალექებით. იურა გადაჭიმულია სამხრეთ-დასავლეთიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთისაკენ პარალელური [[ქედი|ქედების]] [[წყება (გეოლოგია)|წყების]] სახით, რომელსაც ახალი მთვარის ფორმა აქვს — შუაში გაფართოებული, ბოლოებისაკენ წაწვეტილი და ჩაზნექილი [[სამხრეთი|სამხრეთ]]-[[აღმოსავლეთი]]საკენ.

[[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთ]]-[[აღმოსავლეთი]]თ იურა თავდება შვარცვალდის ბოლოსთან და დაშორებულია მისგან მდინარე [[რაინი]]ს [[ხეობა|ხეობით]]. იურის მთების რკალის სიგრძე დაახლოებით 300 კმ-მდეა, მისი უდიდესი სიგანე — 80 კმ-მდე. მაქსიმალური სიმაღლეს აღწევს აღმოსავლეთ ნაწილში (კრე-დე ლა-ნეჟი — 1725 მ). ქედი [[დასავლეთი]]საკენ დაბლდება, მაგრამ მთისძირთან მდებარე ზედა სონას აუზის ვაკეზე მაინც ამაღლებულია.

იურა [[გეოლოგია|გეოლოგიურად]], წესიერად აგებული [[ნაოჭა მთები]]ს კლასიკური ქვეყანაა, სადაც [[ტექტონიკა]] სავსებით განსაზღვრავს [[რელიეფის ფორმები|რელიეფის ფორმებს]], მისი ანტიკლინური ტიპის მთავარი ქედებითა და სინკლინურ მულდებში მდებარე მთავარი ხეობებით. იურის მთები დახრილია [[დასავლეთი]]საკენ. იგი განიცდიდა თანდათანობით ამოწევას, [[მდინარე]]ები მიედინებოდნენ სინკლინებზე და იმავე დროს მიისწაფოდნენ მთის ძირთან მდებარე [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკისაკენ]], რისთვისაც იყენებდნენ ნაოჭების ღერძზე დადაბლებულ ადგილებს და ჭრიდნენ მათ ვიწრო განივ ხეობებში — კლუზებში. ასე წარმოიშვა იურასა და ზოგადად, ახალგაზრდა ნაოჭა მთებისათვის ტიპური ხეობების გისოსებური სისტემა. ამავე დროს [[ეროზია|მდინარეული ეროზია]] ავითარებდა ანტიკლინური ქედების გვერდებში შეჭრილ შენაკადების განივ ხეობებს და მათთან დაკავშირებულ ზედა გასწვრივ ხეობებს (combes) იმ ანტიკლინების ზევით, რომლების თაღების გადარეცხავასაც აწარმოებდა. ამასთანავე წარმოიშობოდა ნაოჭების ფრთების სიმეტრიული თხემები, რომლებიც ქედების უმაღლეს ნაწილებს (cretes) შეადგენდა.

იურა ძირითადად აგებულია [[იურული პერიოდი|იურული ნალექების]] [[წყება (გეოლოგია)|წყებისაგან]], იურას [[გეოლოგია|გეოლოგიურმა]] სისტემამ თავისი სახელწოდება სწორედ იმ სახელწოდების [[მთა|მთებისაგან]] მიიღო, რომელიც თითქმის მთლიანად მისგან არის აგებული. მხოლოდ სინკლინებში მოიპოვება [[ცარცული პერიოდი|ცარცული]] და [[მესამეული სისტემა|მესამეული შრეები]]. ქვედა იურა წარმოდგენილია რბილი მერგელოვანი შრეების წყებებით, ზედა იურა — მძლავრი მასიური [[კირქვა|კირვებით]]. ანტიკლინური ქედების გადარეცხვის გაძლიერება იწყება იქ, სადაც [[მდინარე]]ები მერგელოვან წყებამდე იჭრება, რაც ხელს უწყობს ნაოჭების მყარი ფრთების გამოყოფას მონოკლინური თხემების სახით. [[პლიოცენი|პლიოცენში]] ჩამოყალიბებულ ახალგაზრდა იურის მთებში ამ პროცესმა ჯერ კიდევ ვერ მოასწრო შორს წასვლა. მიუხედავად ამისა, გასწვრივი, უფრო მაღლა მდებარე ზედა [[შენაკადი|შენაკადების]] ანტიკლინური ხეობები — „კომბები“, მთავარ სინკლინურ ხეობებთან ერთად, არსებით როლს თამაშობენ [[მთა|მთების]] [[რელიეფი]]ს დანაწევრებაში.
{{პანორამა |Creux du Van - Panorama.jpg|1200პქ|იურის მთების პანორამა. კრე-დიუ-ვანი}}
იურის მთების სამხრეთ ნახევარში და მის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ზოლში წარმოდგენილია ნაოჭა მთების კლასიკური წესიერი რელიეფი. მთების ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილის რელიეფი სხვა ტიპისაა, იგი განსხვავდება „ქედიანი იურისაგან“, როგორც „პლატოსებური იურა“. აქ რელიეფი უფრო ერთფეროვან, მოგლუვებულ სახეს იღებს, ხეობების ქსელი გაცილებით უფრო იშვიათია, ჭარბობს ვრცელი პლატოები, რომლებზეც [[კარსტი|კარსტული ფორმებია]] განვითარებული და რომლებსაც ზოგან ვიწრო [[კანიონი]]სებურ [[ხეობა|ხეობებში]] [[მდინარე]]ები კვეთენ. პლატოები 1000-800 მ-დან 500 მ-ის სიმაღლეზე მდებარეობს და ჩრდილო-დასავლეთით ეშვება მთელი რიგი საფეხურების სახით. „პლატოსებური იურის“ წარმოშობა ნაოჭების მეტი დამრეცობით აიხსნება და აგრეთვე იმითაც, რომ ამ რაიონში, [[ტექტონიკა|ტექტონიკური პროცესების]] ნაკლებ ინტენსივობასთან ერთად, გადარეცხვა გაცილებით უფრო შორს წავიდა — თვით [[პენეპლენი|გაპენეპლენამდე]]. ამის შემდეგ მოხდა იურის მთელი მთიანი მხარის აწევა, მისი დასავლეთისაკენ დახრით და [[ეროზია|ეროზიის]] გაახალგაზრდებით. ამასთანავე წარმოიშვა საკმაოდ მნიშვნელოვანი განივი და გასწვრივი [[რღვევა|გარღვევები]], [[შეცოცება|შეცოცებები]] და [[ნასხლეტი|ნასხლეტები]], რომლებმაც საკმაოდ გაართულეს [[რელიეფი]]ს [[ტექტონიკა]] და საერთო სურათი, მაგრამ ნაოჭა მთების ძირითად ტიპს თავისი კლასიკურად მკაფიო გამოხატულება სავსებით შერჩა.

იურის მთების უკიდურეს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში გამოიყოფა მცირე სიმაღლის „მაგიდისებური“ იურის განსაკუთრებული რაიონი, სადაც იურული [[ქანი (გეოლოგია)|ქანების]] ქვეშ განლაგებულია ჰერცინული კრისტალური მასივების მიწისქვეშა შვერილები, ამიტომაც მას [[დანაოჭება]] არ განუცდია, არამედ დასერილია რიგი რღვევებით, გარდა ამისა — მთლიანად ამოწეულია და ოდნავ დახრილია [[სამხრეთი]]საკენ.

ალპებიდან რონას ხეობაში დაშვებული ვეებერთელა მყინვარი, მაქსიმალური გამყინვარების დროს (რისული და მინდელური გამყინვარების ეპოქებში) გადადიოდა იურის სამხრეთ ნაწილზე, ფარავდა მას და მასზე [[მორენა|მორენულ ნალექებს]] ტოვებდა. ეს მორენული თიხამიწები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ სამხრეთ იურის [[გრუნტი|გრუნტებსა]] და [[ნიადაგი|ნიადაგებში]], ზოგან ისინი ფარავენ წყალგაუმტარ კირქვებს, სინოტივის შენარჩუნებას და უფრო ნოყიერი [[ნიადაგი|ნიადაგებისა]] და მდიდარი მცენარეულობის განვითარებას უწყობენ ხელს. ჩრდილო-დასავლეთი ურის ქვიანი კირქვის კარსტული პლატოები ამ მხრით გაცილებით უფრო ღარიბია და ნაკლებად ნოყიერია.

=== შვეიცარიის ზეგანი ===
{{მთავარი|შვეიცარიის ზეგანი}}
[[ფაილი:Picswiss BE-92-04 Lüderenalp (Kurhaus Hotel).jpg|მინი|მარჯვნივ|350პქ|[[შვეიცარიის ზეგანი|შვეიცარიის ზეგნის]] ერთ-ერთი მონაკვეთი. სურათზე გამოსახულია შვეიცარიის ზეგნის უმაღლესი წერტილი, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]], მთა [[ნაპფი]] (1408 მ), რომელიც უმეტესწილად აგებულია [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატებით]]. აღსანიშნავია, რომ ნაპფი, ვრცელდება ბერნისა და ლუცერნის კანტონების საზღვარზე.]]
ალპების მთების ძირში, ჩრდილოეთიდან [[იურის მთები]]ს რკალით შემოზღუდული თითქოს და მის მფარველობის ქვეშ მყოფი [[შვეიცარიის ზეგანი]] მდებარეობს. მისი სიგრძე დაახლოებით 250 [[კილომეტრი]]ა, სიგანე 50 [[კილომეტრი|კილომეტრამდე]]. საშუალო სიმაღლე 400-600 მ-მდე. [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]]-[[აღმოსავლეთი]]თა და [[სამხრეთი|სამხრეთ]]-[[დასავლეთი]]თ ის, თითქოს, ჩაკეტილია ორი დიდი — [[ბოდენის ტბა|ბოდენისა]] და [[ჟენევის ტბა|ჟენევის ტბებით]]. ზეგანი ძირითადად აგებულია მცირედ დისლოცირებული [[მესამეული სისტემა|მესამეული]] [[მოლასები]]საგან, რომლებიც დაფარულია [[მორენა|მორენული]] და ფლუვიოგლაციალური ნალექებით — რიყით, ქვიშით, ქვიშაქვითა და თიხებით. დახრილია ჩრდილო-დასავლეთისაკენ და ამავე მიმართულებით მრავალი [[მდინარე]] კვეთს მას, ზოგი მათგანი ალპებიდან ჩამოედინება, ასეთია მაგალითად: [[აარე]], [[როისი]], [[ლიმატი]] და ზოგიერთი მათი [[შენაკადი]]. ყველა ისინი იურის მთისძირში მდებარე გასწვრივ განაპირა ღარტაფში იკრიბებიან და მდინარე [[აარე]]თი მიედინებიან [[რაინი]]საკენ, რომელთანაც შეერთებულია აგრეთვე ღარტაფში მდებარე [[ნევშატელის ტბა|ნევშატელისა]] და [[ბილის ტბა|ბილის]] გრძელი ტბები. ზეგნის შუაში, უფრო ალპების კიდესთან ახლოს, აღმართულია მოლასებისაგან აგებული მთა [[ნაპფი]] (1408 მ), რომლის [[მწვერვალი]]დანაც სხვებისებურად ჩამოედინება მცირე [[მდინარე]]ები; ამ მაღლობზე არ გავრცელებულა უკანასკნელი გამყინვარება, რომლითაც ზეგნის უმეტესი ნაწილი იყო მოცული. მისი სამხრეთ-დასავლეთ რაიონი საკმაოდ ერთფეროვან [[პლატო]]ს წარმოადგენს, [[ჩრდილოეთი|ჩრდილო]]-[[აღმოსავლეთი]] კი უფრო დანაწევრებულია ფართო ([[მყინვარი|მყინვარების გამომუშავებული]]) [[ხეობა|ხეობებით]], რომლებსაც [[წყალგამყოფი|წყალგამყოფი ქედები]] ჰყოფს; ზოგიერთ ხეობაში მდებარეობს [[ტბა|ტბები]], რომელთაგან მნიშვნელოვანია გრძელი და ღრმა [[ციურიხის ტბა]].

შვეიცარიის ზეგნის [[ჰავა]] სამხრეთიდან გიგანტური კედლის მსგავსად აღმართული ალპების გავლენის ქვეშ იმყოფება და, საერთოდ, დიდი სინოტივითა და სიგრილით ხასიათდება. [[ატმოსფერული ნალექები]]ს საშუალო წლიური ჯამი უდრის 800-1000 მმ-ს. ალპების სიახლოვეს ნალექიანობა იზრდება 1400 მმ-მდე.

=== ბავარიის ზეგანი ===
{{მთავარი|ბავარიის ზეგანი}}
[[ბოდენის ტბა|ბოდენის ტბის]] აღმოსავლეთით გადაჭიმულია მეორე, უფრო ფართო, წინაალპის შვაბია-ბავარიის პლატო. ჩრდილოეთიდან მას შვაბიისა და ფრანკონიის იურის და ბოჰემიის მასივის სამხრეთი კიდეები ეკვრის. შუა ნაწილში ის მაქსიმალურად განიერია, [[დასავლეთი]] და [[აღმოსავლეთი]] ნაწილები კი უფრო ვიწროვდება. სამხრეთიდან პლატო შემოფარგლულია, თითქმის, სწორხაზოვანი ბავარიისა და ზალცბურგის ალპების კედლით. პლატოს მთელი ჩრდილო კიდის გასწვრივ, მეტწილად ფართო ხეობაში, მიედინება ზემო დუნაი. მას ერთვიან [[მდინარე]]ები, რომლებიც პლატოს გადაკვეთენ, მათ შორის უდიდესნი ([[ილერი]], [[ლეხი]], [[იზარი]], [[ინი (მდინარე)|ინი]]) ალპებში იბადებიან, მათი შენაკედები და ღელეები კი პლატოს ბორცვიან მაღლობებზე იღებენ სათავეს.

აგებულებისა და [[რელიეფი]]ს ხასიათით ბავარიის პლატოს ბევრი რამ აქვს საერთო [[შვეიცარიის ზეგანი|შვეიცარიის ზეგანთან]]. ძირითადად ისიც მოლასებისაგან არის აგებული, რომლებიც გამოსულია რაიონის ჩრდილო ზოლში [[ეროზია|ეროზიის]] მიერ გაშიშვლებულ [[წყალგამყოფი|წყალგამყოფ ქედებში]]. რაიონის სამხრეთი და დასავლეთი ნაწილების რელიეფშიც აგრეთვე დიდ როლს თამაშობენ ალპებიდან გამყინვარების დროს ჩამოტანილი [[მორენა|ბოლომორენული]] რკალისებური [[სერი (გეომორფოლოგია)|სერები]] და ფლუვიოგლაციალური რიყეების ფართო მაღალი [[ტერასები]], რომლებშიც [[მდინარე]]თა [[ხეობა|ხეობებია]] შეჭრილი. ამ ტერასებს შორის უძველესნი დაფარული არიან [[ლიოსი]]სებური თიხამიწებით. უმეტეს განვითარებას მორენული ლანდშაფტი აღწევს დასავლეთ ნაწილში, [[ბოდენის ტბა]]სთან, სადაც ვეებერთელა [[რაინის მყინვარი]] პლატოს ჩრდილო კიდემდე ჩამოდიოდა. ამ ადგილის აღმოსავლეთით მყინვარებს რაიონის მხოლოდ სამხრეთი ზოლი ეკავათ.

ბავარიის ზეგანზე ტბები გაცილებით უფრო ცოტაა, ვიდრე შვეიცარიის ზეგანზე. ბევრი ყოფილი ტბა მდინარეებმა უკვე დაცალეს და ისინი გადაქცეულან ნაწილობრივ დაჭაობებულ, ბოლომორენათი ამფითეატრით შემოზღუდულ [[ალუვიონი|ალუვიურ დადაბლებებად]]. შემორჩენილია [[რელიეფი]]ს რამდენადმე იმავე პირობებში მდებარე მცირე ტბა, სახელდობრ: ამერისა, ვურმისა და ხიმის ტბები. აქვე საკმაოდ ბევრი ტორფობია, მდინარეები პლატოს დასავლეთ ნახევარში მიედინებიან ჩრდილოეთისაკენ — ვიწრო მოლასურ სერებს შორის, რომლებიც დაფარულია რიყიანი ტერასებით. მდინარე ლეხის აღმოსავლეთით მდინარეები მარაოსებურად იშლებიან [[ჩრდილოეთი]]საკენ, წარმოშობენ უფრო იშვიათ ქსელს, ფართო, [[ლიოსი]]თ დაფარული [[ტერასები]]თ.

== ფლორა ==
{{მთავარი|ალპების ფლორა}}
[[ფაილი:Gentiana clusii03.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ნაღველას ერთ-ერთი სახეობა.]]
[[ფაილი:Dianthus alpinus Alpennelke Rax2.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ალპური მიხაკი.]]
[[ფაილი:Rax-Wiese.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[მაჩიტა]] და [[ბაია (გვარი)|ბაია]].]]
[[ფაილი:Breithorn Enzian 2005-06-11.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[ნაღველა]].]]
ალპების [[ფლორა]] არცთუ ისე მდიდარი და თავისებურია, როგორც მოსალოდნელია ასეთი ვრცელი, მრავალნაირი [[გეოლოგია|გეოლოგური აგებულების]], [[რელიეფი]]სა და [[ჰავა|ჰავის]] მქონე ქვეყანაში. ალპების ფლორის შედარებით სიღარიბე და ნაკლები ორიგინალობა მძლავრი მეოთხეული გამყინვარებით აიხსნება, რომლებიც თითქმის მთლიანად ფარავდნენ [[მთიანეთი|მთიანეთს]], რის შედეგადაც მცირე რამ თუ გადარჩდებოდა მისი წინანდელი ფლორიდან. ალპების დაპყრობა თანამედროვე [[ფლორა|მცენარეთა საფარის]] მიერ მხოლოდ უკანასკნელი გამყინვარების დამთავრების შემდეგ დაიწყო, იმ მცირე „თავშესაფრებიდან“ [[მთა|მთებსა]] და მის მიდამოებში, რომელიც არ იყო [[ყინული]]თ დაფარული და სადაც შეიძლებოდა წინანდელი [[ფლორა|ფლორის]] ნაშთების გადარჩენა, უფრო მეტად კი — მეზობელი ოლქებიდან.

უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ [[პლეისტოცენი]]ს განმავლობაში ალპები ერთ-ერთ ავანპოსტთაგანს წარმოადგენდა [[ჩრდილოეთი აზია|ჩრდილო აზიიდან]] [[ევროპა]]ში შემოჭრილი [[ტაიგა|ტაიგის]] ფლორის წიწვიანი ტყეებისათვის, რომლებმაც ხელსაყრელი [[კლიმატი|კლიმატური პირობები]] პოვეს ალპებში. აქ ხარობს ტაიგის ფლორისათვის ფრიად დამახასიათებელი კომპლექსი მისი მთავარი წარმომადგენლებით, როგორიცაა [[ფიჭვი]], [[ნაძვი]], [[სოჭი]], [[ლარიქსი]], [[ციმბირის ფიჭვი]]. ამ მცენარეთა ევროპული სახეობები ან მათი გვარების სახესხვაობები, უდავოდ [[ჩრდილოეთი აზია|ჩრდილო აზიის]] უფრო ძველი ფორმებისგანაა წარმოშობილი, რომელთაგანაც ისინი მცირედ განსხვავდებიან. [[ტაიგა|ტაიგის წიწვიანი მცენარეულობის]] კომპლექსებთან ერთად აქ გადმოვიდა და მტკიცედ მოიდგა ფეხი მისმა თანმხლებლებმა, [[ტაიგა|ტაიგის]] ბალახებისა და ბუჩქბალახებისაგან შემდგარმა ქვეტყემ და, გარდა ამისა, — ციმბირის ფაუნის კომპლექსმა: [[მურა დათვი|მურა დათვმა]], [[თეთრი კურდღელი|თეთრმა კურდღელმა]], [[როჭო]]მ, [[ტყის ქათამი|ტყის ქათამმა]] და [[სამთითა კოდალა]]მ.

მთების კალთების მნიშვნელოვანი ნაწილი (უპირველეს ყოვლისა, მათი ქვემო და შუა ნაწილი) დაიპყრო [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთი ევროპის]] ფლორისათვის დამახასიათებელმა ფართოფოთლიანმა ფოთოლცვენია [[ტყე]]ებმა — [[მუხა|მუხისა]] ([[ზამთარი|ზამთრისა]] და [[ზაფხული]]ს მუხების) და [[წიფელი|წიფლის]] სახეობებმა. მათთვის განსაკუთრებით ხელსაყრელი პირობებია ალპების უფრო თბილ სამხრეთ კალთებზე, სადაც [[წიფელი|წიფლის]] [[ტყე]] მაღლა მთებში აღწევს, ქვემოთ და ნაწილობრივ შუა კალთებზე კი [[მუხა|მუხის]] და [[წიფელი|წიფლის]] [[ტყე]]ები ჭარბობს. წიწვიანი ტყე აქ უკან იხევს, სამაგიეროდ ალპების უფრო ფართო, ჩრდილო კალთებზე ის ყველგან ხარობს და სავსებით გაბატონებულია ზედა ტყის ზოლში და ბევრ ადგილას ჩრდილო წინამთებზც კი ეშვება.

სამხრეთი ალპების წინამთის ზოლში, ზოგიერთ მზიან კალთებზე, საკმაოდ მაღლა აღწევს სრულებით სხვაგვარი — ხმელთაშუა ზღვის ფლორა. ის ნაწილობრივ შენარჩუნებულია სამხრეთი მთების უფრო დაცულ რაიონებში, უმთავრესად კი გავრცელებული და მთებში შორს შეჭრილი იყო თბილ და მშრალ პოსტგლაციალურ ეპოქაში. ქვევით, სამხრეთ წინამთებზე ხარობს ქვის [[მუხა|მუხის ტყეები]] და [[მაკვისი|მაკვისის რაყები]], რომლებსაც ხშირად „[[გარიგა|გარიგის]]“ და ბუმბლიანი მუხის გაფანტული ბუჩქნარები და უამრავი, სხვა, [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუა ზღვის]] [[ნაპირი|სანაპიროსათვის]] დამახასიათებელი, ბუჩქი და ბუჩქბალახი ცვლის.

ალპებში მეტი ორიგინალობა ახასიათებს მაღალი მთის მდელოებს, ნაზვავებისა და კლდეების „ალპურ“ ფლორას, მაგრამ ენდემური სახეები ამ [[ფლორა]]შიც მცირე რაოდენობითაა. ეს [[ფლორა]] მჭიდრო კავშირშია, უპირველეს ყოვლისა, მეზობლად მდებარე მთიანი ქვეყნების — [[აპენინები]]ს, [[პირენეები]]ს, [[კარპატები]]ს, შემდეგ კი უფრო შორეული არქტიკის ქვეყნების, [[კავკასიონი]]ს, [[ურალი]]ს, [[ალთაი]]ს და [[ჰიმალაი]]ს ფლორასთან.

ალპების მაღალი მთის ფლორის ძირითადი ბირთვი ჩამოყალიბდა უდავოდ იმ [[მცენარე]]ებისაგან, რომლებიც [[აზია|აზიიდან]] შემოვიდნენ ორი გზით. მთავარი გზა გადიოდა მთების უწყვეტ ქედებზე, რომლებიც თვით პლეისტოცენამდე აერთებდა ალპებს [[ბალკანეთის ნახევარკუნძული|ბალკანეთის ნახევარკუნძულსა]] და ეგეიდაზე გავლით, [[დასავლეთი აზია|დასავლეთი]] და [[ცენტრალური აზია|ცენტრალური აზიის]] მთებთან. მეორე იყო ჩრდილოეთის გზა, რომლითაც ვრცელდებოდა [[ურალი]]სა და არქტიკის მცენარეები; ეს გზა არსებობდა [[დასავლეთი ევროპა|დასავლეთი ევროპის]] გამყინვარების ეპოქებში, [[ჰავა|ჰავის]] ძლიერი გაცივების და [[ტუნდრა|ტუნდრისა]] და ტყე-ტუნდრის ფართოდ გავრცელების დროს.

ალპების მაღალი მთის [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტებისათვის]] ძლიერ დამახასიათებელია პატარა, ლამაზყვავილებიანი [[შქერი]]ს ბუჩქის ორი სახეობა — [[Rhododendron ferrugineum]] და [[Rhododendron hirsutum]]. ალპური ხალიჩებისა და კლდეების დაბალი ბალახებიდან ტიპურია აზიური წარმოშობის [[ფურისულა|ფურისულების]], [[ნაღველა|ნაღველების]], [[ფხიჭა|ფხიჭების]] ([[ლათ.]] Saxifraga), [[Pedicularis]], [[Androsace]]-ს სახეობები. მეორე სახეობათა ჯგუფი — [[Crocus]], [[Colchicum]], [[Campanula]], [[Helianthemum]], [[Anthyllis]], [[Sempervivum]] — თავისი გენეზისით ხმელთაშუა ზღვის ფლორას ეკუთვნის.

ალპების მაღალმთიან მცენარეთა ფორმაციებს ეკუთვნის ალპური მდელოები ანუ „მატები“, რომლებიც ცოტად თუ ბევრად ხშირი [[ისლი]]სა და მარცვლოვანების კორდებით ხასიათდება. კერძოდ, ფართოდ, გავრცელებულია ისლიანი მდელოები, აგრეთვე მარცვლოვანი მდელოები. მეორე ტიპურ ფორმაციათა ჯგუფს შეადგენს ალპური კორდები, ანუ „ხალიჩები“, მინიატურული [[მცენარე]]ებით, რომლებიც დიდი, კაშკაშად შეფერადებული [[ყვავილი|ყვავილებით]] ჰყვავიან. ასეთებია [[ნაღველა|ნაღველები]], [[ფურისულა|ფურისულები]], [[ბაია (გვარი)|ბაიები]], [[კონკიძველა|კონკიძველები]], [[ზაფრანი|ზაფრანები]], [[მაჩიტასებრნი]], [[ასტრები]] და ბევრი სხვა. გამოირჩევა უფრო ნესტიანი, დადაბლებული „თოვლიანი ღარტაფები“, სადაც [[თოვლი]] უფრო დიდხანს რჩება.

ასეთი ადგილებისათვის დამახასიათებელია ჯუჯა ტირიფის გართხმული რაყები, და ალპური ბალახების ისეთი სახეობები, როგორიცაა [[Soldanella pusilla]], [[Ranunculus alpestris]], [[Cardamine alpina]], [[Sibbalda procumbens]], [[Veronica alpina]] და სხვ. ქვიან ნაზვავებზე და კლდეებზე განვითარებულია განსაკუთრებული ალპური ფორმაცია, რომლის [[მცენარე]]ები ხშირად დაბალი ბალიშის მაგვარია და ან მცირე როზეტს ქმნის. ამათ ეკუთვნის [[ფხიჭა|ფხიჭების]], [[ტკაცუნა|ტკაცუნების]] სახეობები და აგრეთვე მთელი რიგი ლამაზყვავილიანი მცენარეები. კერძოდ, ყურადღებას იპყრობს ლურჯი გენციანების ბალიშების ლამაზი ფერების შეხამება; ღია ვარდისფერი ტკაცუნა და პატარა ცისფერი კონკიძველები. დიდ სიმაღლეებზე ქვიანი ადგილებისათვის ტიპურია მყინვარისპირა ბაია.

ალპებში მცენარეულობის მთავარი ტიპებისა და ფორმაციათა ჯგუფების გავრცელება, უპირველეს ყოვლისა, ვერტიკალური ზონალობის კანონს ემორჩილება. [[მცენარეები]] თავსდებიან სიმაღლის გარკვეულ სარტყელში, საგრძნობლად განსხვავდება ალპების ჩრდილო და სამხრეთი კალთებისა და აგრეთვე სხვადასხვა რაიონის [[ფლორა]], გარდა ამისა, თითოეულ რაიონში სხვადასხვა [[ექსპოზიცია (ლანდშაფტი)|ექსპოზიციის]] კალთების [[მცენარე]]ებიც განსხვავებული არიან. ფორმაციის თითოეულ ჯგუფს ეტყობა სიმაღლის ზონების მთელი ბუნებრივი კომპლექსის თავისებურებები. მთლიანობაში ალპებში გვხვდება მცენარეთა 4500 სახეობა, რომელთაგან 650 სახეობა [[ყვავილოვანი მცენარეები|ყვავილოვანი მცენარეა]].

<gallery widths="170px" heights="190px" perrow="5">
ფაილი:Chamorchis alpina 230705b.jpg|<center>[[ალპური ჯუჯა ორქიდეა]]
ფაილი:Pulsatilla alpina schneebergensis.jpg|<center>[[ედელვაისი]]
ფაილი:Androsace alpina02.jpg|<center>[[ალპური ქვის ჟასმინი]]
ფაილი:Rhododendron ferrugineum.JPG|<center>[[ალპური ვარდი]]
ფაილი:Pedicularis verticillata Rax.jpg|<center>[[სატილია]]ს ერთ-ერთი სახეობა
</gallery>

== ფაუნა ==
{{მთავარი|ალპების ფაუნა}}  
[[ფაილი:Steinbock 2006 08 1.jpg|მინი|[[ალპური თხა]].]]
[[ფაილი:Alpendohle.jpg|მინი|[[ალპური ჭკა]].]]
[[ფაილი:Larus ridibundus.jpg|მინი|მარცხნივ|[[ტბის თოლია]].]]
ალპებში [[ფაუნა|ცხოველთა სამყარო]] მრავალფეროვანია. ფაუნის წარმომადგენლები შეგუებული არიან გარდამავალ ადგილებსა და ექსტრემალურ პირობებს. ქვედა ადგილებიდან დაწყებული მაღალმთიანი ზონებით დამთავრებული აქაური ველური ბუნება სიმაღლის მიხედვით ცვალებადია. ალპის მთები, რომელიც [[ცენტრალური ევროპა|ცენტრალურ ევროპაში]] ვრცელდება და ამასთანავე [[ევროპა|ევროპის]] ერთ-ერთი უმაღლესი მთათა სისტემაა, გამორჩეულია თავისი [[ბიომრავალფეროვნება|ბიომრავალფეროვნებით]].

ფაუნის ზოგიერთი წარმომადგენელი კარგად არის შეგუებული ალპურ რეგიონთან. [[ალპური თხა]] და [[არჩვი]] ბინადრობს კლდოვან [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტებში]]. ერთი პერიოდი ალპური თხის გავრცელების არეალი მხოლოდ [[გრან-პარადიზოს ეროვნული პარკი]] იყო, ბოლო დროს კი რამდენიმე მეზობლად მდებარე რეგიონში გავრცელდა. აღსანიშნავია აგრეთვე [[კეთილშობილი ირემი]]. [[ზაზუნა]] იზამთრება მიწისქვეშეთში. რამდენიმე [[ეროვნული პარკი]] შექმნილია ადგილობრივი ფაუნის დასაცავად. ალპურ რეგიონებში განვითარებული სირთულეების გამო გადაშენდა ფაუნის რიგი წარმომადგენელი, თუმცა რამდენიმე ძვირფასი ცხოველთა სახეობა, მათ შორის [[ფოცხვერი]], [[დათვისებრნი|რუხი დათვი]] და [[ბატკანძერი]] წარმატებით არიან აღდგენილი ალპებში.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps/34386/Plant-and-animal-life|title=ალპები, სექცია მცენარეულობა და ცხოველთა სამყარო|work=ენციკლოპედია ბრიტანიკა|accessdate=}}</ref>

[[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 800-1900 [[მეტრი|მეტრამდე]] ჩლიქოსნებიდან აქ ბინადრობს [[შველი]], [[შუაევროპული ირემი]], [[გარეული ღორი]], მტაცებლებიდან — [[მგელი]], [[მელა]], [[გარეული კატა]], [[ქრცვინი]], [[კვერნა]], [[ყარყუმი]], [[დედოფალა]]; იშვითად გვხვდება [[დათვისებრნი|რუხი დათვი]] და [[ფოცხვერი]]. 
მღრღნელებიდან აღსანიშნავია: [[ციყვი]], [[რუხი კურდღელი|რუხი]] და [[თეთრი კურდღელი]], [[ძილგუდა|ძულგუდები]], თაგვისნაირი ცხოველები; ორნითოფაუნას ქმნიან: [[ყვავი]], [[კოდალასებრნი|კოდალა]], [[წივწივა|წიწკანა]], [[როჭო]], [[ტყის ქათამი]], [[მეთხილია]], [[სტვენია]], [[ტბის თოლია]] და სხვ.<ref name="ქსე">{{ქსე|1|322-323||არა}}</ref>

სუბალპურ სარტყელში ე.ი. 2000 მეტრზე ზევით, გვხვდება ძლიერ დანაწევრებული [[რელიეფი]]. ცხოველებიდან უმეტესად გვხვდება [[არჩვი]], [[ალპური თხა]], [[ალპური ზაზუნა]], [[მემინდვრიები|მემინდვრია]]; ფრინველებიდან [[ალპური ჭკა]], [[ჭილყვავი]] და სხვა.<ref name="ქსე" />

[[მწერები]]დან მნიშვნელოვანია [[ალპური ხარაბუზა]], რომელიც გვხვდება [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1500 მეტრამდე, მთის ტყეებში.

<center><gallery>
ფაილი:Parnassius_phoebus2.jpg|<center>[[ალპური აპოლონი]]
ფაილი:Salamandra atra.jpg|<center>[[ალპური სალამანდრა]]
ფაილი:Alpine accentor saganta.jpg|<center>[[ალპური ჭვინტაკა]]
ფაილი:Alpenkauw2.jpg|<center>[[ალპური ჭკა]]
ფაილი:Arctic Hare.jpg|<center>[[თეთრი კურდღელი]]
</gallery></center>

== ადამიანის გავლენა ალპურ გარემოზე ==
ალპებში მყოფი ადრინდელი მოგზაურები აღფრთოვანებული იყვნენ ალპის მთებში განცდილი სილამაზით და სწორედ მათი შთაგონებით გახდა ალპური რეგიონი პოპულარული. მასთან ერთად დაიწყო რეგიონის ზრდა, განვითარება. მრავალი [[ადამიანი]]ს ზემოქმედებამ გამოიწვია მტკიცე დეგრადაცია ალპურ გარემოზე, რომელიც დაიწყო [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] შუა წლებიდან. ამან გამოიწვია ჰაერის გაჭუჭყიანება; [[მდინარე]]ებისა და [[ტბა|ტბების]] დაბინძურება; მყარი და ორგანული სხეულის ხარჯვის დემპინგი; კარიერული მშენებლობის შედეგად გამომუშავებული [[ქვა|ქვების]], [[ქვიშა|ქვიშისა]] და [[ხრეში]]ს ეროზია; გვერდითი [[ეროზია]], რომელიც გამოიწვია გზებისა და სათხილამური დაქანების კონსტრუქციების აშენებამ; ანთროპოგენური წარმოშობის გამაღიზიანებელი ხმაურის გამოწვევა; დაბოლოს, [[ტყე]]ებში [[მჟავა წვიმები]]ს დეფიციტი.<ref name="ბრტ" />

ალპების უნიკალური [[ფლორა]] და [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტები]], რომელიც ესოდენ აოცებდა მოგზაურებს დროდადრო შეიცვალა. ამასთანავე, ყველაზე მეტად გარდაქმნა [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტებმა]] განიცადეს. მდინარეთა მთავარი ხეობები გადაიქცა [[ბეტონი]]სა და [[ასფალტი]]ს ხაზოვან აგლომერაციებად. ზრდა-განვითარებამ გამოიწვია აგრეთვე [[ატმოსფერო (დედამიწა)|ატმოსფეროს]] სერიოზული დაბინძურება. განსაკუთრებით ეს გამოიხატება ქარხნების, სახლის სათბობებისა და ავტომანქნების გამონაბოლქვების სახით. მრავალი მსხვილი ალპური [[ქალაქი]] განიცდის [[ჰაერი]]ს ძლიერ ადგილობრივ დაბინძურებას.<ref name="ბრტ" />

== ისტორია ==
{{მთავარი|ალპების ისტორია}}
[[ფაილი:Rosa camuna e antropomorfi R24 - Foppe - Nadro (Foto Luca Giarelli).jpg|მინი|მარჯვნივ|250პქ|[[კლდის მხატვრობა]]ს კამონიკას ხეობაში]]
[[ფაილი:Oetzi Memorial.jpg|მინი|მარცხნივ|245პქ|„ეცტის“ მემორიალი]]
ალპებში [[ადამიანი]] დასახლდა [[პალეოლითი|პალეოლითში]], 60 000-50 000 წლის წინ. შემორჩენილია [[ექსპონატი|ექსპონატები]], რომელიც გამოხატულია [[საფრანგეთი]]სა და [[ავსტრია|ავსტრიის]] სხვადასხვა ადგილებში. ალპების მყინვარების უკანდახევის გამო, დაახლოებით 4000-3000 წლის წინ ხეობებში ჩასახლდა [[ნეოლითი|ნეოლითის ხალხი]], რომლებიც ცხოვრობდნენ [[მღვიმე]]ებში და პატარა დასახლებულ პუნქტებში; ზოგიერთი დასახლება აშენებული იყო ალპურ ტბებთან. ექსპონატები აღმოჩენილია [[ანესის ტბა|ანესის ტბის]] რაიონში, [[ჟენევის ტბა|ჟენევის ტბის]] სანაპიროზე, ავსტრიის მთებში და [[იტალია]]ში, აოსტისა და კამონიკას ხეობებში. ამ უკანასკნელ ხეობაში ნაპოვნია დაახლოებით 300 000 პეტროგლიფი.<ref name=archeointro>{{cite web|url=http://www.archeocamuni.it/arte_rupestre.html|title=''Introduzione all'arte rupestre della Valcamonica'' su Archeocamuni.it|accessdate=11 maggio 2009|language=Italian}}</ref>

ალპებში [[ენეოლითის ხანა|ენეოლითის ხანის]] [[ადამიანი]]ს ყინულოვან მუმიას მიაკვლიეს [[1991|1991 წელს]] [[ეცტალის ალპები|ეცტალის ალპებში]], [[ავსტრია|ავსტრიისა]] და [[იტალია|იტალიის]] საზღვარზე<ref>{{citation|author=James Neill|title=Otzi, the 5,300 Year Old Iceman from the Alps: Pictures & Information|date=last updated 27 October 2004|url=http://www.wilderdom.com/evolution/OtziIcemanAlpsPictures.htm|accessdate=8 March 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070312171223/http://wilderdom.com/evolution/OtziIcemanAlpsPictures.htm|archivedate=12 მარტი 2007}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312171223/http://wilderdom.com/evolution/OtziIcemanAlpsPictures.htm |date=12 მარტი 2007 }}</ref> და უწოდეს „[[ეცტის ყინულის კაცი]]“. იგი ცხოვრობდა დაახლოებით 5300 წლის წინ.<ref name=snowshoes>{{citation|author=Norman Hammond|title=Iceman was wearing 'earliest snowshoes'|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/court_and_social/article516866.ece|newspaper=[[The Times]]|date=21 February 2005}}{{Dead link|date=ოქტომბერი 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> მუმია გადაიტანეს ინსბრუკის უნივერსიტეტში, სადაც იგი დასახელდა როგორც პირველყოფილი ადამიანი.<ref>[http://www.iceman.it/en/node/235 Description of the recovery] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140424235431/http://www.iceman.it/en/node/235 |date=2014-04-24 }} at the museum site.</ref>

[[კელტები]] დასახლდნენ [[საფრანგეთი]]ს, [[შვეიცარია|შვეიცარიისა]] და [[იტალია|იტალიის]] შეხამების ადგილზე და აგრეთვე შეიჭრნენ აღმოსავლეთ [[შვეიცარია]]ში, კერძოდ, [[გრაუბიუნდენის კანტონი|გრაუბიუნდენის]] ხეობებში. [[ჰალშტატი|ჰალშტატში]] მიაკვლიეს კელტური კულტურის ყველაზე მსხვილ ადგილს. ჩვენი წელთაღრიცხვის 35 და 6 წლებში ალპურ რეგიონში თანდათანობითი ინტეგრირება განახორციელა [[რომის იმპერია]]მ, რომელმაც გააფართოვა კელტების ძველი სოფლები და გააშენა მრავალი ახალი [[ქალაქი]]. [[რომაელები|რომაელებმა]] გააუმჯობესეს წყლის მომარაგება, ააშენეს არენები და თეატრები.<ref name="ბრტ" />

რომანიზებული კელტების მიწები დაიკავეს [[ძველი გერმანელები|ძველმა გერმანულმა ტომებმა]], რომლებიც შეიცავდნენ [[ბურგუნდები|ბურგუნდებს]], [[ალემანები|ალემანებსა]] და [[ლანგობარდები|ლანგობარდებს]]. [[VIII საუკუნე|VIII]]-[[IX საუკუნე]]ებში ალპური მიწები შევიდა [[კარლოს დიდი]]ს [[საღვთო რომის იმპერია|საღვთო რომის იმპერიის]] შემადგენლობაში. [[ვერდენის ხელშეკრულება|ვერდენის ხელშეკრულების]] ხარჯზე კარლოს დიდის იმპერია ურთიერთშორის გაინაწილეს მისმა შვილიშვილებმა. მთლიანობა, რომელიც დაბეგრილი იყო ალპებში მცხოვრები [[კელტები]]ს, [[რომაელები]]სა და [[ბარბაროსები]]ს მიერ დაიშალა [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]]. ხეობები იზოლირებული იყო მეზობელი ხეობებისაგან, ხოლო დიდ ნაწილში თითოეულ ხეობაში მოსახლეობა ცალ-ცალკე ცხოვრობდა.

ალპებში მცხოვრები მოსახლეობის იზოლაცია დაირღვა ინდუსტრიული რევოლუციითა და ალპებში რკინიგზის შემოყვანით.<ref name="ბრტ" />

== ენები ==
[[ფრანგული ენა|ფრანგულ ენაზე]] ლაპარაკობენ [[დასავლეთი ალპები|დასავლეთ ალპებში]], მათ შორის [[შვეიცარიის კანტონები|შვეიცარიის კანტონებში]] [[ვოს კანტონი|ვოსა]] და [[ვალეს კანტონი|ვალეში]] და [[იტალია|იტალიის]] [[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთ]]-[[დასავლეთი|დასავლეთ]] მხარეში — [[ვალე-დ-აოსტა]]ში. თუმცა ვალე-დ-აოსტაში ლაპარაკობენ როგორც [[ფრანგული ენა|ფრანგულად]], ისე [[იტალიური ენა|იტალიურად]]. ადგილობრივი მოსახლეობა საუბრობს ფრანგულ-პროვანსულ დიალექტზე. ფრანგულ ენას აქ გააჩნია ოფიციალური სტატუსი. [[იტალიური ენა|იტალიურ ენაზე]] ლაპარაკობენ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ალპებში, კერძოდ, [[იტალია]]ში და [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] ტიჩინოს კანტონში. [[გერმანული ენა|გერმანულად]] საუბრობენ შვეიცარიის ალპების ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ნაწილში, საკუთრივ [[გერმანია]]სა და [[ავსტრია]]ში. გერმანულ ენაზე ლაპარაკობენ აგრეთვე იტალიის ჩრდილოეთში მდებარე ავტონომიურ პროვინციაში — [[ბოლცანო (პროვინცია)|ბოლცანოში]]. აქ მოსახლეობის დიდი ნაწილი გერმანული ენის [[ბავარიული დიალექტი|ბავარიულ დიალექტზე]] საუბრობს, ხოლო 4 % [[ლადინური ენა|ლადინურად]].<ref name="ბრტ" />

ალპების მთავარი რელიგიაა [[კათოლიციზმი]], თუმცა არსებობს რამდენიმე რეგიონი, სადაც გაბატონებულია [[პროტესტანტიზმი]]. ასეთებია შვეიცარიის კანტონები ვო და ბერნი. შვეიცარიის კანტონი [[გრაუბიუნდენის კანტონი|გრაუბიუნდენი]] ალპებში გამორჩეულია [[ენათმეცნიერება|ლინგვისტური]] და [[რელიგია|რელიგიური]] მრავალგვარობით, სადაც მოსახლეობის დაახლოებით 45 % [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტია]], ხოლო 50 % [[კათოლიციზმი|კათოლიკე]]. 60 % საუბრობს [[გერმანული ენა|გერმანულ ენაზე]], დაახლოებით 15 % [[იტალიური ენა|იტალიურად]], ხოლო 20 % [[რეტორომანული ენა|რეტორომანულად]].<ref name="ბრტ" />

== ეკონომიკა ==
=== სოფლის მეურნეობა ===
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] შუა წლებამდე ალპების [[ეკონომიკა|ეკონომიკის]] საფუძველს წარმოადგენდა [[სოფლის მეურნეობა]]. [[საფრანგეთი]]ს, [[იტალია|იტალიისა]] და დასავლეთ ავსტრიის ხეობებში შემორჩენილია სოფლის მეურნეობის დარგი, რომელიც გავრცელებულია პრივილეგიურ ადგილებში, მთავარ და გვერდით ხეობებში. შვეიცარიის მშრალი და ცხელი [[რონა|რონის]] [[ხეობა]] წარმოადგენს ხილისა და ბოსტნეული კულტურების გავრცელების ინტენსიურ ტერიტორიას, ამასთანავე არის ვენახის პლანტაციები.

ვალეს კანტონში ვისპის თავზე გაშენებულია მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მაღლა მდებარე [[ვენახი|ვენახები]], რომელიც ვრცელდება [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 4250 მეტრზე. ვენახების სხვა პლანტაციებიდან აღსანიშნავია ჩრდილოეთ იტალიაში მდებარე ალტო-ადიჯეს რეგიონი, შვეიცარიის სამხრეთით მდებარე ტიჩინოს კანტონი და ალპების სამხრეთი რეგიონები.

=== სამთო მრეწველობა და წარმოება ===
ალპების თანამედროვე [[ეკონომიკა]] წარმოდგენილია [[სასარგებლო წიაღისეული|სასარგებლო წიაღისეულების]] მრეწველობით, წარმოებით და განვითარებული [[ტურიზმი]]თ. წიაღისეულებიდან აღსანიშნავია: [[რკინის მადანი]], [[ტყვია]]-[[თუთია]], [[სპილენძი]], [[ქვანახშირი]], [[მანგანუმი]], [[ნახშირი (წიაღისეული)|მურა ნახშირი]] და სხვ. სამთო მრეწველობა მომდინარეობს [[ნეოლითი|ნეოლითის დროიდან]]. რკინის მოპოვების მთავარი ცენტრია [[ერცბერგი]], სადაც წიაღისეულის მოპოვება წარმოებს [[შუა საუკუნეები]]დან. დიდი ფოლადის ქარხნები განლაგებულია აოსტაში და მურისა და მიურცის ხეობებში. ცელულოზა-ქაღალდის კომბინატები დაარსდა [[ავსტრია]]ში, [[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ ალპებში]]. აღსანიშნავია აგრეთვე [[ტექსტილი]]სა და სპორტული საქონელის წარმოება, შესაბამისად, [[ავსტრია|ავსტრიის]] რაინის ხეობასა და [[საფრანგეთი]]ს ანესის მხარეში.

== შესწავლის ისტორია ==
[[ფაილი:Horace-Bénédict de Saussure2.jpg|მინი|მარჯვნივ|250პქ|შვეიცარიელი არისტოკრატი, ფიზიკოსი და ალპინისტი [[ორას ბენედიქტ დე სოსიური]] ([[1740]]—[[1799]]).]] 
ალპებში მთის მწვერვალების მიმართ ინტერესი ჩაისახა [[XVIII საუკუნე|XVIII]]-[[XIX საუკუნე]]ებში. [[ორას ბენედიქტ დე სოსიური|ორას ბენედიქტ დე სოსიურმა]] XVIII საუკუნეში ბოტანიკური გამოკვლევების მიზნით იმოგზაურა ალპებში. იგი იყო შვეიცარიელი ფიზიკოსი და ალპინიზმის ფუძემდებელი. [[1773|1773 წლიდან]] ალპებში ატარებდა [[გეოლოგია|გეოლოგიურ]] გამოკვლევებს, რის ხარჯზეც გამოარკვია [[რელიეფი]]ს თავისებურებანი. [[1760|1760 წელს]] პირველად მოინახულა საფრანგეთის კურორტი [[შამონი]]. მისი ინიციატივით [[1786|1786 წლის]] [[8 აგვისტო]]ს გლეხმა ჟაკ ბალმამ და ექიმმა მიშელ პაკარმა პირველად დაიპყრეს ალპების უმაღლესი მწვერვალი — [[მონბლანი]] (4808 მ). სოსიურმა თავადვე განახორციელა არაერთი ასვლა ალპის მთების მწვერვალებზე. იკვლევდა აგრეთვე [[მყინვარი|მყინვარებს]], ხოლო [[1779]]-[[1796|1796 წლებში]] ნაშრომის „ალპებში მოგზაურობა“ გამოსვლის შემდეგ საფუძველი ჩაეყარა [[გლაციოლოგია]]ს. სოსიურმა ალპებში ჩაატარა [[მეტეოროლოგია|მეტეოროლოგიური]], [[გეოლოგია|გეოლოგიური]] და [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიური]] დაკვირვებები.
 
[[შვეიცარია]]ში გამოკვლევებს ატარებდა [[ჯეიმზ დევიდ ფორბზი]]. გეოლოგიურ დაკვირვებებს ხელი მოჰკიდა [[არნოლდ ეშერი|არნოლდ ეშერმა]] და [[ალბერტ ჰაიმი|ალბერტ ჰაიმმა]], რომლებმაც ალპებში ჩაატარეს მნიშვნელოვანი გეოლოგიური გამოკვლევები.

[[1811|1811 წელს]] მწვერვალი [[იუნგფრაუ]] (4158 მ) დაიპყრეს ძმებმა რუდოლფ და იერონიმ მაიერებმა. ერთი წლის შემდეგ ასვლა განხორციელდა [[ფინსტერაარჰორნი|ფინსტერაარჰორნზე]]. მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე გოტლიბ სამუელ სტადერისა და პიერ-ჟან ედუარდ დესორის პიონერული დაკვირვებები ალპებში. პირველი ცნობილი ინგლისელი ალპინისტი, რომელიც ალპებში მოგზაურობდა იყო [[მარკ ბიუფოი]], რომელმაც რიგით მეოთხეჯერ დაიპყრო მწვერვალი [[მონბლანი]].

[[აღმოსავლეთი ალპები|აღმოსავლეთ ალპებში]] მნიშვნელოვანი გამოკვლევები დაიწყო მას შემდეგ, რაც ასვლა განხორციელდა მწვერვალ [[გროსგლოკნერი|გროსგლოკნორზე]], [[1800|1800 წელს]]. [[1855|1855 წლის]] [[1 აგვისტო]]ს ინგლისელმა ჩარლზ ჰადსონმა ასვლა განახორციელა [[დიუფურის პიკი|დიუფურის პიკზე]].

მთამსვლელობას, ე.ი. [[ალპინიზმი|ალპინიზმს]] საფუძველი სწორედ ალპებში ჩაეყარა, როდესაც ასვლა განხორციელდა [[მონბლანი|მონბლანზე]]. ალპინიზმს იმთავითვე ორი მიმართულება მიეცა — წმინდა სპორტული და მეცნიერული, გამოყენებითი. [[ჟაკ ბალმა|ჟაკ ბალმისა]] და [[მიშელ-გაბრიელ პაკარი]]ს მონბლანზე ასვლის შემდეგ ალპინიზმი სწრაფად განვითარდა, შეიქმნა მთასვლელთა საგანგებო გაერთიანებანი — ''[[ალპური კლუბი|ალპური კლუბები]]''.

== ტურიზმი ==
{{მთავარი|ავსტრიის ტურიზმი|შვეიცარიის ტურიზმი|სლოვენიის ტურიზმი|იტალიის ტურიზმი|საფრანგეთის ტურიზმი}}
[[ფაილი:St.Bartholomä.jpg|მინი|250პქ|მარცხნივ|[[კენიგსზეე]], ბავარია.]]
[[ფაილი:Cross-country skiing.jpg|მინი|250პქ|მარჯვნივ|ზამთრის ტურიზმი ალპებში.]]
ალპები [[ტურიზმი]]ს პოპულარული ადგილია. გაბატონებულია [[ზაფხული]]სა და [[ზამთარი|ზამთრის]] ტურიზმი. [[დეკემბერი|დეკემბრიდან]] [[აპრილი]]ს ჩათვლით განვითარებულია ზამთრის სახეობების სპორტი (თხილამურები, სნოუბორდი, მარხილები და სხვ.). ზაფხულში ალპებში პოპულარულია ველოსიპედებით რბოლა, პარაპლანი და სხვ.; ტბებში აქტუალურია [[სერფინგი]].

დასახლებული პუნქტებიდან აღსანიშნავია [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი კურორტი [[ცერმატი]], სადაც განვითარებულია განსაკუთრებით თხილამურებზე კატაობა. ცნობილი სამთო-სათხილამურო კურორტია [[დავოსი]], რომელიც [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1560 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. არაერთი საყოველთაოდ ცნობილი კურორტია თავმოყრილი იტალიის ალპებში.

ტბებიდან მნიშვნელოვანია: [[კომო (ტბა)|კომოს ტბა]], [[გარდა (ტბა)|გარდის ტბა]], [[ჟენევის ტბა]], [[ბოდენის ტბა|ბოდენზეე]] და სხვ. რომლებიც წარმოადგენენ მნიშვნელოვან საკურორტო ადგილებს. ჟენევის ტბის ჩრდილოეთ მდებარე სანაპირო ხაზს პირობითად უწოდებენ [[შვეიცარიის რივიერა]]ს.

== ტრანსპორტი ==
[[ფაილი:Tunnel du mont-blanc coté italien.jpg|მინი|მარჯვნივ|250პქ|მონბლანის გვირაბი, იტალიური მხარე]]
ალპების უსწორმასწორო და ციცაბო ფერდობები წარმოადგენდა ტრანსპორტიზაცის დიდი ხნის ბარიერს. [[კელტები]]ს დროიდან დაწყებული დღემდე დამთავრებული ალპების უღელტეხილები იზოლირებული ხეობების დამაკავშირებელ არხებს წარმოადგენდნენ. [[უღელტეხილი|გადასასვლელებმა]] ევოლუცია განიცადეს, თუკი უწინ უბრალო გზებს ქმნიდნენ, დღეისათვის ისინი წარმოდგენილი არიან მყარი საფრითა და მრავალრიცხოვანი მაგისტრალებით. ისეთი პუნქტები, როგორიცაა მაგალითად, [[კური]] აღმოსავლეთ შვეიცარიაში, წარმოადგენდა რეგიონში კოორდინაციულ ცენტრს მრავალრიცხოვანი გადასვლებისათვის, დასახლებული იყო ჯერ კიდევ 5000 წლის წინ. ცენტრალური შვეიცარიის კურორტი [[ანდერმატი]] მსგავს ვითარებაში ჩამოყალიბდა.<ref name="ბრტ" />

[[რკინიგზა|რკინიგზებისა]] და მოგვიანებით [[ურელსო ტრანსპორტი]]ს ჩამოყალიბებით დასრულდა ალპების დიდი რეგიონების გამოყოფა. ალპებში გაყვანილია არაერთი სარკინიგზო და საავტომობილო გზა. [[შვეიცარიის ალპები|შვეიცარიის ალპებში]] აღსანიშნავია: [[სიმპლონის გვირაბი]], [[ალბულის გვირაბი]], [[გოთარდის საბაზო გვირაბი]] და [[გოტარდის გვირაბი]].

== უღელტეხილები ==
ალპებში ასობით [[უღელტეხილი]]ა. არაერთი გადასასვლელის ქვეშ არის გაყვანილი საავტომობილო და სარკინიგზო გვირაბი.

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
|+ ალპების ცნობილი უღელტეხილების სია
! align=left | სახელი
! align=left | სიმაღლე
! align=left | ქედი
! align=left | სახელი
! align=left | სიმაღლე
! align=left | ქედი
|-
| [[დიდი სენ-ბერნარის უღელტეხილი]]
| 2469 მ
| [[პენინის ალპები]]
| [[მცირე სენ-ბერნარის უღელტეხილი]]
| 2188 მ
| [[გრაის ალპები]]
|-
| [[სიმპლონის უღელტეხილი]]
| 2005 მ
| [[პენინის ალპები]]/[[ლეპონტის ალპები]]
| [[სენ-გოტარდის უღელტეხილი]]
| 2108 მ
| [[ლეპონტის ალპები]]
|-
| [[სან-ბერნარდინოს უღელტეხილი]]
| 2065 მ
| [[ლეპონტის ალპები]]
| [[ბრენერის უღელტეხილი]]
| 1371 მ
| [[ეცტალის ალპები]]/[[ცილერტალის ალპები]]
|-
| [[მონ-სენის უღელტეხილი]]
| 2083 მ
| [[კოტის ალპები]]/[[გრაის ალპები]]
| [[ტენდის უღელტეხილი]]
| 1870 მ
| [[ზღვისპირა ალპები]]
|-
| [[ფრეჟიუსის უღელტეხილი]]
| 2538 მ
| [[კოტის ალპები]]
| [[ბერნინის უღელტეხილი]]
| 2328 მ
| [[ბერნინის ქედი]]
|-
| [[გრიმზელის უღელტეხილი]]
| 2165 მ
| [[ბერნის ალპები]]
| [[გროსე-შაიდეგის უღელტეხილი]]
| 1962 მ
| [[ბერნის ალპები]]
|-
| [[სელის უღელტეხილი]]
| 2244 მ
| [[დოლომიტის ალპები]]
| [[კლაუზენის უღელტეხილი]]
| 1948 მ
| [[შვეიცარიის ალპები]]
|-
| [[უმბრაილის უღელტეხილი]]
| 2501 მ
| [[ორტლერის მასივი]]
| [[სეპტიმერის უღელტეხილი]]
| 2310 მ
| [[შვეიცარიის ალპები]]
|-
| [[იუნგფრაუიოხის უღელტეხილი]]
| 3471 მ
| [[ბერნის ალპები]]
| [[პანიქსის უღელტეხილი]]
| 2407 მ
| [[გლარნის ალპები]]
|}

=== საგზაო გვირაბები ===
მთავარი ქედი, დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ:
{| class="wikitable"
!სახელწოდება!!ადგილმდებარეობა!!ქვეყნები!!სიგრძე (კმ)
|-
|[[კოლ-დე-ტენდეს საგზაო გვირაბი]]||[[ტენდე]] — [[კუნეო]]||საფრანგეთი, იტალია||3,2
|-
|[[ფრეჟიუსის საგზაო გვირაბი]]||[[მოდანი]] — [[სუზა]]||საფრანგეთი, იტალია||12,9
|-
|[[მონბლანის გვირაბი]]||[[შამონი]] — [[კურმაიორი]]||საფრანგეთი, იტალია||11,6
|-
|[[დიდი სენ-ბერნარის გვირაბი]]||[[მარტინი (შვეიცარია)|მარტინი]] — [[აოსტა]]||შვეიცარია, იტალია||5,9
|-
|[[გოტარდის საგზაო გვირაბი]]||[[გეშენენი]] — [[აიროლო]]||შვეიცარია||17
|-
|[[სან-ბერნარდინოს გვირაბი]]||[[შპლიუგენი]] — [[ბელინცონა]]||შვეიცარია||7,7
|-
|ფელბერტაუერნის გვირაბი||[[მიტერზილი]] — [[ლიენცი]]||ავსტრია||5,3
|-
|[[ტაუერნის საგზაო გვირაბი]]||[[ებენი (პონგაუ)|ებენი]] — [[სანქტ-მიხელი (ლუნგაუ)|სანქტ-მიხელი]]||ავსტრია||6,4
|}

=== სარკინიგზო გადასასვლელები და გვირაბები ===
მთავარი ქედი, დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ:
{| class="wikitable"
!სახელწოდება!!ტიპი!!ადგილმდებარეობა!!ქვეყნები!!სიგრძე (კმ)!!სიმაღლე (მ)
|-
|კოლე დი კადიბონა||უღელტეხილი||[[სავონა]] — [[ჩევა]]||იტალია||||436
|-
|დე ტენდეს გვირაბი||გვირაბი||[[ტენდე]] — [[კუნეო]]||საფრანგეთი, იტალია||8,1
|-
|[[ფრეჟიუსის სარკინიგზო გვირაბი]]||გვირაბი||[[მოდანი]] — [[სუზა]]||საფრანგეთი, იტალია||13,7
|-
|[[სიმპლონის გვირაბი]]||გვირაბი||[[ბრიგი (შვეიცარია)|ბრიგი]] — [[დომოდოსოლა]]||შვეიცარია, იტალია||19,8
|-
|[[ობერალპის უღელტეხილი]]||უღელტეხილი||[[ანდერმატი]] — [[დისენტისი]]||შვეიცარია||||2044
|-
|[[გოტარდის სარკინიგზო გვირაბი]]||გვირაბი||[[გეშენენი]] — [[აიროლო]]||შვეიცარია||15
|-
|[[ბერნინის უღელტეხილი]]||უღელტეხილი||[[პონტრეზინა]] — [[ტირანო]]||შვეიცარია||||2323
|-
|[[ბრენერის უღელტეხილი]]||უღელტეხილი||[[ინსბრუკი]] — [[შტერცინგი]]||ავსტრია, იტალია||||1370
|-
|ტაუერნის გვირაბი||გვირაბი||[[ბად-გაშტაინი]] — [[ობერფელახი]]||ავსტრია||8,6
|-
|შობერის უღელტეხილი||უღელტეხილი||[[ლიცენი]] — [[ლეობენი]]||ავსტრია||||849
|-
|პრებიჩლის უღელტეხილი||უღელტეხილი||[[აიზენერცი]] — [[ლეობენი]]||ავსტრია||||1204
|-
|[[ზემერინგის უღელტეხილი]]||გვირაბი||[[გლოგნიცი]] — [[მიურცუშლაგი]]||ავსტრია||1.5||965
|}

== გალერეა ==
<gallery widths="170px" heights="190px" perrow="10">
ფაილი:MonteRosa004.jpg|<center>[[მონტე-როზა]], 4634 მ
ფაილი:Matterhorn from Cervinia.jpg|<center>[[მატერჰორნი]], 4478 მ
ფაილი:Grand St-Bernard.jpg|<center>[[დიდი სენ-ბერნარის უღელტეხილი]]
ფაილი:Aletschgletscher.jpg|<center>[[ალეჩის მყინვარი]]
ფაილი:Bellagio 2.jpg|<center>[[კომო (ტბა)|კომოს ტბა]]
ფაილი:Ponte Pietra.jpg|<center>[[ადიჯე|მდინარე ადიჯე]]
ფაილი:Dianthus alpinus Alpennelke Rax2.jpg|<center>[[ალპური მიხაკი]]
ფაილი:Pyrrhocorax-graculus-0018-a.jpg|<center>[[ალპური ჭკა]]
ფაილი:Rosalia Alpina (Alpenbock).jpg|<center>[[ალპური ხარაბუზა]]
ფაილი:Marmota marmota Alpes2.jpg|<center>[[ალპური ზაზუნა]]
</gallery>

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[ალპინარიუმი]]
* [[ალპინიადა]]
* [[ალპინიზმი]]
* [[ალპინოტიპური დანაოჭება]]
* [[ალპური სარტყელი]]
* [[ალპური დანაოჭება]]
* [[ალპური კლუბი]]
* [[ალპური მდელო]]
* [[ალპური მეურნეობა]]
* [[ალპური მსროლელები]]
* [[ალპური მცენარეულობა]]
* [[ალპური რასა]]
* [[ალპური სარტყელი]]
* [[ალპური ტიპის რელიეფი]]
* [[ალპური ჭკა]]
* [[ალპური ხალი]]
* [[ალპების პრეისტორიული ნამოსახლარები]]
* [[SOIUSA|ალპების საერთაშორისო სტანდარტიზებული დაყოფა]]

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{Commonscat|Alps|ალპები}}
{{დრე|5227704|ალპები}}
{{ბრიტანიკა|17356}}

== ლიტერატურა ==
* Penck A., Brückner Е., Die Alpen im Eiszeitalter, Bd 1 — 3, Lpz.,1909;
* Machatschek, F., Die Alpen, Leipzig, 1916;
* Heim A., Geologie der Schweiz, Bd 1 — 2, Lpz., 1921 — 22;
* Kober L., Bau und Entstehung der Alpen, Berlin., 1923;
* Penck A., Das Antlitz der Alpen (Die Naturwissenschaft) 1924;
* Staub R., Der Bau der Alpen., 1924;
* Sölch j., Das Formenbild der Alpen., 1925;
* Martonne Е. de, Les Alpes, P., 1926;
* Richter M., Morphologie und junge Bewegungen beiderseits vom nördlichen Alpenrand., 1932;
* Blanchard R., Les Alpes occidentales, t. 1 — 7, P., 1938 — 56;
* Vanili М., Le Alpi, Torino, 1946;
* Godefroy R., La nature alpine. Exposé de géographic physique, 2 ed. P., 1948;
* Kraus Е., Die Baugeschichte der Alpen, Bd 1 — 2, В., 1951.
* Мартонн Э., Центральная Европа, пер. с франц.. М., 1938;
* Добрынин Б. Ф., физическая география Западной Европы, М., 1948;
* Белоусов В. В., Гзовский М. В., Горячев А. В., О структуре Восточных Альп в связи с некоторыми общими тектоническими представлениями, "Бюлл. * Московского общества испытателей природы. Новая серия", 1951, т. 26, в. 1;
* Хуттенлохер Х. Ф., Оруденение Западных Альп, его временная и пространственная классификация, в сб.: Рудные регенерированные месторождения, пер. с нем., франц., польск., М., 1957;
* Тектоника Европы. Объяснительная записка к Международной тектонической карте Европы, М., 1964;
* Трюмпи Р., Тектоническое развитие Центральных и Западных Альп, в сб.: Тектоника Альпийской области, М., 1965;

== სქოლიო ==
<div style="height:250px; overflow:auto; padding:3px; border:1px solid #aaa;" class="scrollbox">
{{reflist|colwidth=30em}}
</div>

{{გეოგრაფია}}
{{ფიზიკური გეოგრაფიის დარგები}}
{{მონბლანის მასივი}}

[[კატეგორია:ალპები|*]]
[[კატეგორია:საფრანგეთის ქედები]]
[[კატეგორია:მონაკოს ქედები]]
[[კატეგორია:იტალიის ქედები]]
[[კატეგორია:შვეიცარიის ქედები]]
[[კატეგორია:ლიხტენშტაინის ქედები]]
[[კატეგორია:გერმანიის ქედები]]
[[კატეგორია:ავსტრიის ქედები]]
[[კატეგორია:სლოვენიის ქედები]]
[[კატეგორია:ფიზიოგრაფიული პროვინციები]]