იხილეთ წყარო გვერდისთვის აფხაზური ენა

{{ინფოდაფა ენა
| სახელი = აფხაზური ენა
| თვითდასახელება = '''Аԥсуа бызшәа''', '''Аԥсшәа''' 
| რაოდენობა = 125.000 კაცი
| ქვეყნები = {{დროშა|საქართველო}}<br />{{დროშა|თურქეთი}}<br />{{დროშა|რუსეთი}}<br />{{დროშა|იორდანია}}<br />{{დროშა|სირია}}<br />{{დროშა|ერაყი}}
| კლასიფიკაცია = [[აფხაზურ-ადიღური ენები]]
*[[აფხაზურ-აბაზური ენები]]
**[[აფხაზური ენა]]
| დამწერლობა = [[კირილიცა]], [[აფხაზური დამწერლობა]]
| სტატუსი = დე იურე {{Flagicon|GEO}} [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა]]<br />დე ფაქტო {{flag|აფხაზეთის რესპუბლიკა}}
| კოდები = ISO 639-1: '''ab'''<br />ISO 639-2: '''abk'''<br />ISO 639-3: '''abk''' 
| რუკა=Northwest Caucasian languages map.png
| აღწერა={{legend|#FF6C60|აფხაზური ენის გავრცელების არეალი}}
|კოდი=ab
}}
'''აფხაზური ენა'''<ref>მ. ქურდიანი, „იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების საფუძვლები“, თსუ, 2007</ref><ref>[http://ice.ge/of/wp-content/uploads/2018/06/ნანა-მაჭავარიანი-–-სახელმძღვანელო.pdf ნანა მაჭავარიანი, რიტა მარღანია „აფხაზური ენის პრაქტიკული სახელმძღვანელო (გრამატიკული მიმოხილვით, ტექსტებითა და ლექსიკონით)“]{{Dead link|date=ოქტომბერი 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. თსუ არნ. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი კავკასიოლოგიის სასწავლო-სამეცნიერო ინსტიტუტი ცხუმ-აფხაზეთის მეცნიერებათა აკადემია. თბილისი, 2018.</ref>  ({{lang-ab|Аԥсуа бызшәа|аpʰswa bəzʃʷa|აფსუა ბჷზშჿა}}, ან მოკლედ {{lang-ab|Аԥсшәа|аpʰsʃʷa|აფსშჿა}}) — [[აფხაზურ-ადიღური ენები|აფხაზურ-ადიღური ენათა ოჯახის]] [[აფხაზურ-აბაზური ენები|აფხაზურ-აბაზური ჯგუფის]] ენა. აფხაზური ენის დღე — [[27 ოქტომბერი]].

აფხაზურ ენაზე ლაპარაკობენ [[საქართველო]]სა ([[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა]]) და [[თურქეთი|თურქეთში]]. საქართველოში ამ [[ენა]]ზე მოლაპარაკეთა რიცხვი შეადგენს დაახლ. 101.000 კაცს. თურქეთში აფხაზურ ენაზე მოსაუბრეთა ზუსტი რიცხვის დადგენა თურქეთის რესპუბლიკაში არსებული არასაკმარისი დოკუმენტირებისა და ნაკლებად სანდო სახალხო აღწერის გამო ძნელია.

აფხაზურენოვანი მოსახლეობის შესახებ არსებული ოფიციალური და არაოფიციალური რიცხვობრივი მონაცემები მეტად საეჭვოდ განსხვავდება ერთმანეთისაგან. კერძოდ; ეს რიცხვი მერყეობს 4000-დან 39 000 კაცამდე.

აფხაზური ენის კუნძულად შეიძლება ჩაითვალოს საქართველოს ტერიტორიაზევე აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის გადმოღმა [[აჭარა|აჭარის]] ერთ-ერთ მუნიციპალიტეტსა, ასევე [[სირია]]ში არსებული რამდენიმე აფხაზურენოვანი დასახლებული პუნქტი.

აფხაზური ენა [[იუნესკო]]-ს გაქრობის საფრთხის წინაშე მდგომი ენების სიაშია შეტანილი.<ref>{{Cite web |url=http://7days.ge/index2.php?newsid=14125 |title="UNESCO"-მ აფხაზური ენა გაქრობის საფრთხის წინაშე მდგომი ენების სიაში ოფიციალურად შეიტანა // 7 დღე |accessdate=2011-10-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120730223518/http://7days.ge/index2.php?newsid=14125 |archivedate=2012-07-30 }}</ref>

== სიტყვა „აფხაზის“ წარმოშობისათვის ==
[[ეთნონიმი]] „აფხაზი“ [[ეტიმოლოგია|ეტიმოლოგიური]] თვალსაზრისით [[ქართული ენა|ქართული]] წარმოშობის [[სიტყვა]] უნდა იყოს და სხვა ხალხთა ენებშიც ქართულიდან უნდა გადასულიყო (მაგ., [[ოსური ენა|ოსურად]] Абхази, [[ბერძნული ენა|ბერძნულად]] Αμπχαζία, [[რუსული ენა|რუსულად]] Абхазия, [[ინგლისური ენა|ინგლისურად]] Abkhazia, [[გერმანული ენა|გერმანულად]] Abсhasien, [[თურქული ენა|თურქულად]] Abhazya, [[არაბული ენა|არაბულად]] أبخازيا, [[სპარსული ენა|სპარსულად]] آبخاز). რაც შეეხება სპარსულ წყაროებს, აღსანიშნავია ერთი დეტალი; X საუკუნის [[საქართველო]]ში უმოგზაურია ცნობილ [[სპარსელები|სპარს]] პოეტს [[დაყიყი|აბუ მანსურ მუჰამად იბნ აჰმად დაყიყი]]ს, რომელიც საქართველოს აფხაზეთად მოიხსენიებს.

== ენის დახასიათება ==
აფხაზური ენა შედის [[კავკასიური ენები|კავკასიურ ენათა]] ჩრდილო-დასავლურ, [[აფხაზურ-ადიღური ენები|აფხაზურ-ადიღურ ჯგუფში]]. აფხაზური ენა  [[აბაზური ენა|აბაზურ ენასთან]] ერთად ქმნის ერთ ენობრივ ერთეულს.

აფხაზური ენა თანხმოვანთა განსაკუთრებული სიუხვით გამოირჩევა. ამავდროულად უჩვეულოდ ცოტაა ხმოვანთა რაოდენობა. აფხაზურ ენაში არის 2 [[დისტინქცია|დისტინქტიური]] [[ხმოვანი]]; ღია ხმოვანი a და დახურული ხმოვანი ə. იმისდა მიხედვით თანხმოვნების რა კონსტელაცია შეიქმნება, წარმოვთქვამთ როგორც e, i, o ან u. აბჟუურ დიალექტს 58 თანხმოვანი აქვს, ხოლო ბზიფურ დიალექტს კი 67 [[თანხმოვანი]].

აფხაზურ ენას ახასიათებს [[აგლუტინაცია]] და წარმოადგენს [[ერგატიული ენა|ერგატიულ ენას]]. აფხაზური [[გრამატიკული სქესი|სქესს]] მხოლოდ [[ნაცვალსახელი|ნაცვალსახელებში]] განარჩევს. [[არსებითი სახელი|არსებით სახელს]] აქვს შედარებით მარტივი [[მორფოლოგია]] — არსებობს [[ბრუნვა|ბრუნვის]] შეზღუდული რაოდენობა, სამაგიეროდ [[ზმნა]]ა ძალიან რთული და კომპლექსური — ახასიათებს ძირითადად [[პრეფიგირება]].

== აფხაზური ენის დიალექტები ==
ენათმეცნიერთა აზრით აფხაზური ენა წარმოადგენს აფხაზურ-აბაზური ქვეჯგუფის ენას, რომელსაც დღევანდელი ცნობით აქვს ხუთი დიალექტი. ესენია: ბზიფური, აბჟუური, წებელდური, სეძური და ახჩიფსური. აქედან ორი (ბზიფური და აბჟუური) დიალექტი განთავსებულია დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე, ხოლო დანარჩენი სამი კი გვხვდება, მხოლოდ თურქეთში გადასახლებულ მუჰაჯირებს შორის.

== ლექსიკა ==
* გამარჯობა — {{lang-ab|Асала́м|ასალამ}};
* დილა მშვიდობისა — {{lang-ab|Шьыжьбзи́а|შჷჟბზია}};
* დღე მშვიდობისა — {{lang-ab|Мшыбзи́а|მშჷბზია}});
* საღამო მშვიდობისა — {{lang-ab|Хәлыбзи́а|ხჿლჷბზია}};
* ნახვამდის — {{lang-ab|Абзи́араз|აბზიარაზ}};
* ზღვა — {{lang-ab|Амшы́н|ამშჷნ}}.

== ანბანი ==
{{მთავარი|აფხაზური დამწერლობა}}

პირველი აფხაზური ანბანი [[1862]] წელს [[კირილიცა|სლავურ-კირილური დამწერლობის]] საფუძველზე შეიმუშავა ბარონმა [[პეტერ უსლარი|პეტერ ფონ უსლარმა]], რომელიც 37 ასოსაგან შედგებოდა, მაგრამ [[1905]] წლიდან გრაფიკული ნიშნების რაოდენობა 55 ასომდე გაზარდეს. ცოტა უფრო მოგვიანებით [[ნიკო მარი]] შეეცადა კიდევ უფრო სრულ-ეყო ეს დამწერლობა, მაგრამ მან [[ლათინური ანბანი|ლათინურ ანბანზე]] დაყრდნობით შექმნა კიდევ ერთი, ახალი  ნაირ-სახეობა, რომელიც ამჯერად 75 ასო-ნიშანს მოიცავდა. ლათინურ ანბანს [[აფხაზები]] [[1926]]-დან [[1928]]-წლამდე გამოიყენებდნენ. <br> 
[[1937]] წელს ქართული ანბანის საფუძველზე შემოიღეს აფხაზური დამწერლობა, მაგრამ [[ქართველები]]საგან დისტანცირების სურვილის გამო აფხაზები [[1954]] წელს ისევ კირილიცას დაუბრუნდნენ. <br>
[[ქართული ანბანი]]ს შემოღების ეს ფაქტი ხშირად გამხდარა [[აფხაზები|აფხაზთა]] მიერ ქართველთა მიმართ საყვედურის მიზეზი, კერძოდ ბევრი აფხაზი ამ ისტორიულ ფაქტში გაქართველების მცდელობას ხედავს. თუმცა რამდენად უწყობს მათ ხელს საკუთარი ეროვნული სახის შენარჩუნებაში კირილური ანბანის  (ე.წ. გრაჟდანკას) გამოყენება, უცნობია.<ref>იხ. თეიმურაზ გვანცელაძე, „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“</ref>

საბოლოო ჯამში ენათმეცნიერები, რომლებიც სხვადასხვა დროს აფხაზური ანბანის შექმნაზე ზრუნავდნენ, იყვნენ [[პეტერ ფონ უსლარი]], [[დიმიტრი გულია]], [[კონსტანტინე მაჭავარიანი]], [[ალექსეი ჭოჭუა]] და [[ნიკო მარი]].

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[А]] а
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Б]] б
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[В]] в
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Г]] г
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Гь]] гь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Гә]] гә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӷ]] ӷ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӷь]] ӷь
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӷә]] ӷә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Д]] д
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Дә]] дә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Е]] е
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ж]] ж
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Жь]] жь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Жә]] жә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[З]] з
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӡ]] ӡ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӡә]] ӡә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[И]] и
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[К]] к
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Кь]] кь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Кә]] кә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Қ]] қ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Қь]] қь
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Қә]] қә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҟ]] ҟ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҟь]] ҟь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҟә]] ҟә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Л]] л
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[М]] м
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Н]] н
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[О]] о
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[П]] п
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ԥ]] ԥ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Р]] р
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[С]] с
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Т]] т
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Тә]] тә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҭ]] ҭ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҭә]] ҭә
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[У]] у
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ф]] ф
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Х]] х
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Хь]] хь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Хә]] хә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҳ]] ҳ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҳә]] ҳә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ц]] ц
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Цә]] цә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҵ]] ҵ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҵә]] ҵә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ч]] ч
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҷ]] ҷ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҽ]] ҽ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҿ]] ҿ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ш]] ш
|-
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Шь]] шь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Шә]] шә
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ы]] ы
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҩ]] ҩ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Џ]] џ
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Џь]] џь
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[ь]]
| style="width:4em; text-align:center; padding: 3px;" | [[ә]]
|}

==გრამატიკა==
აფხაზურ ენაზე ყველა საზოგადო არსებითი და ზედსართავი სახელის, აგრეთვე, მასდარისა და მიმღეობის და სახელების ფორმა იწყება '''а'''-თავსართით.

а-баӷәаза, а-гәыла, а-ду, а-дәы, а-жә, а-кәац, а-қәаб და სხვები.

გამონაკლისი: a-თავსართის გარეშე იწყება ყველა სხვა მეტყველების ნაწილები.

иахьа, уаҵәы, иацы, ирласны, нанду, нхыҵ და სხვები.

* '''პირის ნაცვალსახელებია''':

{| {{wikitable}}| align="center"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მხ. რიცხვი'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მრ. რიცხვი'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''I პირი'''||сара (სარა) — მე||ҳара (ჰარა) — ჩვენ
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''II პირი'''||уара (უარა) — შენ (კაცი)

бара (ბარა) — შენ (ქალი)
||шәара (შჿარა) — თქვენ
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''III პირი'''||иара (იარა) — ის (კაცი)

лара (ლარა) — ის (ქალი)

иара (იარა) — ის (სხვა)
||дара (დარა) — ისინი
|}

* '''არსებითი სახელი''' 
აფხაზურში არსებით სახელებს არ აქვს სქესი, არამედ იყოფა ადამიანისა და ნივთთა კლასად. ადამიანთა კლასი თავის მხრივ იყოფა ქალისა და კაცის ქვეკლასებად.

{| {{wikitable}}| align="center"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''ადამიანის კლასი'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''ნივთთა კლასი'''
|-
| align="left"|
* ადამიანის აღმინშვნელი საზოგადო არსებითი სახელები — ქალიშვილი, ვაჟი, ქალი, კაცი და ა. შ;
* ადამიანის საკუთარი სახელები — დავითი, დაური, ლანა, ლიანა და ა. შ;
* ეთნონიმები — აფხაზი, ქართველი, რუსი და ა. შ.
||
*ნივთთა კლასში შედის დანარჩენი სახელები, მიუხედავად იმისა სულიერს <br />აღნიშნავენ ისინი თუ უსულოს: ძაღლი, ცხენი, თბილისი, საზამთრო და ა. შ.
|-
| align="center"|дарбан? (დარბან?) — '''ვინ?'''|| align="center"|иарбан? (იარბან?) — '''რა?'''
|-
| align="center"|„... + цәа“ (... + ცუა) — '''ები'''<br />аӡҕабцәа (აძღაბცუა) — გოგოები, аҷкәынцәа (აჭკუინცუა) — ბიჭები და სხვ.<br />„... + аа“ (... + აა) — '''კრებითი'''<br />ауаа (აუაა) — ადამიანები, аруаа (არუაა) — ჯარისკაცები და სხვ.|| align="center"|„... + кәа“ (... + ქუა) — '''ები'''<br />алақәа (ალაქუა) — ძაღლები, адәқьанқәа (ადუქიანქუა) — მაღაზიები და სხვ.<br />„... + რა“ (... + ра) — '''კრებითი'''<br />алра (ალრა) — თხემლნარი, аџьра (აჯრა) — მუხნარი და სხვ.
|}

* '''ზმნა'''
აფხაზურ ენაში გვხვდება ერთპირიანი, ორპირიანი, სამპირიანი და ხანდახან ოთხპირიანი ზმნები. ერთპირიანი ზმნის ფორმა შედარებით მარტივია. აფხაზურ ზმნას აქვს ორი — მხოლობითი და მრავლობითი რიცხვი. ზმნა გამოხატავს კლასს, აგრეთვე პირს: პირველს, მეორე და მესამეს.

აფზახური ზმნა შეიძლება იყოს მარტივი (მაგ.: атәара (а-тәа-ра), агылара (а-гыла-ра), абара (а-ба-ра), агара (а-га-ра)) და შედგენილი (მაგ.: абзиабара (а-бзиа-ба-ра), аԥатуқәцара (а-ԥату-қәҵа-ра), аԥсшәаҳәара (а-ԥсшәа-ҳәа-ра)).

მარტივი ზმნა შედგება: '''а''' — სალექსიკონო (ზოგადი) ფორმის პრეფიქსი, ფუძისაგან და '''ра''' — სუფიქსისაგან. უღლების დროს, პრეფიქსი — а და სუფიქსი — ра იკარგება.

აფხაზური ზმნის კლასოვან-პიროვან პრეფიქსებში გამოიყოფა პრეფიქსების ორი რიგი: დ-ს რიგის და ლ-ს რიგის. დ-ს რიგის ნიშანი (с, у, б, д, и) ზმნის დასაწყისში დგას, ხოლო ლ-ს რიგის პირის ნიშანი (с, у, б, и, л, и(а)) დ-ს რიგის მერე, ან დ-სა და ლ-ს შორის შეიძლება სხვა გრამატიკული ელემენტები იყოს განლაგებული:

ერთპირიან (გარდაუვალ) ზმნას რომელიც დ-რიგის ზმანს განეკუთვნება იწარმოება შემდეგნაირად:
{| {{wikitable}}| align="center"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მხ. რიცხვი'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მრ. რიცხვი'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''I პირი'''||Сара '''с'''цоит — მე მივდივარ||Ҳара '''ҳ'''цоит — ჩვენ მივდივართ
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''II პირი'''||Уара '''у'''цоит — შენ (კაცი) მიდიხარ

Бара '''б'''цоит — შენ (ქალი) მიდიხარ
||Шәара '''шә'''цоит — თქვენ მიდიხართ
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''III პირი'''||Иара '''д'''цоит — ის (კაცი) მიდის

Лара '''д'''цоит — ის (ქალი) მიდის

Иара ({{comment|'''и'''|შეგვიძლია გამოვიყენოთ ან არ გამოვტოვოთ}})цоит — ის (სხვა) მიდის
||Дара '''и'''цоит — ისინი მიდიან
|}

ორპირიანი ზმნები ლ-რიგის ზმნებს განეკუთვნებიან და ისინი იწარმოებიან შემდეგნაირად:

{| {{wikitable}}| align="center"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''თუ ობიექტი ადამიანის კლასს განეკუთვნება'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''თუ ობიექტი ნივთთა კლასს განეკუთვნება'''
|-
| align="left"|
:Иара дибоит — ის (კაცი) ხედავს ვიღაცას
:Лара дылбоит — ის (ქალი) ხედავს ვიღაცას
||
:Иара (и)ибоит — ის (კაცი) ხედავს რაღაცას
:Лара илбоит — ის (ქალი) ხედავს რაღაცას
:Иара иабоит — ის (სხვა) ხედავს რაღაცას
|}

იმ ზმნებში რომელთა ნაცვალსახელის პირის ნიშნები с, шә, ҳ დგანან б, г, д, ж, жә, ӡ, ҩ თანხმოვნების წინ, მჟღერდებიან და გადადიან з, жә, аа-ში.

აფხაზურ ენაში ზმნები იყოფა სტატიკურ და დინამიკურ ზმნებად. მდგომარეობის და კუთვნილების აღმნიშვნელი ზმნები სტატიკურია, ხოლო მოქმედებისა და მოძრაობის — დინამიკური.

სტატიკური ზმნის ფუძედ ხშირად გამოიყენება არსებითი ან ზედსართავი სახელი:

:ахәыҷы ბავშვი, дхәыҷуп ის ბავშვია
:аԥшӡа ლამაზი, дыԥшӡоуп ის ლამაზია
:абзиа კარგი, дыбзиоуп ის კარგია

დინამიკურ და სტატიკურ ზმნებში აწმყო სხვადასხვანაირად იწარმოება.

'''აწმყო (სტატიკური ზმნა)'''

სტატიკური ზმნებით აწმყოს ფორმა იწარმოება -уп / -оуп სუფიქსების მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + уп / -оуп'''</center>

თუ ფუძე მთავრდება ხმოვანზე ან '''а'''-ზე, იქნება '''оуп''' (а+уп), თუ '''თანხმოვანზე''' ან ხმოვან '''ы'''-ზე, მაშინ — '''уп''' ('''о''' არ იქნება).

'''აწმყო (დინამიკური ზმნა)'''

დინამიკური ზმნებით აწმყოს ფორმა იწარმოება -оит / -уеит სუფიქსების მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + оит / уеит'''</center>

თუ ფუძე მთავრდება ხმოვანზე, იქნება '''оит''' დაბოლოება, თუ '''თანხმოვანზე''', '''аа'''-ზე ან '''ҳа'''-ზე, მაშინ — '''уеит'''.

'''ნაწმყო (სრული)'''

ნაწმყო სრული დრო იწარმოება -ит / -еит სუფიქსების მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + ит / еит'''</center>

თუ ფუძე მთავრდება '''а''' ხმოვანზე, იქნება '''еит''' დაბოლოება, ყველა დანარჩენ შემთხვევაში იქნება — '''ит'''.

'''ნაწმყო (უსრული)'''

ნაწმყო სრული დრო იწარმოება -он / -уан სუფიქსების მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + он / уан'''</center>

თუ ფუძე მთავრდება ხმოვანზე, იქნება '''он''' დაბოლოება, თუ '''თანხმოვანზე''', '''аа'''-ზე ან '''ҳа'''-ზე, მაშინ — '''уан'''.

'''ნაწმყო (განუსაზღვრელი)'''

ნაწმყო განუსაზღვრელი დრო იწარმოება -н სუფიქსის მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + н'''</center>

'''მყოფადი'''

მყოფადი დრო იწარმოება -п//шт სუფიქსების მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + п//шт'''</center>

'''მყოფადი (კატეგორიული)'''

მყოფადის კატეგორიული ფორმა იწარმოება  -рауп / -роуп სუფიქსების მეშვეობით.

<center>'''პირის ნიშანი + ზმნის ძირი + рауп / роуп'''</center>

თუ ფუძე მთავრდება '''а''' ხმოვანზე, იქნება '''роуп''' დაბოლოება, ყველა დანარჩენ შემთხვევაში იქნება — '''рауп'''???.

{| {{wikitable}}| align="center"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''აწმყო<br />(სტატიკური)'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''აწმყო<br />(დინამიკური)'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''ნამყო<br />(სრული)'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''ნამყო<br />(უსრული)'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''ნამყო<br />(განუსაზღვრელი)'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მყოფადი'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მყოფადი<br />(კატეგორიული)'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''I პირი (Сара)'''||ис-ҭах-'''уп'''<br />с-гыл-'''оуп'''||ис-ф-'''оит'''<br />сы-ццак-'''уеит'''||сы-хәмар-'''ит'''<br />ис-ф-'''еит'''||ис-ф-'''он'''<br />сы-ццак-'''уан'''||с-ца-'''н'''||ис-фа-'''п'''<br />ис-фа-'''шт'''||сы-хәмар-'''роуп'''<br />ис-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''II პირი (Уара)'''||иу-ҭах-'''уп'''<br />у-гыл-'''оуп'''||иу-ф-'''оит'''<br />у-ццак-'''уеит'''||у-хәмар-'''ит'''<br />иу-ф-'''еит'''||иу-ф-'''он'''<br />у-ццак-'''уан'''||у-ца-'''н'''||иу-фа-'''п'''<br />иу-фа-'''шт'''||у-хәмар-'''роуп'''<br />иу-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''II პირი (Бара)'''||иб-ҭах-'''уп'''<br />б-гыл-'''оуп'''||иб-ф-'''оит'''<br />бы-ццак-'''уеит'''||бы-хәмар-'''ит'''<br />иб-ф-'''еит'''||иб-ф-'''он'''<br />бы-ццак-'''уан'''||б-ца-'''н'''||иб-фа-'''п'''<br />иб-фа-'''шт'''||бы-хәмар-'''роуп'''<br />иб-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''III პირი (Иара)'''||и(и)-ҭах-'''уп'''<br />д-гыл-'''оуп'''||и(и)-ф-'''оит'''<br />ды-ццак-'''уеит'''||ды-хәмар-'''ит'''<br />и(и)-ф-'''еит'''||и(и)-ф-'''он'''<br />ды-ццак-'''уан'''||д-ца-'''н'''||и(и)-фа-'''п'''<br />и(и)-фа-'''шт'''||ды-хәмар-'''роуп'''<br />и(и)-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''III პირი (Лара)'''||ил-ҭах-'''уп'''<br />д-гыл-'''оуп'''||ил-ф-'''оит'''<br />ды-ццак-'''уеит'''||ды-хәмар-'''ит'''<br />ил-ф-'''еит'''||ил-ф-'''он'''<br />ды-ццак-'''уан'''||д-ца-'''н'''||ил-фа-'''п'''<br />ил-фа-'''шт'''||ды-хәмар-'''роуп'''<br />ил-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''III პირი (Иара)'''||иа-ҭах-'''уп'''<br />и-гыл-'''оуп'''||иа-ф-'''оит'''<br />и-ццак-'''уеит'''||иа-хәмар-'''ит'''<br />иа-ф-'''еит'''||иа-ф-'''он'''<br />и-ццак-'''уан'''||и-ца-'''н'''||иа-фа-'''п'''<br />иа-фа-'''шт'''||и-хәмар-'''роуп'''<br />иа-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''I პირი (Ҳара)'''||иаҳ-ҭах-'''уп'''<br />ҳ-гыл-'''оуп'''||иаҳ-ф-'''оит'''<br />ҳа-ццак-'''уеит'''||ҳа-хәмар-'''ит'''<br />иаҳ-ф-'''еит'''||иаҳ-ф-'''он'''<br />ҳа-ццак-'''уан'''||ҳ-ца-'''н'''||иаҳ-фа-'''п'''<br />иаҳ-фа-'''шт'''||ҳа-хәмар-'''роуп'''<br />иаҳ-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''II პირი (Шәара)'''||ишә-ҭах-'''уп'''<br />шә-гыл-'''оуп'''||ишә-ф-'''оит'''<br />шә-ццак-'''уеит'''||шә-хәмар-'''ит'''<br />ишә-ф-'''еит'''||ишә-ф-'''он'''<br />шә-ццак-'''уан'''||шә-ца-'''н'''||ишә-фа-'''п'''<br />ишә-фа-'''шт'''||шә-хәмар-'''роуп'''<br />ишә-фа-'''роуп'''
|-
| align="left" style="background:#f0f0f0;"| '''III პირი (Дара)'''||ир-ҭах-'''уп'''<br />и-гыл-'''оуп'''||ир-ф-'''оит'''<br />и-ццак-'''уеит'''||и-хәмар-'''ит'''<br />ир-ф-'''еит'''||ир-ф-'''он'''<br />и-ццак-'''уан'''||и-ца-'''н'''||ир-фа-'''п'''<br />ир-фа-'''шт'''||и-хәмар-'''роуп'''<br />ир-фа-'''роуп'''
|}

* '''არსებითი სახელი'''

'''არსებითი სახელის ფორმა — გარდაქცევითობა'''

აფხაზურ ენაში არსებით სახელს ე. წ. გარდაქცევითობის ფორმა გააჩნია. აღნიშნული ფორმა იწარმოება შემდეგი ფორმულის მიხედვით: '''₳ -....+ с'''

:Аԥҳы́с — ქალი, ₳-ԥҳы́с+с (ԥҳы́сс) — ქალად;
:Аҩы́за —მეგობარი, ₳-ҩы́за+с (Ҩы́зас) — მეგობრად;
:Аԥа — შვილი (ვაჟი), ₳-ԥа+с (Ԥас) — შვილად.

'''არსებითი სახელის ფორმა — ინსრტუმენტალისი'''

აფხაზურ არსებით სახელს აგრეთვე აქვს ე/ წ/ ინსტრუმენტალისი. აღნიშნული ფორმა იწარმოება შემდეგი ფორმულის მიხედვით: '''₳ -....+ ла'''

:Аурды́н — ურემი, ₳-урды́н+ла (Уарды́нла) — ურმით;
:Амашьы́на — მანქანა, ₳-машьы́на+ла (Машьы́нала) — მანქანით;
:Адәы́ҕба — მატარებელი, ₳-дәы́ӷба+ла (Дәы́ҕбала) — მატარებლით.
* '''რიცხვითი სახელი'''
აფხაზური ენაში თვლის სისტემა ოცობითია.
{| {{wikitable}}| align="center"
|-
|0 '''Аноль'''||20 '''Ҩажәа'''||40 '''Ҩынҩажәа'''||60 '''Хынҩажәа'''||80 '''Ԥшьынҩажәа'''
|-
|1 '''Акы'''||21 '''Ҩажәи акы'''||41 '''Ҩынҩажәи акы'''||61 '''Хынҩажәи акы'''||81 '''Ԥшьынҩажәи акы'''
|-
|2 '''Ҩба'''||22 '''Ҩажәи ҩба'''||42 '''Ҩынҩажәи ҩба'''||62 '''Хынҩажәи ҩба'''||82 '''Ԥшьынҩажәи ҩба'''
|-
|3 '''Хԥа'''||23 '''Ҩажәи хԥа'''||43 '''Ҩынҩажәи хԥа'''||63 '''Хынҩажәи хԥа'''||83 '''Ԥшьынҩажәи хԥа'''
|-
|4 '''Ԥшьба'''||24 '''Ҩажәи ԥшьба'''||44 '''Ҩынҩажәи ԥшьба'''||64 '''Хынҩажәи ԥшьба'''||84 '''Ԥшьынҩажәи ԥшьба'''
|-
|5 '''Хәба'''||25 '''Ҩажәи хәба'''||45 '''Ҩынҩажәи хәба'''||65 '''Хынҩажәи хәба'''||85 '''Ԥшьынҩажәи хәба'''
|-
|6 '''Фба'''||26 '''Ҩажәи фба'''||46 '''Ҩынҩажәи фба'''||66 '''Хынҩажәи фба'''||86 '''Ԥшьынҩажәи фба'''
|-
|7 '''Бжьба'''||27 '''Ҩажәи бжьба'''||47 '''Ҩынҩажәи бжьба'''||67 '''Хынҩажәи бжьба'''||87 '''Ԥшьынҩажәи бжьба'''
|-
|8 '''Ааба'''||28 '''Ҩажәи ааба'''||48 '''Ҩынҩажәи ааба'''||68 '''Хынҩажәи ааба'''||88 '''Ԥшьынҩажәи ааба'''
|-
|9 '''Жәба'''||29 '''Ҩажәи жәба'''||49 '''Ҩынҩажәи жәба'''||69 '''Хынҩажәи жәба'''||89 '''Ԥшьынҩажәи жәба'''
|-
|10 '''Жәаба'''||30 '''Ҩажәи жәаба'''||50 '''Ҩынҩажәи жәаба'''||70 '''Хынҩажәи жәаба'''||90 '''Ԥшьынҩажәи жәаба'''
|-
|11 '''Жәеиза'''||31 '''Ҩажәи жәеиза'''||51 '''Ҩынҩажәи жәеиза'''||71 '''Хынҩажәи жәеиза'''||91 '''Ԥшьынҩажәи жәеиза'''
|-
|12 '''Жәаҩа'''||32 '''Ҩажәи жәаҩа'''||52 '''Ҩынҩажәи жәаҩа'''||72 '''Хынҩажәи жәаҩа'''||92 '''Ԥшьынҩажәи жәаҩа'''
|-
|13 '''Жәаха'''||33 '''Ҩажәи жәаха'''||53 '''Ҩынҩажәи жәаха'''||73 '''Хынҩажәи жәаха'''||93 '''Ԥшьынҩажәи жәаха'''
|-
|14 '''Жәиԥшь'''||34 '''Ҩажәи жәиԥшь'''||54 '''Ҩынҩажәи жәиԥшь'''||74 '''Хынҩажәи жәиԥшь'''||94 '''Ԥшьынҩажәи жәиԥшь'''
|-
|15 '''Жәохә'''||35 '''Ҩажәи жәохә'''||55 '''Ҩынҩажәи жәохә'''||75 '''Хынҩажәи жәохә'''||95 '''Ԥшьынҩажәи жәохә'''
|-
|16 '''Жәаф'''||36 '''Ҩажәи жәаф'''||56 '''Ҩынҩажәи жәаф'''||76 '''Хынҩажәи жәаф'''||96 '''Ԥшьынҩажәи жәаф'''
|-
|17 '''Жәибжь'''||37 '''Ҩажәи жәибжь'''||57 '''Ҩынҩажәи жәибжь'''||77 '''Хынҩажәи жәибжь'''||97 '''Ԥшьынҩажәи жәибжь'''
|-
|18 '''Жәаа'''||38 '''Ҩажәи жәаа'''||58 '''Ҩынҩажәи жәаа'''||78 '''Хынҩажәи жәаа'''||98 '''Ԥшьынҩажәи жәаа'''
|-
|19 '''Зеижә'''||39 '''Ҩажәи зеижә'''||59 '''Ҩынҩажәи зеижә'''||79 '''Хынҩажәи зеижә'''||99 '''Ԥшьынҩажәи зеижә'''
|-
|}

{| {{wikitable}}| align="center"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''რიცხვითი სახელები'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''რიცხვითი სახელის წარმოების მოდელი'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''მაგალითები'''
|-
| რაოდენობითი: ნივთთა კლასი||₳+ფუძე+ба (ორიდან ათის ჩათვლით)||акы ала, ҩба ала, хԥа ала… (ერთი ძაღლი, ორი ძაღლი, სამი ძაღლი...)
|-
| რაოდენობითი: ადამიანის კლასი||₳+ფუძე+ҩы||аӡәы, ҩыџьа, хҩык … (ერთი ადამიანი, ორი ადამიანი, სამი ადამიანი...)
|-
| რიცხვითი სახელი: რიგობითი||А+რაოდენობითი რიცხვითი სახელი+тәи||актәи, аҩбатәи, ахԥатәи… (პირველი, მეორე, მესამე...)
|-
| რიცხვითი სახელი: ჯერობითი||რაოდენობითი რიცხვითი სახელი+нтә||хынтә, ԥшьытнә, ҩажәантә… (სამჯერ, ოთხჯერ, ოცჯერ...)
|-
| რიცხვითი სახელი: მიახლოებითი||რაოდენობითი რიცხვითი სახელი+ҟа||хԥаҟа, ԥшьбаҟа, ҩажәаҟа… (სამიოდე, ოთხიოდე, ოციოდე...)
|-
| რიცხვითი სახელი: კრებითი (ნ. კლ.)||А+რაოდენობითი რიცხვითი სახელი+гьы||ахԥагьы, аԥшьбагьы (სამივე, ოთხივე)
|-
| რიცხვითი სახელი: კრებითი (ად. კლ.)||ры+რაოდენობითი რიცხვითი სახელი+гьы||рыхҩыкгьы, рыԥшьҩыкгьы (სამივე, ოთხივე)
|}

* '''ზედასრთავი სახელი'''
აფხაზურ ენაში ზედსართავი სახელი შეიძლება იყოს ვიტარებითი და მიმართებითი.

'''ვითარებითი''' ზედსართავი სახელი მომდინარეობს სხვა მეტყველების ნაწილებისაგან აფიქსების დართვის გარეშე: ахьшәашәа, аҵар, аиҵбы, ашуәакәа, аҟаԥшь... ვითარებითი ზედსართავი სახელი შესატყვისებებში მსაზღვრელია და მოსდევს საზღვრულს (არსებით სახელს ან მეტყველების სხვა ნაწილს): аӡӷаб ԥшӡа, аҵәа хаа, ахаҵа ӷәӷәа, ахшыҩ ҵар...

ზედსართავი სახელის კითხვებია: дзеиԥшроузеи? როგორი? (სულიერი ადამიანი); изеиԥшроузеи? როგორი? (უსულო საგნები და ცხოველები).

მრავლობითის წარმოების დროს ვითარებით ზედართავ სახელს შეიძლება დაერთოს მხოლოდ სუფიქსი -қәа (аҩны ҳарак-қәа, аимаа бзиа-қәа, аҵкы ԥшӡа-қәа), მაგრამ аҳӷаб-цәа бзиа-қәа, аха-цәа ӷәӷәа-қәа.

შედარებითი და აღმატებითი ხარისხები:

'''მიმართებითი''' ზედსართავი სახელი იწარმოება სხვა მეტყველების ნაწილის ფუძეზე тә(ы)/тәи სუფიქსების დართვით: арӷьаратәи, армаратәи, ԥхьаҟатәи, ашьҭахьтәи, ҵаҟатәи, хыхьтәи.

* '''თანდებულები'''
აფხაზურ ენაშ თანდებულები შედარებით ცოტაა. ისევე, როგორც ქართულში ისინი ადგილს, დროს, მიმართულებას აღნიშნავენ. აფხაზური თანდებულებია: -ахь (), -аҿы (), -ҟа (), -нӡа (), -ҟны (), -зы (), -шҟа (), -нтә(и) ().

:1. თანდებულები -ахь, -ҟа, -аҿы, -зы, -ла, -нтә, -нтәи, -нӡа არსებით სახელთან შერწყმით იწერება. 

არის შემთხვევები, როდესაც მიმართულების თადებულები წინადადებაში არ გამოიყენება, მაგრამ მიმართულების მიმართულება იგუისხმება: Лана лаб Аҟәа дцеит.

:2. თუ სიტყვა მთავრდება თანხმოვანზე ან у, и, ӡ, е-ზე, თანდებულები -ашҟа, -аҿы, -аҿынӡа, -ахь, -аҟынӡа, -ҟынтә, -аҟны ცალკე იწერება:ақалақь ашҟа, ақалақь аҟынтәи, амахә аҿы, ашьха ашьапы аҟынӡа...

:3. თანდებულები а ы-ს შემდეგ სიტყვასთან შერწმით იწერება:
:4. თუ არსებითი სახეი მრავლობით რიცხვშია, არ აქვს მნიშვნელობა ხმოვანზე მთავრდება თუ თანხმოვანზე
:5. ადამიანის კლასის არსებით სახელებთან თანდებულები ყოველთვის ცალკე იწერება.

* '''ზმნის ბრძანებითი ფორმა'''

* '''ზმნის კითხვითი ფორმა'''

* '''ზმნის უარყოფითი ფორმა'''

== ევლია ჩელები ==
{{მთავარი|ევლია ჩელები}}

აფხაზური ენის შესახებ არსებული პირველი ცნობები, რომლებიც დღემდე შემოინახა [[XVII საუკუნე|ХVII საუკუნის]] ცნობილ [[თურქები|თურქ]] მოგზაურს ევლია ჩელების (Evliya Çelebi) ეკუთვნის. ევლია ჩელები თავის მოგზაურობას [[1640]] წელს შესდგომია და დაუსრულებია [[1670]] წელს. მას მოუვლია [[ყირიმი]], [[რუმელია]], [[ავსტრია]], [[ალბანეთი]], [[კრეტა]], [[დალმაცია]], [[თესალონიკი]], [[აზერბაიჯანი]], [[საქართველო]] და თავისი შთაბეჭდილებები ერთ წიგნად შეუკრავს, ხოლო წიგნისთვის კი „[[სეაჰათნამე]]“ (სამოგზაურო წიგნი) უწოდებია. მოგზაურს გარდა ზოგადი ცნობებისა [[არაბული ანბანი|არაბული ასოებით]] ჩაუწერია ზოგი აფხაზური სიტყვა. აფხაზური ენა ახალგაზრდა სამწერლობო ენაა.

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[აფხაზური ანბანი]]
* [[აფხაზურ-ადიღური ენები]]

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

== ლიტერატურა ==
=== ქართული ===
* [[ალექსი კვარაცხელია]]: ''აფხაზური ენის გრამატიკა'' ფონეტიკა და მორფოლოგია, სოხუმი: ალაშარა, 1990
* [[ალექსი კვარჭულია]], ''აფხაზური ენის გრამატიკა'' [ფონეტიკა და მორფოლოგია], სოხუმი: ალაშარა, 1990 
* [[ნანა მაჭავარიანი]], მცენარეთა ლექსიკა აფხაზურში, თბ. 2006, ISBN – 99940-864-1-3 
* [[ნანა მაჭავარიანი]], სინტაქსურ მიმართებაში შემავალი ზმნური კატეგორიები აფხაზურსა და ქართულში, თბ., 2006, ISBN – 99940-864-3-x
* [[თეიმურაზ გვანცელაძე]], აფხაზური და ქართული ენების შემსწავლელთათვის, ტომი I. ქართული ენის გრამატიკული მიმოხილვა. ქართულ-აფხაზური ლექსიკონი (აფხაზურ ენაზე), თბ., 2003, ISBN – 99940-718-8-2 99940-22-90-3 
* [[თეიმურაზ გვანცელაძე]], აფხაზური და ქართული ენების შემსწავლელთათვის, ტომი II. ქართული ენის გრამატიკული მიმოხილვა. ქართულ-აფხაზური ლექსიკონი (აფხაზურ ენაზე), თბ., 2003, ISBN – 99940-718-8-2 99940-22-84-9
* [[თეიმურაზ გვანცელაძე]], მცირე აფხაზურ-ქართული ლექსიკონი, თბ., 2000, ISBN – 99928-77-93-6 
{{ქსე|2|34|ლომთათიძე ქ.}}

=== რუსული ===
*[http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf «Джигетский сборник», Вопросы этно-культурной истории Западной Абхазии или ДжигетииМосква, 2012]
* Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийскокавказские языки. «Наука». Москва, 1967.
* [[ნიკო მარი|Марр, Н.]]: [[1938]]. ''О Языке и истории абхазов''. Москва: Академия Наук СССР.
* Марр Н. Я.: ''Абхазский аналитический алфавит''. Л., [[1926]] («Труды яфетского семинария», I).
* [[ქეთევან ლომთათიძე|Ломтатидзе, К. В.]] [[1968]]. ''Грамматика абхазкого языке: фонетика и морфология.'' Сухуми.)
* Чирикба В. А.: Расселение абхазов в Турции. Приложение к книге: Ш. Д. Инал-ипа. Садзы. Историко-этнографические очерки. Москва: Российская Академия Наук, [[1995]], с. 260—278.
* Чирикба В. А.: ''Абхазский язык''. // Языки Российской Федерации и Соседних Государств. Энциклопедия. В трех томах. Т. 1. A-И. Москва: Наука, [[1998]], с. 8-18.
* Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийско-кавказские языки. «Наука». Москва, 1967.

=== ინგლისური ===
* Andrews, Peter A.: ''Ethnic groups in the Republic of Turkey''., Beiheft Nr. B 60, Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Wiesbaden: Reichert Publications, [[1989]]
* [[ვიაჩესლავ ჩირიკბა|Čirikba, Vjačeslav A.]]: [[2003]]. ''Abkhaz'' (''Languages of the world''). München: LINCOM Europa. 
* Chirikba V.A.: ''Common West Caucasian''. ''The Reconstruction of its Phonological System and Parts of its Lexicon and Morphology''. — Leiden: Research School CNWS. [[1996]].
* Chirikba V.A.: ''Abkhaz''. Languages of the World/ Materials 119. Leiden: Lincom Europa, [[2003]].
* Chirikba V.A.: ''Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey''. In: A. Sumru Özsoy (ed.). Proceedings of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics, 10-12 October [[1994]]. Studia Caucasologica III. Novus forlag — Oslo, Institutet for sammenlignende kulturforskning, [[1997]], p.&nbsp;63-88.
* [[ჯორჯ ჰიუიტი|Hewitt, B. G.]] [[1979]]. ''Abkhaz'' (''Lingua Descriptive Studies''). Amsterdam: North-Holland.)
* Hewitt B.G. Abkhaz // Greppin J. (ed.) ''The Indigenous Languages of the Caucasus'' Vol. 2. New York: Caravan Books, [[1989]]. [pp.&nbsp;39–88].
=== გერმანული ===
* [[გიორგი კლიმოვი|Klimov, Georgij A.]] [[1994]]. ''Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft''. Üb. von Jost Gippert. Hamburg: Buske.

=== ლექსიკონები ===
* თეიმურაზ გვანცელაძე, მცირე აფხაზურ-ქართული ლექსიკონი, [[თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა]], 2000, ISBN 9992877936, ISBN 9789992877937
* Марр Н. Я. ''Абхазско-русский словарь''. Л., [[1926]].
* ''Русско-абхазский словарь''. Сухуми, [[1964]].
* Шакрыл К. С., Конджария В. Х., Чкадуа Л. П. ''Словарь абхазского языка'' в 2 томах. Сухуми, [[1987]].
* Chirikba V. A. ''A Dictionary of Common Abkhaz''. Leiden, [[1996]].

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.acnet.ge/ike_dictionaries/abkhazian_georgian_grammar.pdf თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური ენის გრამატიკა ქართველთათვის“ (ქართულ ენაზე) და „ქართული ენის გრამატიკა აფხაზთათვის“ (აფხაზურ ენაზე) ლექსიკონითურთ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040108175956/http://www.acnet.ge/ike_dictionaries/abkhazian_georgian_grammar.pdf |date=2004-01-08 }}
* [http://www.amsi.ge/istoria/div/gvanc.html თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“]
* [http://www.omniglot.com/writing/abkhaz.htm ომნიგლოტი: „აფხაზური ანბანი“]
* [http://www.uni-klu.ac.at/eeo/Abchasisch.pdf ევროპული აღმოსავლეთის ენციკლოპედია: „აფხაზური ენა“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927010801/http://www.uni-klu.ac.at/eeo/Abchasisch.pdf |date=2007-09-27 }}
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=abk ეთნოლოგი: მსოფლიოს ენები, აფხაზები]
* [http://www.fuadiye.com/Abazabizsha.html აბაზურ-აფხაზური საიტი (თურქეთი)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230002512/http://www.fuadiye.com/Abazabizsha.html |date=2013-12-30 }}

{{აფხაზურ-ადიღური ენები}}

[[კატეგორია:აფხაზური ენა| ]]
[[კატეგორია:აფხაზეთი]]
[[კატეგორია:საქართველოს ენები]]
[[კატეგორია:ენები ოცობითი თვლის სისტემით]]