იხილეთ წყარო გვერდისთვის აცტეკები

{{ინფოდაფა ყოფილი ქვეყანა
|სახელი = აცტეკების იმპერია
|მშობლიური სახელი = 
|სტატუსი = 
|ჰიმნი = 
|დროშა = 
|დროშის აღწერა = 
|გერბი = Aztec_Triple_Alliance.png
|გერბის აღწერა = სიმბოლოები
|რუკა = Aztec Empire.png
|აღწერა = აცტეკების იმპერია [[მესოამერიკა]]ში
|p1 = ტენოჩტიტლანი
|flag_p1 = Tenochtitlan Glyph ZP.svg
|p2 = ტლატელოლკო
|flag_p2 = Tlatelolco_glyph.svg
|p3 = ტლაკოპანი
|flag_p3 = Tlacopan glyph.svg
|p4 = აცკაპოტცალკო
|flag_p4 =
|p5 =კულჰუაკანი
|flag_p5 = Culhuacan glyph.svg
|p6 = ტესკოკო
|flag_p6 = Texcoco Glyph.png
|p7 = კალკო
|flag_p7 = Chalco Glyph ZP.svg
|s1 = ახალი ესპანეთის ვიცე-სამეფო
|flag_s1 = Flag of New Spain.svg
|შექმნილია = [[1428]]
|ლიკვიდერებულია = [[1521]]
|დევიზი =
|დედაქალაქი = [[ტენოჩტიტლანი]] (არაოფიციალური)
|ქალაქები =
|ენა = [[ნაუატლი]]
|რელიგია =
|ვალუტა = კაკაოს მარცვლები<br />ბამბის ტილო
|დამატებითი პარამეტრი =
|პარამეტრის შიგთავსი =
|ფართობი =
|მოსახლეობა = 20 მლნ. (1520)
|მართველობის ფორმა = [[მონარქია]]
|დინასტია =
|მმართველის ტიტული = 
|მმართველი1 = 
|მმართველი1 წელი = 
|მმართველის ტიტული2 = <!--გამოიყენება მმართველის ტიტულის შეცვლის შემთხვევაში-->
|მმართველი2 = 
|მმართველი2 წელი = 
|მმართველის ტიტული3 = 
|მმართველი3 = 
|მმართველი3 წელი = 
|მმართველის ტიტული4 = 
|მმართველი4 = 
|მმართველი4 წელი = 
|მმართველის ტიტული5 = 
|მმართველი5 = 
|მმართველი5 წელი = 
|მმართველის ტიტული6              =  
|მმართველი6                       = 
|მმართველი6 წელი                  = 
|დამატებითი პარამეტრი1         =
|პარამეტრის შიგთავსი1            =
|ეტაპი1                            =
|თარიღი1                            =
|წელი1                             =
|ეტაპი2                            =
|თარიღი2                            =
|წელი2                             =
|დამატებითი პარამეტრი2         =
|პარამეტრის შიგთავსი2         =
|წინა                               =
|წინამორბედი1                               =
|წინამორბედი2                               =
|წინამორბედი3                               =
|წინამორბედი4                               =
|წინამორბედი5                               =
|წინამორბედი6                               =
|წინამორბედი7                               =
|შემდეგი                            =
|მემკვიდრე1                               =
|მემკვიდრე2                               =
|მემკვიდრე3                               =
|მემკვიდრე4                               =
|მემკვიდრე5                               =
|მემკვიდრე6                               =
|მემკვიდრე7                               =
|სქოლიო                             =
}}
'''აცტეკები''' (საკ. სახელწოდება — ''ასტეკა'') — [[მექსიკა|მექსიკის]] [[ინდიელები|ინდიელთა]] ერთ-ერთი ყველაზე მრავალრიცხოვანი ხალხი. [[აცტეკური ენა]] — ''ნაუატლი'' [[იუტოაცტეკური ენები|იუტოაცტეკურ ენათა]] დიდ ჯგუფს განეკუთვნება. [[XII საუკუნე]]ში ჩრდილოეთიდან მოსული აცტეკები [[მეხიკო]]ს ველზე შეიჭრნენ და დამკვიდრდნენ, აითვისეს მისი ძველი მოსახლეობის — [[ტოლტეკები]]ს, [[საპოტეკები]]სა და [[მიშტეკები]]ს მაღალი კულტურა და [[XIV საუკუნე]]ში დააარსეს ქ. [[ტენოჩტიტლანი]] (ახლანდელი ქ. [[მეხიკო]]). [[1427]] წელს დაუკავშირდნენ [[ტესკოკო]]სა და [[ტლაკოპანი]]ს ქალაქ-სახელმწიფოებს, დაიმორჩილეს მთელი მეხიკოს ველისა და ცენტრალური მექსიკის მოსახლეობა და ადგილობრივ ტომთა კონფედერაციის სათავეში მოექცნენ.

== მდგომარეობა ესპანელების მოსვლამდე ==
როდესაც [[ერნან კორტესი|ერნან კორტესმა]] და მისმა ესპანელემა ჯარისკაცებმა მიაღწიეს მეხიკოს ხეობას [[1519]] წელს მათ იპოვეს ჩინებული ქალაქი რომელიც იდგა კუნძულზე ტბაში. 3 განიერი დამბა მიდიოდა უდიდეს თეთრ სასახლეებთან და მოხატულ ტაძრებთან პირამიდების თავზე.

ეს ქალაქი იყო [[ტენოჩტიტლანი]], აცტეკების დედაქალაქი. მისი გრანდიოზულობა აჩვენებდა აცტეკების ძალაუფლებასა და სიმდიდრეს. ქალაქიდან მათი არმიები დასაპყრობად გადიოდნენ. ქალაქში შედიოდა ხარკი დაპყრობილი დამოკიდებული ხალხებისგან, სურსათი, [[თიხის ნაკეთობა|თიხის ნაკეთობები]], [[ოქრო]], [[ჟადეიტი]], [[ფირუზი]] და [[მოზაიკა|მოზაიკები]]. გარდა მტვირთავებისა ქალაქში შემოდიოდნენ აგრეთვე დატყვევებული ჯარისკაცები, რომლებიც უნდა მსხვერპლად შეწირულიყვნენ [[აცტეკი ღმერთები|აცტეკი ღმერთებისადმი]].

როდესაც ესპანელები მოვიდნენ, აცტეკები მართავდნენ ტერიტორიას [[მექსიკის ყურე|მექსიკის ყურიდან]] [[კორდილიერები|კორდილიერებამდე]] და სამხრეთით დღევანდელი [[გვატემალა|გვატემალის]] ტერიტორიამდე. ამის მიუხედავად მათ იმპერატორს [[მონტესუმა I]] არ ჰქონდა კარგად ორგანიზებული [[იმპერია]]. როდესაც ვასალური ქალაქები ან ტომები ჯანყდებიდნენ, იგი იძულებული ხდებოდა თავიდან დაეპყრო ისინი. მას არ ჰყავდა გუბერნატორები ან მდგომი ჯარები რომ გაეკონტროლებინათ ისინი. ერთი სიტყვით, მათ არ ჰქონდათ ცენტრალიზებული სახელმწიფო. სახელმწიფო სტრუქტურის ეს სისუსტე დაეხმარა ესპანელებს აცტეკების დაპყრობაში სულ რაღაც 2 წელში. გარდა ამისა ამ მოვლენაში იყო შიშის ფაქტორი, რომელიც ინდიელებს ჰქონდათ ესპანელ დამპყრობლებისადმი. თავის კომპანიაში [[ერნან კორტესი|კორტესს]] აჯანყებული ტომებიც მიეხმარნენ.

[[ფაილი:Retrato de Hernán Cortés.jpg|left|thumb]]
[[ერნან კორტესი|კორტესის]] მოსვლისას აცტეკებს ჰქონდათ ყველაზე განვითარებული ცივილიზაცია [[ჩრდილოეთ ამერიკა]]ში, თუმცა იგი ორიგინალობით არ გამოირჩეოდა. როდესაც ისინი იპყრობდნენ რეგიონს ისინი იერთებდნენ უფრო ადრეული განვითარებული ხალხის კულტურას, როგორიცაა [[ზაპოტეკები]]ს, [[მაია (ხალხი)|მაიას]], [[ტოლტეკები]]ს და სხვ. ბარბაროსული აცტეკები მივიდნენ მეხიკოს ხეობაში ჩ.წ. დაახლოებით 1200 წელს.

აცტეკების ცხოვრებაში რელიგია იყო უძლიერესი მაკონტროლებელი ძალა. [[არქიტექტურა]]სა და მხატვრობაში მათი უდიდესი მიღწევები სწორედ ტაძრების მოხატვასა და მშენებლობაშია მიღწეული. მათ ჰქონდათ ნახატობრივი დამწერლობა, [[იეროგლიფები]] და ციფრების აღნიშნვები, რომლებითაც ისინი იწერდნენ რელიგიურ დღესასწაულებსა და ისტორიულ მოვლენებს. [[მაია (ხალხი)|მაიასგან]] მათ ისწავლეს მზის კალენდრის გამოყენება, ამ ცოდნის მეშვეობით მათი მღვდლები ინარჩუნებდნენ ყველაზე სწორ კალენდარს. ალმანაქი იძლეოდა ცოდნას მოძრავი და უძრავი დღესასწაულების შესახებ, აგრეთვე მასში ეწერა ღვთაებების სახელები და დატები და საათები, თუ როდის უნდა გამართულიყო ლოცვა.

== სავაჭრო სისტემა ==
სავაჭრო სისტემა აერთიანებდა იმპერიის შორეულ ნაწილებს [[ტენოჩტიტლანი|ტენოჩტიტლანთან]]. ჯარისკაცები იცავდნენ ვაჭრებსა და მტვირთავთა ჯგუფებს.

რომლებსაც გადაჰქონდათ მძიმე ლოდები, რადგანაც მათ არ ჰყავდათ გადამზიდი ცხოველები. კანოებს მოჰქონდათ მოსავალი უახლოესი ფერმებიდან დედაქალაქში. მათი მთავარი წარმოება იყო [[მარცვლეული კულტურები]], [[ხორბალი]], [[კაკაო]],[[ლობიო]], [[წიწაკა]], [[ბადრიჯანი]], [[თამბაქო]], [[პამიდორი|პამიდვრები]], [[ინდაურები]] და [[ბამბა]]. საქმე მიდიოდა ბარტერით, რადგანაც აცტეკებს ფული არ გამოუგონებიათ. ხურდა შეიძლება მიცემულიყო [[კაკაოს მარცვალი|კაკაოს მარცვლებში]].

== ცხოვრება დედაქალაქში ==
აცტეკები იყენებდნენ თავის სიმდიდრესა და ძალაუფლებას იმისთვის, რათა შეექმნათ ბრწყინვალე ცხოვრება დედაქალაქში. [[მონტესუმა]] ცხოვრობდა მდიდრულ სასახლეში. მის ირგვლივ იყო უამრავი თავადი და ათასობით მონა. სასახლეში იყო უამრავი ბაღი და სამხეცე.

ქალაქის ქუჩები და სასახლეები ბრწყინვალედ იყო დალაგებული მეეზოვე მონების მიერ. ხიდებს მიჰქონდათ ქუჩები კანალების ზემოთ, რომლებიც ყაითნით აკრავდა ქალაქს. აკვედუკებს მოჰქონდათ წყალი [[ჩაპულტეკი]]დან, კლდიანი სიმაღლიდან ახლომახლო.

უცნაური მოტივტივე კუნძულები გარს აკრავდნენ მთავარ ოვალურ კუნძულს. ისინი იყვნენ დამზადებული ტალახისგან, რომელიც ტბის ფსკერიდან იყო ამოღებული, დაყრდნობილი ბადეზე ხის მორებიდან და ბალახიდან. უპირველესად ფერმერებს შეეძლოთ კუნძულებს შორის კანოეთი მგზავრობა. მეორედ, რადგანაც ხეები ფესვებს ქვემოთ გაგზავნიდნენ ეს კუნძულები გახდა პერმანენტული ფერმები, რომლებსაც [[ჩინამპა]] დაერქვა.

ფერმერები ცხოვრობდნენ უშნო, დაწნულ სახლებში. ქალაქის შედარებით ძველ ნაწილში ცხოვრობდნენ მოხელეები, ალიზისა და ქვის შენობაში. ყველა სახლის ირგვლივ იყო შიდა ეზო და ღობე, რათა დაცულიყვნენ ტბის წყალდიდობებისგან. აცტეკთა უმრავლესობა იყვნენე ფერმერები. ისინი აგრეთვე იყვნენ ოსტატები და ვაჭრები.

== ბავშვთა აღზრდა ==
[[ფაილი:Aztec5figure9.jpg|left|thumb]]
ადათი ითვალისწინებდა ბავშვთა აღზრდის უამრავ ნაწილს, მათ შორის მათ უნდა დაეთვალათ თუ რამდენჯერ ჭამდნენ კუები გარკვეული წლის განმავლობაში. ბავშვებს ასწავლიდნენ თავაზიანობას, უფროსებისადმი პატივისცემას, სიმართლის თქმას და თვითკონტროლს.

ბიჭები სწავლობდნენ პრაქტიკულ ამოცანებს მამებისგან სახლში, ხოლი 15 წლისას მიდიოდნენ „[["ახალგაზრდათა სახლი|ახალგაზრდათა სახლში]]“, რომელსაც [[ტელპუჩკალი]] ერქვა. აქ კლანის ბელადები ასწავლიდნენ ბიჭებს მოქალაქეობრივ მოვალეობებს, რელიგიურ კანონებს, ხალხის ტრადიციებს. ხელოვნებას და ხელობას. ომისთვის მზადებაში შედიოდა სატყორცნი შუბის სროლა (რომელსაც ატლატლ ეძახდნენ), მშვილდ ისრის, და ხის ჯოხებით, რომლებსაც ჰქონდათ ბასრი პირები დამზადებული ობსიდიანისგან. სხვა სკოლებში ([[კალმეკა]]ში) ბიჭები სწავლობდნენ ღვთისმსახურებას, გოგოებს შეეძლოთ გამხდარიყვნენ მღვდელები იმ შემთხვევაში, თუ ჩააბარებდნენ ტაძრის სკოლაში.

== ტომობრივი ორგანიზაცია ==
[[ფაილი:Itzpapalotl 1.jpg|thumb]]
აცტეკთა ტომები იყოფოდნენ ოჯახებად და კლანებად. ყველა კლანს ჰყავდა წარმომადგენლები და მოხელეები ტომის საბჭოში. საბჭო აგზავნიდა მოხელეებს, რათა ეხელმძღვანელათ ქალაქის ერთ-ერთ მეოთხედში, რომლითაც ქალაქი იყო დაყოფილი. საბჭო აგრეთვე ირჩევდა ტომის ბელადს, რომელიც უძღოდა ტომს ომებსა თუ ალიანსებში. მეორე ბელადი პასუხისმგებელი იყო საერთაშორისო დიპლომატიაზე. ეს სისტემა წააგავდა დემოკრატიას, თუმცა ბელადებს ირჩევდნენ ძლევამოსილი ოჯახები. მღვდელს ჰქონდა დიდი ავტორიტეტი ტომში, მაგრამ პრაქტიკულად იგი არავითარ სერიოზულ როლს არ თამაშობდა. მიწა იყო საერთო და ეკუთვნოდა ტომს. საბჭო მას პროპორციულად ყოფდა ოჯახებს შორის. ისინი აკონტროლებდნენ მიწას თუმცა იქამდე, სანამ იგი ნაყოფიერი იყო. სექციები ვალდებულნი იყვნენ გამოემუშავებინათ საჭმელი მღვდლებისა და ბელადებისთვის.

მკაცრი [[კანონი|კანონები]] იცავდნენ მოქალაქეებს და მონებსაც კი ყველანაირი უსამართლობისგან. დაუმორჩილებლობა და დანაშაული აგრეთვე სასტიკად ისჯებოდა. მასალის მპარველი ან მექრთამე ხდებოდა მონა.

== რელიგია ==
აცტეკები ეთაყვანებოდნენ ღმერთების დიდ რაოდენობას, რომლებიც აღნიშნავდნენ [[ბუნების სტიქია|ბუნების სტიქიებს]]. ღმერთების პატივსაცემად და ბოდიშის მოსახდელად ტარდებოდა უთვალავი [[დღესასწაული]] და [[ცერემონია]]. [[ადამიანთა მსხვერპლშეწირვა]] თამაშობდა უდიდეს როლს, რადგანაც სიცოცხლე იყო ადამიანისთვის ყველაზე მთავარი, ეს იყო ღმერთებისადმი ყველაზე ძვირფასი საჩუქარი. რაც უფრო ძლიერდებოდა აცტეკების ნაცია, მით [[ფაილი:Codex Magliabechiano (141 cropped).jpg|left|thumb]]უფრო მეტი სიცოცხლე და [[სისხლი]] სჭირდებოდათ ღმერთებს. [[ტენოჩტიტლანის]] დიდი პირამიდის გახსნისას მოიკლა 20,000 ტყვე. ისინი აიყვანეს კიბეებით და პირამიდის თავში მსხვერპლად შესწირეს [[აცტეკი ღმერთები|აცტეკი ღმერთებისადმი]], როდესაც ტყვეები კიბეებზე ავიდნენ, მღვდლებმა მათი  ტანები ამოფატრეს და გულები ამოიღეს.

ზოგჯერ აცტეკები [[კანიბალიზმი|კანიბალიზმსაც]] მისდევდნენ. ისინი ჭამდნენ მსხვერპლთა ხორცს, რადგანაც სჯეროდათ, რომ მათ ძალას მიიღებდნენ. შეწირულები მიიღებდნენ პატიოსან ადგილს სამოთხეში.

ტყვეების საჭიროებამ იძულებული გახადა აცტეკები არ მოეკლათ მოწინააღმდეგეები, არამედ ტყვედ აეყვანათ.

ესპანელები შეძრულნი იყვნენ ამ რიტუალებით და დაანგრიეს ყველა ტაძარი, რათა განედევნათ ძველი რელიგია. [[მისიონერი|მისიონერები]], რომლებიც მოვიდნენ ხალხში ქრისტიანობის გასავრცელებლად, ანადგურებდნენ ნებისმიერ აცტეკურ ტაძარს, და ხსნიდნენ ამას იმით, რომ ისინი იდოლებსა და „ეშმაკის ტაძრებს“ ანადგურებდნენ. როდესაც ძველი ტაძარი ინგრეოდა, მის ადგილს კათოლიკური სალოცავი იკავებდა.

== აცტეკების როგორც ერის ჩამოყალიბება ==
[[ფაილი:ToltecaChichimeca Chicomostoc.jpg|მინი|[[აცტლანი]]]]
ითვლება, რომ აცტეკები ჩრდილოეთიდან, ლეგენდარული [[აცტლანი]]დან მოვიდნენ. ისინი ლაპარაკობდნენ [[ნახუან]], ან [[ნახუან|ნახუატლ]] ენაზე. ეს ენა მიეკუთვნება [[უტო-აცტეკიან]] სალაპარაკო ჯგუფს. ის წააგავს [[პიმანი]]ს და [[შოშონი|შოშონების]] ენას დასავლეთ ამერიკიდან.

მათი ლეგენდების თანახმად აცტეკები ეს არის მომთაბარე ტომი, რომელიც ოცნებობდა მიწაზე. როდესაც ისინი [[მეხიკოს ხეობა|მეხიკოს ხეობაში]] მივიდნენ, ისინი დაიპყრეს იქაურმა ტომებმა. საბოლოოდ მათ დაიპყრეს ის ხალხი, და მიახლოებით [[1325]] წელს დააარსეს ტენოჩიტლანი (დღევანდელი მეხიკო).

აქ ისინი დასახლდნენ და სხვა ხალხების დასაპყრობად გაეშურნენ. მალე [[ტენოხის აცტეკები|ტენოხის აცტეკებმა]] შექმნეს [[აცტეკების კონფედერაცია]] და გახდნენ მასში დომინანტები. ისინი თავისი სიძლიერის მწვერვალზე იყვნენ, როცა ესპანელებმა ისინი დაიპყრეს. დღევანდელი აცტეკები არიან იმ აცტეკების შთამომავლები, რომლებიც [[კორტესი|კორტესმა]] დაიპყრო.

== იხილეთ აგრეთვე ==
*[[აცტეკების მბრძანებელთა სია]]
*[[მაიას ცივილიზაცია]]
*[[მისტეკები]]

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{Commons category|Aztec}}
* [http://www.public.asu.edu/~mesmith9/azbib.html Michael E. Smith's student bibliography on the Aztecs].
*{{cite web|url= http://www.public.asu.edu/~mesmith9/MES-05-SciAm-.pdf |title=Article: "Life in the Provinces of the Aztec Empire" }}
* [http://www.public.asu.edu/~mesmith9/tlahuica.html Tlahuica Culture Home Page (an Aztec group from Morelos, Mexico)]
* [http://www.bbc.co.uk/radio4/history/inourtime/inourtime_20030227.shtml "The Aztecs-looking behind the myths"]

{{აცტეკები}}
{{მესოამერიკის კოლუმბამდელი კულტურები}}
{{იმპერიები}}

[[კატეგორია:აცტეკები| ]]
[[კატეგორია:ამერიკის ხალხები]]