იხილეთ წყარო გვერდისთვის ალუმინი

{{ინფოდაფა ალუმინი}}
'''ალუმინი'''<ref>[https://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/419930 დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 12]</ref><ref>{{ქსე|1|338||არა}}</ref> ({{lang-la|Aluminium}}; ქიმიური სიმბოლო — <chem>Al</chem>) — [[ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა|ელემენტთა პერიოდული სისტემის]] [[ელემენტთა პერიოდული სისტემის მესამე პერიოდი|მესამე პერიოდის]], მეცამეტე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მესამე ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის, IIIა) [[ქიმიური ელემენტი]]. [[ატომური ნომერი]]ა — 13, [[ატომური მასა]] — 26.982. მიეკუთვნება [[მსუბუქი ლითონები]]ს ჯგუფს. ყველაზე გავრცელებული ლითონი და მესამე ელემენტი ([[ჟანგბადი]]სა და [[სილიციუმი]]ს შემდეგ) გავრცელების მიხედვით დედამიწის ქერქში.

[[მარტივი ნივთიერება]] ''ალუმინი'' ([[CAS Registry Number|CAS-ნომერი]]: 7429-90-5) — მსუბუქი, მჩატე [[პარამაგნეტიკი|პარამაგნეტიკური]] მოვერცხლისფრო-მოთეთრო [[ფერი]]ს [[ლითონი]], ადვილად იღებს ფორმას, დაყალიბებას, ჩამოხსმას, მექანიკურ დამუშავებას. ალუმინს ახასიათებს მაღალი თბო და ელექტროგამტარობა, მდგრადობა [[კოროზია|კოროზიისადმი]], რომელიც გამოწვეულია მის ზედაპირზე საკმაოდ მტკიცე [[ალუმინის ოქსიდი]]ს აპკის სწრაფი წარმოქმნით, რომელიც იცავს ზედაპირს ჟანგბადთან შემდები ზემოქმედებისაგან.

== ისტორია ==
პირველად ალუმინი მიღებულ იქნა [[ჰანს ქრისტიან ერსტედი]]ს მიერ [[1825]] წ. [[ალუმინის ქლორიდი|ალუმინის ქლორიდზე]] [[კალიუმი]]ს [[ამალგამა|ამალგამის]] ზემოქმედებით ვერცხლისწყლის შემდგომი მოცილებით.

== მიღება ==
ალუმინის მიღების თანამედროვე მეთოდი შემუშავებულ იქნა დამოუკიდებლად ერთმანეთისგან ამერიკელი [[ჩარლზ მარტინ ჰოლლი]]სა და ფრანგი [[პოლ ლუი ტუსენ ერუ]]ს  მიერ 1886 წ. რომელიც შემდეგში მდგომარეობს: [[ალუმინის ოქსიდი]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> იხსნება [[კრიოლიტი]]ს ნადნობში Na<sub>3</sub>AlF<sub>6</sub> და მათი შემდგომი [[ელექტროლიზი]]თ [[კოქსი]]ს ან [[გრაფიტი]]ს [[ელექტროდი|ელექტროდების]] გამოყენებით. მიღების ეს მეთოდი საჭიროებს ელექტროენერგიის დიდ ხარჯს, და ამიტომეც მასზე მოთხოვნა მხოლოდ [[XX]] ს. გაიზარდა.

1 ტ. (შავი) ალუმინისათვის საჭიროა 1,920 ტ. [[ალუმინის ოქსიდი]], 0,065 ტ [[კრიოლიტი]], 0,035 ტ ალუმინის ფტორიდი, 0,600 ტ. ანოდური მასა და 17 ათასი კვტ·საათი მუდმივი დენის ელექტროენერგია.<ref>მოკლე ქიმიური ენციკლოპედია. ტ. 1 (А—Е). — მ.: სამბჭოთა ენციკლოპედია. 1961</ref>

== ფიზიკური თვისებები ==
[[ფაილი:Aluminium bar surface etched.jpg|thumb|200px|right|ალუმინის მიკროსტრუქტურა ზოდის ზედაპირზე, 99,9998 % სიწმინდის ალუმინი, სექტორის ზომა 55 × 37 მმ.]]
მოვერცხლისფრო-მოთეთრო ფერის, მსუბუქი, ლითონი, სიმკვრივე — 2,7 გ/სმ³, ტექნიკური ალუმინის დნობის  ტემპერატურა — 658&nbsp;°C, მაღალი სიწმინდის ალუმინისათვის — 660&nbsp;°C, [[დნობის კუთრი სითბო]] — 390 კჯ/კგ, დუღილის ტემპერატურა — 2500&nbsp;°C, [[აორთქლების კუთრი სითბო]] — 10,53 მჯ/კგ, ჩამოსხმული ალუმინის დროებითი წინაღობა — 10-12 კგ/მმ², დეფორმირებულის — 18-25 კგ/მმ², შენადნობების — 38-42 კგ/მმ².

[[ბრინელის მეთოდი]]ს მიხედვით [[სიმაგრე]] — 24-32 კგს/მმ², მაღალი პლასტიკურობა: ტექნიკურისათვის — 35 %, სუფთისათვის — 50 %, ბრტყელდება თხელ ფურცლად [[კილიტა]]დაც კი. [[იუნგას მოდული]] - 70 გპა.

ალუმინს ახასიათებს მაღალი [[ელექტროგამტარობა]] (0,0265 მკომ·მ) და მაღალი [[თბოგამტარობა]] (1,24{{e|−3}} ვტ/(მ·К)), სპილენძის ელექტროგამტარობის 65 %, აქვს მაღალი სინათლის არეკვლის თვისება. სუსტი [[პარამაგნეტიკი]]. სიგრძივი გაფართოების ტემპერატურული კოეფიციენტი 24,58{{e|−6}} К<sup>−1</sup> (20-200&nbsp;°C).

ალუმინი ქმნის შენადნობს თითქმის ყველა ლითონთან. ყველაზე ცნობილი შენადნობებია მაგნიუმთან და სპილენძთან ([[დურალუმინი]]) და [[სილიციუმი|სილიციუმთან]] ([[სილუმინი]]).

== ალუმინი ბუნებაში ==
ბუნებრივი ალუმინი შედგება პრაქტიკულად მთლიანად, მხოლოდ ერთი სტაბილური [[იზოტოპი]]საგან <sup>27</sup>Al, რადიოაქტიული იზოტოპის <sup>26</sup>Al-ის ნაშთებით (ნახევრადდაშლის პერიოდით 720 ათასი წელი), რომელიც წარმოიქმნება ატმოსფეროში კოსმოსური სხივების პროტონების მიერ [[არგონი]]ს ბირთვების ბომბარდირების დროს.

ბუნებაში გავრცელების მიხედვით უჭირავს პირველი ადგილი ლითონებს შორის და მე-3 ადგილი ელემენტებს შორის, სხვადასხვა მკვლევარების მიხედვით ალუმინის შემცველობა დედამიწის ქერქში შეადგენს მისი მასის 7,45 დან 8,14 %-მდე.<ref>ნ.ვ. კორონოვსკი, ა. ფ. იაკუშოვა. [http://www.geo.com.ru/db/msg.html?mid=1163814&uri=tabl%2f2-1.htm გეოლოგიის საფუძვლები] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090524002145/http://www.geo.com.ru/db/msg.html?mid=1163814&uri=tabl%2f2-1.htm |date=2009-05-24 }}</ref>

ბუნებაში ალუმინი თავისი ქიმიური აქტივობის გამო თითქმის არ გვხვდება თვითნაბადი სახით (თუმცა არსებობს გამონაკლისიც). ზოგიერთი მათგანი:
* [[ბოქსიტი|ბოქსიტები]] — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> · H<sub>2</sub>O (SiO<sub>2</sub>, Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, CaCO<sub>3</sub> მინარევებით)
* [[ნეფელინი]] — KNa<sub>3</sub>[AlSiO<sub>4</sub>]<sub>4</sub>
* [[ალუნიტი]] — (Na,K)<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>·Al<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>·4Al(OH)<sub>3</sub>
* [[თიხამიწა]] (глинозём) ([[კაოლინი|კაოლინების]] ქვიშის SiO<sub>2</sub>, [[კირქვა|კირქვების]] CaCO<sub>3</sub>, [[მაგნეზიტი|მაგნეზიტების]] MgCO<sub>3</sub> ნარევი)
* [[კორუნდი]] ([[საფირონი]], [[ლალი]], [[наждак]]) — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
* [[მინდვრის შპატები|მინდვრის შპატი]] ([[ფელდშპატი]]) — (K,Na)<sub>2</sub>O·Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>·6SiO<sub>2</sub>, Ca[Al<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>]
* [[კაოლინიტი]] — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>·2SiO<sub>2</sub> · 2H<sub>2</sub>O
* [[ბერილი]] ([[ზურმუხტი]], [[აკვამარინი]]) — 3ВеО · Al<sub>2</sub>О<sub>3</sub> · 6SiO<sub>2</sub>
* [[ქრიზობერილი]] ([[ალექსანდრიტი]]) — BeAl<sub>2</sub>O<sub>4</sub>.
მაგრამ, ზოგ სპეციფიკურ შემთხვევაში აღმდგენ გარემოს პირობებში შესაძლებელია თვითნაბადი ალუმინის წარმოქმნა.<ref>ოლეინიკოვი ბ. ვ. და სხვა ალუმინი — ახალი მინერალი თვითნაბადი ელემენტების კლასიდან //Записки ВМО. — 1984, ნ. CXIII, გამ. 2, ფ. 210—215. [http://rruff.info/uploads/ZVMO113N2_210.pdf]</ref>

ბუნებრივი წყლები ალუმინს შეიცავს მცირეტოქსიკური ქიმიური შენაერთების სახით, მაგალითად, ალუმინის ფტორიდი. კათიონის ან ანიონის ტიპი დამოკიდებულია, უპირველეს ყოვლისა, წყლის გარემოს მჟავიანობაზე. ალუმინის კონცენტრაცია წყლის ზედაპირზე მერყეობს 0,001 დან 10 მგ/ლ-მდე, [[ზღვის წყალი|ზღვის წყალში]] 0,01 მგ/ლ-მდე<ref>J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. 1, 1965</ref>.

== ქიმიური თვისებები ==
[[ფაილი:Hydroxid hlinitý.PNG|thumb|ალუმინის ჰიდროქსიდი]]
ნორმალურ პირობებში ალუმინი დაფარულია [[ოქსიდი]]ს მტკიცე თხელი ფენით და ამიტომაც ის არ რეაგირებს კლასიკურ [[ჟანგვა-აღდგენის რეაქცია|დამჟანგავებთან]]: H<sub>2</sub>O (t°);O<sub>2</sub>, HNO<sub>3</sub>-თან (გახურების გარეშე). ამის გამო ალუმინი პრაქტიკულად არ განიცდის [[კოროზია]]ს და ფართოდ გამოიყენება თანამედროვე ინდუსტრიაში. მაგრამ ოქსიდის აპკის დარღვევის ან დაშლის შემთხვევაში (მაგალითად, [[ამონიუმი]]ს მარილების ხსნარებთან NH<sub>4</sub><sup>+</sup>, ცხელ ტუტეებთან კონტაქტის დროს ან [[ამალგამა]]ციის შედეგად), ალუმინი გამოდის როგორც აქტიური ლითონ - აღმდგენელი.

ადვილად რეაგირებს მარტივ ნივთიერებებთან:

* [[ჟანგბადი|ჟანგბადთან]]:
*: 4Al + 3O<sub>2</sub> = 2Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
* [[ჰალოგენი|ჰალოგენებთან]]:
*: 2Al + 3Br<sub>2</sub> = 2AlBr<sub>3</sub>
* სხვა [[არალითონი|არალითონებთან]] გაცხელების თანხლებით :
** [[გოგირდი|გოგირდთან]], [[ალუმინის სულფიდი]]ს წარმოქმნით:
**: 2Al + 3S = Al<sub>2</sub>S<sub>3</sub>
** [[აზოტი|აზოტთან]], [[ალუმინის ნიტრიდი]]ს წარმოქმნით:
**: 2Al + N<sub>2</sub> = 2AlN
** [[ნახშირბადი|ნახშირბადთან]], [[ალუმინის კარბიდი]]ს წარმოქმნით:
**: 4Al + 3С = Al<sub>4</sub>С<sub>3</sub>

ალუმინის [[სულფიდი]] და [[კარბიდი]] მთლიანად ჰიდროლიზდება:
: Al<sub>2</sub>S<sub>3</sub> + 6H<sub>2</sub>O = 2Al(OH)<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>S
: Al<sub>4</sub>C<sub>3</sub> + 12H<sub>2</sub>O = 4Al(OH)<sub>3</sub>+ 3CH<sub>4</sub>

რთულ ნივთიერებებთან:

* წყალთან (დამცავი ოქსიდის აპკის მოცილების შემდეგ, მაგალითად, [[ამალგამა|ამალგამირება]] ან ცხელი ტუტეების ხსნარებთან):
*: 2Al + 6H<sub>2</sub>O = 2Al(OH)<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>
* ტუტეებთან (ტეტრაჰიდროქსოალუმინატების და სხვა [[ალუმინატები]]ს წარმოქმნით):
*: 2Al + 2NaOH + 6H<sub>2</sub>O = 2Na[Al(OH)<sub>4</sub>] + 3H<sub>2</sub>
*: 2(NaOH•H<sub>2</sub>O) + 2Al = 2NaAlO<sub>2</sub> + 3H<sub>2</sub>
* ადვილად იხსნება [[მარილმჟავა]]ში და გაზავებულ [[გოგირდმჟავა]]ში:
*: 2Al + 6HCl = 2AlCl<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>
*: 2Al + 3H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>(გაზავ.) = Al<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>
* გახურებისას იხსნება მჟავეებში — დამჟანგავებში, რომლებიც წარმოქმნიან ალუმინის ხსნად მარილებს:
*: 2Al + 6H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>(კონც.) = Al<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub> + 3SO<sub>2</sub> + 6H<sub>2</sub>O
*: Al + 6HNO<sub>3</sub>(კონც.) = Al(NO<sub>3</sub>)<sub>3</sub> + 3NO<sub>2</sub> + 3H<sub>2</sub>O
* აღადგენს [[ლითონები|ლითონებს]] მათი ოქსიდებიდან ([[ალუმინოთერმია]]):
*: 8Al + 3Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> = 4Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 9Fe
*: 2Al + Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> = Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 2Cr

== წარმოება ==
[[ფაილი:Aluminium - world production trend.svg|thumb|300px|ალუმინის წარმოება]]
ერთი ლამაზი მაგრამ, არარეალური ლეგენდა ''«[[ბუნებრივი ისტორია (პლინიუსი)|Historia naturalis»]]-დან'' მოგვითხრობს, რომ ერთხელ რომის იმპერატორ [[ტიბერიუსი|ტიბერიუსთან]] (42 წ. ჩ.წ.ა. — 37 წ. ახ.წ.ა.) მივიდა [[იუველირი]] ლითონის შეუვალი სასადილო თეფშით, რომელიც დამზადებული იყო თითქოს [[ალუმინის ოქსიდი|თიხამიწისაგან]], — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>. თეფში იყო ძალიან ნათელი და ბრჭყვიალა, როგორც [[ვერცხლი]]. ყველა ნიშნებით ეს თეფში უნდა ყოფილიყო ალუმინის. ამ დროს ოქრომჭედელი ამტკიცებდა, რომ მხოლოდ მან და ღმერთებმა იციან, თუ როგორ მიიღონ ეს ლითონი [[თიხა|თიხიდან]]. ტიბერიუსი, იმის შიშით რომ თიხისგან იოლად მისაღები ლითონი ოქროსა და ვერცხლს გააუფასურებდა, ბრძანა, ყოველ შემთხვევაში, მოეჭრათ თავი ამ ადამიანისთვის. აშკარაა, ეს ლეგენდა მეტად საეჭვოა, რადგანაც თვითნაბადი ალუმინი ბუნებაში არ გვხვდება თავისი აქტიური ბუნების გამო და რომის იმპერიის დროს, შეუძლებელი იქნებოდა ისეთი ტექნიკური საშუალებების არსებობა რითაც შეძლებდნენ თიხამიწიდან ალუმინის მიღებას.

მხოლოდ 2000 წლის შემდეგ — [[1825]] წ., დანიელმა ფიზიკოსმა [[ჰანს ქრისტიან ერსტედი|ჰანს ქრისტიან ერსტედმა]] მიიღო რამდენიმე მილიგრამი ალუმინი, ხოლო [[1827]] წ. [[ფრიდრიხ ვიოლერი|ფრიდრიხ ვიოლერმა]] შეძლო ალუმინის ნაწილაკების გამოყოფა, რომლების ჰაერზე უცებვე იფარებოდა ალუმინის ოქსიდის თხელი აპკით.

XIX ს-ის ბოლომდე ალუმინს სამრეწველო მასშტაბებით არ აწარმოებდნენ.

მხოლოდ [[1854]] წ. [[ენრი ეტიენ სენტ-კლერ დევილი]]მ გამოიგონა ალუმინის სამრეწველო წარმოების პირველი ხერხი, ნატრიუმისა და ალუმინის ორმაგი ქლორიდიდან NaCl·AlCl<sub>3</sub> ლითონური [[ნატრიუმი]]ს მიერ ალუმინის გამოძევების საფუძველზე. 1855 წ. მიღებულ იქნა პირველი ალუმინის ზოდი რომლის მასა იყო 6—8 კგ. 36 წლის განმავლობაში, [[1855]]-დან [[1890]] წ-მდე, სანამ გამოიყენებოდა სენტ-კლერ დევილის მეთოდი მიღებულ იქნა სულ 200 ტ. ლითონური ალუმინი. [[1856]] წ. მანვე მიიღო ალუმინი ნატრიუმ-ალუმინის ქლორიდის შენადნობის ელექტროლიზის შედეგად.

[[1885]] წ., გერმანიის ქალაქ გმელინგემში რუსი მეცნიერის [[ნიკოლოზ ბეკოტოვი]]ს ტექნოლოგიის საფუძველზე აგებულ იქნა ალუმინის წარმოების ქარხანა. ბეკეტოვის ტექნოლოგია ბევრად არ განსხვავდებობა დევილის მეთოდისაგან, მაგრამ იყო შედარებით უფრო იოლი და  დაფუძნებული იყო [[კრიოლიტი]]სა (Na<sub>3</sub>AlF<sub>6</sub>) და [[მაგნიუმი]]ს ურთიერთქმედებაზე. 5 წლის განმავლობაში ამ ქარხანაში მიღებულ იქნა 58 ტ. ალუმინი — ალუმინის მსოფლიო მარაგის მეოთხედი რომელიც მიღებულ იქნა ქიმიური მეთოდით [[1854]]-დან [[1890]]-მდე პერიოდში.

მეთოდი, რომელიც თითქმის ერთდროულად გამოგონილ იქნა [[ჩარლზ მარტინ ჰოლი]]ს მიერ აშშ-ში და [[პოლ ლუი ტუსენ ერუ]]ს მიერ საფრანგეთში [[1886]] წ. ეფუძნებოდა თიხამიწიდან (ალუმინის ოქსიდი) ელექტროლიზით ალუმინის მიღებას, რომელიც გახსნილი იყო გადნობილ კრეოლიტში, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ალუმინის წარმოების თანამედროვე მეთოდს. ამის შემდეგ [[ელექტროტექნიკა|ელექტრიტექნიკის]] განვითარებისა და დახვეწის შედეგად, ალუმინის წარმოებაც თანდათან იხვეწებოდა.

პირველი ალუმინის ქარხანა სსრკ-ში აშენებულ იქნა ქალაქ [[1932]] წ. [[ვოლხოვო]]ში.

[[მეორე მსოფლიო ომი|მეორე მსოფლიო ომმა]] მნიშვნელოვნად მისცა ალუმინის წარმოებას სტიმული. [[1939]] წ. ალუმინის მსოფლიო წარმოებამ სსრკ-ს ჩაუთვლელად, შეადგინა 620 ათასი ტ, ხოლო უკვე [[1943]] წ. გაიზარდა 1,9 მლნ ტ-მდე.

[[1956]] წ. მსოფლიოში წარმოებდა 3,4 მლნ. ტ. პირველადი ალუმინი, [[1965]] წ. — 5,4 მლნ ტ, [[1980]] წ. — 16,1 მლნ ტ, [[1990]] წ. — 18 მლნ ტ.

[[2007]] წ. მსოფლიოში წარმოებულ იქნა 38 მლნ  ტ. პირველადი ალუმინი, ხოლო [[2008]] წ. — 39,7 მლნ. ტ. წარმოების ლიდერები არიან: 
# {{flag|ჩინეთი}} (2007 წ. აწარმოა 12,60 მლნ ტ, ხოლო 2008 — 13,50 მლნ ტ), 
# {{flag|რუსეთი}} (3,96/4,20), 
# {{flag|კანადა}} (3,09/3,10), 
# {{flag|აშშ}} (2,55/2,64), 
# {{flag|ავსტრალია}} (1,96/1,96), 
# {{flag|ბრაზილია}} (1,66/1,66), 
# {{flag|ინდოეთი}} (1,22/1,30),
# {{flag|ნორვეგია}} (1,30/1,10),
# {{flag|არაბთა გაერთიანებული საამიროები}} (0,89/0,92),
# {{flag|ბაჰრეინი}} (0,87/0,87), 
# {{flag|სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა}} (0,90/0,85),
# {{flag|ისლანდია}} (0,40/0,79),
# {{flag|გერმანია}} (0,55/0,59),
# {{flag|ვენესუელა}} (0,61/0,55),
# {{flag|მოზამბიკი}} (0,56/0,55),
# {{flag|ტაჯიკეთი}} (0,42/0,42).<ref>{{Cite web |url=http://p-analiz.jino-net.ru/sort_heap.htm |title=MINERAL COMMODITY SUMMARIES 2009 |accessdate=2010-11-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926194051/http://p-analiz.jino-net.ru/sort_heap.htm |archivedate=2009-09-26 }}</ref>

ბოქსიტების მსოფლიო მარაგი პრაქტიკულად უსაზღვროა, ანუ ის  მოთხოვნის დინამიკაზე შეუდარებლად დიდია. არსებულ სიმძლავრეებს შეუძლიათ აწარმოონ 44,3 მლნ. ტ. პირველადი ალუმინი წელიწადში. საჭიროა გავითვალიცწინოთ რომ, მომავალში შესაძლებელია ალუმინის გამოყენების ორიენტაცია გადატანილ იქნას კომპოზიციურ მასალებზე.

== გამოყენება ==
[[ფაილი:Aluminum Metal coinless.jpg|thumb|left|ალუმინის ნაჭერი და ამერიკული მონეტა.]]
ალუმინი ფართოდ გამოიყენება როგორც კონსტრუქციული მასალა. ალუმინის ძირითადი ღირსებებია - სიმსუბუქე, დამყოლობა ტვიფვრისადმი, კოროზიისადმი მდგრადობა (ჰაერზე ალუმინი წამიერად იფარება დამცველი მტკიცე Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> -ის აპკით, რომელიც ეწინააღმდეგება მის შემდგომ ჟანგვას), მაღალი თბოგამტარობა, მისი შენაერთების არატოქსიკურობა. კერძოდ კი, ამ თვისებებმა ალუმინი მეტად პოპულარული გახადა სამზარეულო ჭურჭელის წარმოებაში, ალუმინის კილიტის (ფოლგის) წარმოებაში კვების მრეწველობაში და დაფასოებაში.

ალუმინის ძირითად ნაკლს როგორც კონსტრუქციული მასალა წარმოადგენს — მცირე სიმტკიცე, ამიტომაც მას შეადნობენ სპილენძის და მაგნიუმის მცირე რაოდენობასთან (შენადნობს ეწოდება [[დურალუმინი]]).

ალუმინის [[ელექტროგამტარობა]] შეადგენს 1,7-ჯერ ნაკლებს ვიდრე [[სპილენძი]]ს, ამასთან ალუმინი 2-ჯერ იაფია, ვიდრე სპილენძი. ამიტომაც ის ფართოდ გამოიყენება ელექტროტექნიკაში  მავთულების წარმოებისათვის, მათი ეკრანირებისათვის და [[მიკროელექტრონიკა]]ში ჩიპების წარმოებისას გამტარებად. ალუმინის დაბალ [[ელექტროგამტარობა]]ს (37 1/ომი) სპილენძთან შედარებით (63 1/ომი) აკომპენსირებენ გამტარების - მავთულის განივი კვეთის დიამეტრის გაზრდით. ალუმინის ნაკლს როგორც ელექტროტექნიკური მასალა წარმოადგენს მტკიცე ოქსიდის აპკის არსებობა მის ზედაპირზე, რომელიც ართულებს რჩილვას.
* თვისებათა კომპლექსის დამსახურებით ალუმინი ფართოდ გამოიყენება თბოდანადგარებში.
* ალუმინი და მისი შენადნობები ინარჩუნებენ სიმტკიცეს ძალიან დაბალი ტემპერატურების დროსაც. 
* მაღალი [[არეკვლის კოეფიციენტი]] სიიაფესთან და დეპონირების (ზედაპირის თხელი ფენით დაფარვა) სიიოლესთან კომბინაციაში ალუმინი წარმოადგენს იდეალურ მასალას [[სარკე]]ების წარმოებისათვის.
* [[საშენი მასალები]]ს წარმოებაში როგორც აირწარმომქმნელი აგენტი.
* [[ალიტირება|ალიტირებით]] ფოლადსა და სხვა შენადნობებს ანიჭებენ კოროზიამდგრადობას და გამობრძმედილობას, მაგალითად შიგა წვის ძრავებში - სარქველები, [[ტურბინა|ტურბინებში]] - ნიჩბები (მხრები), [[ნავთობის პლათფორმა]]ზე, [[თბოგამცვლელი|თბოგამცვლელ ტექნიკაში]], ასევე ცვლის თუთირებას.
* ალუმინის სულფიდი გამოიყენება [[გოგირდწყალბადი]]ს წარმოებისათვის.
* მიმდინარეობს კვლევა [[ფოლადის ქაფი|ალუმინის ქაფის]] შემუშავებაზე, როგორც განსაკუთრებულად მტკიცე და მსუბუქი მასალა.

=== როგორც აღმდგენელი ===
* როგორც [[ტერმიტული ნარევი|ტერმიტების]] კომპონენტი, ნარევები [[ალუმოთერმია|ალუმოთერმიისათვის]].
* ალუმინს გამოიყენებენ [[იშვიათი ლითონები]]ს აღსადგენად თავიანთი ოქსიდებიდან ან ჰალოგენიდებიდან.

=== შენადნობები ალუმინის საფუძველზე ===
სუფთა ალუმინს როგორც კონსტრუქციულ მასალას თითქმის არ გამოიყენებენ, იხმარება მხოლოდ მისი შენადნობები.
[[ფაილი:President Lula visit to Aluminum factory.jpg|thumb|ალუმინის ნაგლინი]]
* ალუმინო-[[მაგნიუმი]]ანი Al – Mg (სერია 5ххх). Al – Mg სისტემის შენადნობები ხასიათდებიან დამაკმაყოფილებელი სიმტკიცის, კარგი პლასტიკურობის, ძალიან კარგი შედუღების და კოროზიისადმი მდგრადობის შეხამებით. ამის გარდა, ეს შენადნობები გამოირჩევიან მაღალი ვიბრომდგრადობით.

ამ სისტემის შენადნობებში, მაგნიუმის შემადგენლობა განისაზღვრება 6 %-ით, იქმნება შეერთების ევტექტიკური სისტემა Al3Mg2-სა და მყარ ნარევს შორის ალუმინის საფუძველზე. მრეწველობაში ფართოდ გამოიყენება შენადნობები სადაც Mg-ის შემცველობა მერყეობს 1-დან 5 %-მდე.

Mg-ის შემცველობის ზრდასთან ერთად იზრდება შენადნობის სიმტკიცეც. მაგნიუმის ყოველი პროცენტი ზრდის სიმტკიცის ზღვარს 30 მპა-ით, ხოლო დენადობის ზღვარს - 20 მპა-ით. ამასთან ფარდობითი დაგრძელება მცირდება უმნშვნელოდ და 30-35 %-ის ფარგლებშია.

შენადნობები რომლებიც მაგნიუმს შეიცავენ 3 %-მდე (მასის მიხედვით) სტრუქტურულად სტაბილურია ოთახის და შედარებით მაღალი ტემპერატურის დროს. მაგნიუმის კონცენტრაციის ზრდასთან ერთად შენადნობის სტრუქტურა არასტაბილური ხდება. ამას გარდა, მაგნიუმის შემადგენლობის ზრდა 6 %-ზე მაღლა იწვევს შენადნობის კოროზიისადმი მდგრადობის გაუარესებას.

Al - Mg სისტემის შენადნობების სიმტკიცის მაჩვენებლების გასაუმჯობესებლად  ხდება ლეგირება [[ქრომი]]თ, [[მანგანუმი]]თ, [[ტიტანი]]თ, [[სილიციუმი]]თ, ან [[ვანადიუმი]]თ. ამ სისტემის შენადნობებში [[სპილენძი]]სა და [[რკინა|რკინის]] მოხვედრას არიდებენ, რადგანაც ისინი ამცირებენ კოროზიისადმი მდგრადობას და შედუღაბებას.
* ალუმინო-[[მანგანუმი]]ანი Al – Mn (სერია 3ххх). ამ სისტემის შენადნობები ფლობენ კარგ სიმტკიცეს, პლასტიკურობას და ტექნოლოგიურობას, მაღალ კოროზიულ მდგრადობას და კარგ შედუღაბებას.
Al - Mn სისტემის შენადნობების ძირითადი მინარევებია [[რკინა]] და [[სილიციუმი]]. ორივე ეს ელემენტი ამცირებს [[მანგანუმი]]ს გახსნას ალუმინში. მწვრილმარცვლოვანი სტრუქტურის მისაღებად ამ სისტემის შენადნობებს უწევენ ტიტანით ლეგირებას.
საკმარისი რაოდენობის მანგანუმის არსებობა უზრუნველყოფს სტრუქტურის სტაბილურობას ოთახისა და უფრო მაღალი ტემპერატურის პირობებში.
* ალუმინო-[[სპილენძი]]ანი Al–Cu (Al–Cu–Mg) (სერია 2ххх). ამ სისტემის შენადნობების მექანიკური თვისებები თერმოგამტკიცებულ მდგომარეობაში აღწევს, ზოგჯერ კი აჭარბებს აღემატება კიდეც, დაბალნახშირბადიანი ფოლადების მექანიკურ თვისებებს. ეს შენადნობები მაღალტექნოლოგიურნი არიან. მაგრამ მათ აქვთ არსებითი ნაკლოვანებებიც - კოროზიისადმი დაბალი წინააღმდეგობა, რაც საჭიროებს დამცველი ფენის აუცილებელ გამოყენებას.

ლეგირებისათვის გამოიყენება მანგანუმი, სილიციუმი, რკინა და მაგნიუმი. ამასთან ყველაზე ძლიერ გავლენას თვისებებზე ახდენს უკანასკნელი: მაგნიუმით ლეგირება (პასტით დაფარვა) შესამჩნევად ადიდებს სიმტკიცის და დენადობის ზღვარს. სილიციუმის დამატება შენადნობში ზრდის მის ხელოვნურ დაბერებას. რკინითა და ნიკელით ლეგირება ამაღლებს მეორე სერიის შენადნობების სიმხურვალე მდგრადობას.
* Al–Zn–Mg (Al–Zn–Mg–Cu) სისტემის შენადნობები (სერია 7ххх). ამ სისტემის შენადნობები ფასობენ თავისი მაღალი სიმტკიცით და კარგი ტექნოლოგიურობით. სისტემის წარმომადგენელი – შენადნობი 7075 წარმოადგენს ყველაზე მტიცეს ალუმინიან შენადნობებს შორის. ასეთი მაღალი სიმტკიცის ეფექტი მიიღება თუთიის (70 %) და მაგნიუმის (17,4 %) მაღალი ხსნადობით მაღალი ტემპერატურების დროს, რომელიც მკვეთრად მცირდება გაცივებისას.
მაგრამ მნიშვნელოვან ნაკლს წარმოადგენს კოროზიისადმი მკვეთრად დაბალი მდგრადობა ძაბვის ქვეშ ყოფნისას. კოროზიისადმი მდგრადობის გაზრდა ძაბვის ქვეშ შესაძლებელია სპილენძით ლეგირებით (პასტით დაფარვა).

აღსანიშნავია 60-იან წლებში აღმოჩენილი კანონზომიერება: შენადნობებში ლითიუმის შემცველობა ანელებს ბუნებრივ და აჩქარებს ხელოვნურ დაბერებას. ამას გარდა, [[ლითიუმი]]ს არსებობა ამცირებს შენადნობის კუთრ წონას და მნიშვნელოვნად ზრდის  დრეკადობის მოდულს. ამ აღმოჩენის საფუძველზე შემუშაბულ იქნა ახალი სისტემის შენადნობები Al–Mg–Li, Al–Cu–Li и Al–Mg–Cu–Li.
* ალუმინო-[[სილიციუმი]]ანი შენადნობებს ([[სილუმინი]]) ყველაზე უფრო უხდება და გამოიყენება ჩამოსხმა. ყველაზე ხშირად ასხამენ მექანიზმების კორპუსებს.
* კომპლექსური შენადნობები ალუმინის საფუძველზე: [[ავიალი]].
* ალუმინი გადაფის ზეგამტარ მდგომარეობაში 1,2 კელვინი ტემპერატურის დროს.

=== ალუმინი როგორც დანამატი სხვა შენადნობებში ===
ალუმინი წარმოადგენს მნიშვნელოვან კომპონენტს ბევრი შენადნობისათვის. მაგალითად, ალუმინიან ბრინჯაოში ძირითად კომპონენტებს წარმოადგენენ - სპილენძი და ალუმინი. მაგნიუმიან შენადნობებში დანამატად ყველაზე ხშირად გამოიყენება ალუმინი. სპირალებისა და ხვიების დასამზადებლად (სხვა შენადნობებთან ერთად) ელექტროგამახურებელ დანადგარებში გამოიყენებენ ფექრალს (Fe, Cr, Al).

=== საიუველირო ნაკეთობები ===
როდესაც ალუმინი ძალიან ძვირი ღირდა, მისგან ამზადებდნენ სხვადასხვა საიუველირო ნაკეთობებს. მაგალითად ნაპოლეონ III შეუკვეთა ალუმინის ფოლაქები, ხოლო მენდელეევს 1889 წ. აჩუქეს სასწორი რომლის თეფშები ოქროსა და ალუმინის იყო. მოდა მასზე უცებვე გავიდა, როდესაც აღმოჩენილ იქნა მიღების ახალი ტექნოლოგიები, რითაც მისი თვითღირებულება საკმაოდ დაეცა. ახლა ალუმინი ზოდჯერ გამოიყენება [[ბიჟუტერია|ბიჟუტერიის]] წარმოებისას.

=== მინის წარმოება ===
მინის წარმოებაში გამოიყენება ალუმინის ფტორიდი, ფოსფატი და ოქსიდი.

=== კვების მრეწველობა ===
ალუმინი რეგისტრირებულია როგორც [[კვების დანამატების სია E100-E199|კვების დანამატი Е173]].

=== ალუმინი და მისი შენაერთები სარაკეტო ტექნიკაში ===
ალუმინი და მისი შენაერთები გამოიყენებიან როგორც მაღალეფექტური სარაკეტო საწვავი ორკომპონენტიან სარაკეტო საწვავებში და როგორც საწვავი კომპონენტი მყარ სარაკეტო საწვავებში. ალუმინის შემდეგი შენაერთები წარმოადგენენ უდიდეს პრაქტიკულ მნიშვნელობას როგორც სარაკეტო საწვავი:
* ალუმინის ფხვნილი როგორც საწვავი [[მყარი სარაკეტო საწვავი|მყარ სარაკეტო საწვავებში]]. გამოიყენება ასევე ფხვნილის სახით და სუსპენზიის სახით ნახშიწყალბადებში.
* ალუმინის ჰიდრიდი.
* ალუმინის ბორანატი.
* ტრიმეთილალუმინი.
* ტრიეთილალუმინი.
* ტრიპროპილლუმინი.

საწვავთა თეორიული მაჩვენებლები, ალუმინის ჰიდრიდისა და სხვადასხვა დამჟანგავების მიერ წარმოქმნილთათვის
{| class="standard"
! დამჟანგავი
! კუთრი წევა (Р1, წმ)
! წვის ტემპერატურა °С
! საწვავის სიმკვრივე, გ/სმ³
! სიჩქარის მონამატი, ΔV<sub>ид</sub>, 25, მ/წმ
! საწვავის წონითი შემადგ. %
|-align="right"
|align="left"|[[ფთორი]] ||348,4 ||5009 ||1,504 ||5328 ||25
|-align="right"
|align="left"|[[ტეტრაფტორჰიდრაზინი]] ||327,4 ||4758 ||1,193 ||4434 ||19
|-align="right"
|align="left"|[[სამფტორიდი ქლორი|ClF<sub>3</sub>]] ||287,7 ||4402 ||1,764 ||4762 ||20
|-align="right"
|align="left"|[[ხუთფტორიდი ქლორი|ClF<sub>5</sub>]] ||303,7 ||4604 ||1,691 ||4922 ||20
|-align="right"
|align="left"|[[პერქლორილფტორიდი]] ||293,7 ||3788 ||1,589 ||4617 ||47
|-align="right"
|align="left"|[[ჟანგბადის ფტორიდი]] ||326,5 ||4067 ||1,511 ||5004 ||38,5
|-align="right"
|align="left"|[[ჟანგბადი]] ||310,8 ||4028 ||1,312 ||4428 ||56
|-align="right"
|align="left"|[[წყალბადის ზეჟანგი]] ||318,4 ||3561 ||1,466 ||4806 ||52
|-align="right"
|align="left"|[[აზოტის ოთხჟანგი|N<sub>2</sub>O<sub>4</sub>]] ||300,5 ||3906 ||1,467 ||4537 ||47
|-align="right"
|align="left"|[[აზოტმჟავა]] ||301,3 ||3720 ||1,496 ||4595 ||49
|}

== ტოქსიკურობა ==
ალუმინი გამოირჩევა უმნიშვნელო ტოქსიკური მოქმედებით, მაგრამ ბევრი ალუმინის ხსნადი არაორგანული შენაერთები წყალში ინარჩუნებენ ხსნადობას დიდი დროის განმავლობაში და შეუძლიათ ნეგატიური ზემოქმედება ადამიანზე და სხვა თბილსისხლიან ცხოველებზე სასმელი წყლის მეშვეობით. ყველაზე საწამლავია ალუმინის ქლორიდები, ნიტრატები, აცეტატები, სულფატები და სხვა. ადამიანზე ტოქსიკურ მოქმედებას იწვევს (ორგანიზმში მოხვედრის შემთხვევაში) ალუმინის შენაერთების შემდრგი დოზები (მგ/კგ სხეულის წონასთან):
* [[ალუმინის აცეტატი]] — 0,2-0,4;
* [[ალუმინის ჰიდროქსიდი]] — 3,7-7,3;
* ალუმინის [[შაბი]] — 2,9.
უპირველეს ყოვლისა მოქმედებენ ნერვიულ სისტემაზე (გროვდებიან ნერვულ ქსოვილებში, რაც იწვევს ცნს-ის ფუნქციის მძიმე დარღვევებს). მიუხედავად ამისა ალუმინის ნეიროტოქსიკური თვისებების შესწავლა დაიწყეს 1960 წლებში, რადგანაც ლითონის დაგროვებას ორგანიზმში ეწინააღმდეგება მისი გამოყვანის მექანიზმები. ჩვეულებრივ პირობებში შარდთან ერთად დღეღამის განმავლობაში გამოიყოფა 15 მგ-მდე ელემენტი. შესაბამისად, ნეგატიურ ეფექტს იწვევს ადამიანებში რომელთაც თირკმლების ფუნქციის დარღვევა შეიმჩნევა.

სამეურნეო-სასმელ წყალში ალუმინის ნორმატიული შემცველობა შეადგენს 0,2 მგ/ლ. ამასთან შემცველობა შეიძლება გაზრდილ იქნას 0,5 მგ/ლ-მდე მთავარი სახელმწ. სანიტარული ექიმის მიერ.

ზოგიერთი ბიოლოგიური კვლევების შედეგად ორგანიზმში ალუმინის მოხვედრა მიჩნეულ იქნა [[ალცგეიმერის დაავადება|ალცგეიმერის დაავადების]] გამომწვევ ფაქტორად.<ref>Shcherbatykh I, Carpenter DO (May 2007). The role of metals in the etiology of Alzheimer’s disease // J. Alzheimers Dis. 11 (2): 191—205.</ref><ref>Rondeau V, Commenges D, Jacqmin-Gadda H, Dartigues JF (July 2000). Relation between aluminum concentrations in drinking water and Alzheimer’s disease: an 8-year follow-up study // Am. J. Epidemiol. 152 (1): 59-66</ref>, მაგრამ ეს კვლევა გვიან გაკრიტიკებულ იქნა და მათ შორის კავშირი უარყოფილი იქნა<ref>Rondeau V (2002). A review of epidemiologic studies on aluminum and silica in relation to Alzheimer’s disease and associated disorders // Rev Environ Health 17 (2): 107-21.</ref><ref>Martyn CN, Coggon DN, Inskip H, Lacey RF, Young WF (May 1997). Aluminum concentrations in drinking water and risk of Alzheimer’s disease // Epidemiology 8 (3): 281-6.</ref><ref>Graves AB, Rosner D, Echeverria D, Mortimer JA, Larson EB (September 1998). Occupational exposures to solvents and aluminium and estimated risk of Alzheimer’s disease // Occup Environ Med 55 (9): 627-33.</ref>.

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[ანოდირება]], [[ოქსიდირება]]
* [[ალუმინის ჰიდროქსიდი]]
* [[ენციკლოპედია ალუმინზე]]
* [[:კატეგორია:ალუმინის შენაერთები]]
* [[ალუმინის საერთაშორისო ინსტიტუტი]]
* [[ალუმინის მრეწველობა]]

==რესურსები ინტერნეტში==
{{commons|Aluminium}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Al/key.html ალუმინი] Webelements-ზე
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb013.htm ალუმინი] ქიმიური ელემენტების პოპულარული ბიბლიოთეკა
* [http://www.uralgold.ru/otherPI_Al.html ალუმინი საბადოებში] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928014404/http://www.uralgold.ru/otherPI_Al.html |date=2007-09-28 }}
* ალექსეევი ა. ი., ვალოვი მ. ი., იუზვიაკ ზ. წყლის სისტემების ხარისხის კრიტერიუმები: სასწ. სახელმძღ. — სპბ: ХИМИЗДАТ, 2002. ISBN 5-93808-043-6
* გნ 2.1.5.1315-03 ქიმიური ნივთიერებების ზღვრულად-დასაშვები კონცენტრაცია წყალში და წყლის მეურნეობებში.

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{პორტალი|ქიმია|The Chemistry trophy.JPG}}
{{პერიოდული ცხრილი}}
{{ლითონთა აქტივობის მწკრივი}}
{{ავტორიტეტული წყაროები}}

[[კატეგორია:ალუმინი| ]]