იხილეთ წყარო გვერდისთვის ბორობუდური

{{რჩეული/2.0}}{{ინფოდაფა შენობა
| სახელი              = ბორობუდური
| native_name         = 
| სურათი             = Borobudur-Nothwest-view.jpg
| სურათის ზომა       = 300
| image_alt           = 
| წარწერა             = ბორობუდური — [[იუნესკო]]ს [[მსოფლიო მემკვიდრეობა|მსოფლიო მემკვიდრეობის]] ძეგლი, ხედი ჩრდილო-დასავლეთიდან
| former_names        = 
| alternate_names     =
| map_type            = ინდონეზია
| map_alt             = 
| map_caption         = მდებარეობა ინდონეზიაში
| building_type       = 
| არქიტექტურული სტილი = [[სტუპა]] და [[ინდონეზიის კანდი|კანდი]] 
| structural_system   = 
| cost                = 
| მდებარეობა          = [[მაგელანგი]]ს სიახლოვეს, ცენტრალური [[იავა]]
| კლიენტი            = [[საილენდრა]]ს დინასტია
| owner               = 
| current_tenants     = 
| landlord            = 
| ქვეყანა              = {{დროშა|ინდონეზია}}
| latd                = 7
| latm                = 36
| lats                = 37
| latNS               = S
| longd               = 110
| longm               = 12
| longs               = 15
| longEW              = E
| altitude            = 
| start_date          = 
| დასრულდა            = 825
| inauguration_date   = 
| demolition_date     = 
| height              = 
| diameter            = 
| other_dimensions    = 
| floor_count         = 
| floor_area          =
| main_contractor     = 
| არქიტექტორი         = [[გუანადჰარმა]]
| structural_engineer = 
| services_engineer   = 
| civil_engineer      = 
| other_designers     = 
| quantity_surveyor   = 
| awards              = 
| url                 = 
| references          = 
}}
'''ბორობუდური''' (ასევე '''ბარაბუდური''') — [[მაჰაიანა]] [[ბუდიზმი]]ს [[IX საუკუნე|IX საუკუნის]] მონუმენტი [[ინდონეზია|ინდონეზიის]] კუნძულ [[იავა|იავის]] ცენტრალურ ნაწილში, ქალაქ [[მაგელანგი]]ს სიახლოვეს. მონუმენტი შედგება ერთმანეთზე ნაგები ექვსი მართკუთხა და სამი წრიული პლატფორმისაგან და შემკულია 2672 რელიეფური პანელითა და [[ბუდა]]ს 504 ქანდაკებით. მთავარი გუმბათი მდებარეობს ზედა პლატფორმის ცენტრში. მას ირგვლივ გარს აკრავს მოჩუქურთმებული სტუპები, რომლებშიც განთავსებულია ფეხმორთხმული [[ბუდა]]ს 72 ქანდაკება.

მონუმენტი მეუფე [[ბუდა]]ს უწმინდესი სალოცავი და ბუდისტ [[პილიგრიმი|პილიგრიმთა]] ერთ-ერთი უმთავრესი მოსალოცი ადგილია. პილიგრიმთა აღმასვლა იწყება მონუმენტის ძირიდან და მიჰყვება ბილიკს, რომელიც მის ირგვლივ შემოვლით ზემოთ მიიწევს ბუდისტური [[კოსმოლოგია|კოსმოლოგიის]] სამი დონის გავლით, სახელდობრ, ''კამადჰატუს'' (''Kāmadhātu'' —''სურვილის სამყარო''); ''რუპადჰატუს'' (''Rupadhatu'' —''ფორმების სამყარო'') და ''არუპადჰატუს'' (''Arupadhatu'' — ''უფორმო სამყარო''). მოგზაურობის განმავლობაში მონუმენტი პილიგრიმებს გზას მიანიშნებს საფეხურებისა და კორიდორების სისტემის მეშვეობით, რომელთა გასწვრივ კედლებსა და [[ბალუსტრადა|ბალუსტრადებზე]] 1460 რელიეფური პანელია.

ისტორიული ცნობების თანახმად, ბორობუდური [[XIV საუკუნე]]ში იავაზე ბუდისტური და [[ინდუიზმი|ინდუისტური]] სამეფოების დაკნინების შემდეგ მიტოვებულ იქნა და იაველები [[ისლამი|ისლამზე]] მოექცნენ. [[მონუმენტი]] [[1814]] წელს აღმოაჩინა [[თომას რაფლზი|სერ თომას რაფლზმა]], [[იავა|იავის]] ბრიტანელმა მმართველმა, რომლის მდებარეოებაც მას ადგილობრივებმა მიანიშნეს. მას შემდეგ ნაგებობას რამდენიმე რესტავრაცია ჩაუტარდა. მათ შორის ყველაზე მასშტაბური იყო [[1975]] და [[1982]] წელს ჩატარებული ერთობლივი სამუშაოები [[ინდონეზია|ინდონეზიის]] მთავრობისა და [[იუნესკო]]ს მიერ, რის შემდეგაც მონუმენტი იუნესკომ [[მსოფლიო მემკვიდრეობა|მსოფლიო მემკვიდრეობის]] სიაში შეიტანა.<ref name="unesco-whc">
{{cite web
| url=http://whc.unesco.org/en/list/592
| title=Borobudur Temple Compounds
| publisher=[[UNESCO]]
| work=UNESCO World Heritage Centre
| accessdate=28 December 2008
}}</ref> ბორობუდური დღესაც პოპულარული ადგილია ბუდისტ პილიგრიმთათვის, სადაც წელიწადში ერთხელ ინდონეზიელი ბუდისტები „ვესაკს“ დღესასწაულობენ. მონუმენტი ამჟამად [[ინდონეზია|ინდონეზიის]] ყველაზე პოპულარული [[ტურიზმი|ტურისტული]] ღირსშესანიშნაობაა.<ref>{{cite book | last = | first = | authorlink = | coauthors = | title =Indonesia | publisher =Lonely Planet Publications Pty Ltd |date= November, 2003 | location =Melbourne | pages =[https://archive.org/details/indonesia0000unse_i2g4/page/211 211]–215 | url =https://archive.org/details/indonesia0000unse_i2g4| doi = | isbn = 1-74059-154-2 | author = Mark Elliott&nbsp;...}}</ref>

==ეტიმოლოგია==
[[ფაილი:Borobudur 2008.JPG|მინი|250პქ|მარცხნივ|ბორობუდურის სტუპები]]
[[ინდონეზიური ენა|ინდონეზიურ ენაში]], ძველ ტაძრებს ეწოდება ''კანდი'', აქედან გამომდინარე, ადგილობრივთათვის „ბორობუდურის ტაძარი“ წარმოითქმის, როგორც ''კანდი ბორობუდურ''. ტერმინი ''კანდი'' ასევე ფართოდაა გავრცელებული ნებისმიერი ძველი სტრუქტურის აღსანიშნავად, მაგალითად ჭიშკრების ან აბანოების სტრუქტურებისთვის. სახელ ''ბორობუდურის'' წარმოშობა უცნობია, ისევე როგორც უცნობია მრავალი ძველი ინდონეზიური ტაძრის თავდაპირველი სახელი. პირველად ეს სახელი [[1914]] წელს გამოიყენა იავის [[გუბერნატორი|გუბერნატორმა]] და მკვლევარმა, ბორობუდურის აღმომჩენმა  [[თომას რაფლზი|თომას რაფლზმა]] თავის ნაშრომში  „იავის ისტორია“.<ref name="Raffles1814">{{cite book|title=The History of Java|author=Thomas Stamford Raffles|year=1817|edition=1978|isbn=0-19-580347-7|publisher=Oxford University Press}}</ref> მართალია რაფლზმა ამ მონუმენტს ''ბორობუდური'' უწოდა, მაგრამ არ არსებობს არანაირი ძველი დოკუმენტი, რომელიც ამ სახელს გვთვაზობს.<ref name="Soekmono13">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=13}}</ref> ერთადერთი ძველი იავური ხელნაწერი, რომელიც ამ მონუმნენტს გადაკვრით იხსენიებს და წმინდა ბუდისტურ სალოცავს უწოდებს, არის ნაგარაკრეტაგმა, რომელიც [[1365]] წელს [[მპუ პრაპანჩა]]მ დაწერა.

სახელი ''ბორე-ბუდური'' და შემდეგ აქედან ''ბორობუდური'' ინგლისური გრამატიკის წიგნში შესულია რაფლზის წყალობით, ახლომდებარე სოფელ ბორეს აღსანიშნავად. უმრავლეს ''კანდის'' სახელი სწორედ მიმდებარე სოფლისგან აქვს მიღებული. ამის შემდეგ [[იავური ენა|იავურ ენაში]] მონუმენტრ ბუდურბორო ეწოდა. რაფლზი ასევე გვთავაზობდა, რომ „ბუდური“ შესაძლოა კავშირში ყოფილიყო თანამედროვე იავურ სიტყვა ''ბუდასთან'' („ძველი“) — შესაბამისად, ძველი ბორო. მიუხედავად ამისა, მეცნიერთა მეორე ნაწილი ვარაუდობს, რომ სახელის მეორე კომპონენტი (ბუდური) მომდინარეობს იავური სიტყვა ''ბჰუდჰარადან'' (მთა).

მინიშნებები წმინდა ბუდისტური ნაგებობის მშენებლობისა და საზეიმოდ გასხნის შესახებ, რომელიც შესაძლოა ბორობუდური იყო, მოხსენიებულია ორ წარწერაში, რომლებიც აღმოჩენილია კენდუში, [[ტამანგუმგის მუნიციპალიტეტი|ტამანგუმგის მუნიციპალიტეტში]]. [[კარაგტენგაჰის წარწერა]] [[824]] წლით თარიღდება და ბუნდოვნად ახსენებს წმინდა შენობა ''ჯინალაიას'', რომელიც საზეიმოდ გახსნა დედოფალ პრამოდჰავარდჰანის ქალიშვილმა სამარატუნგამ. [[ტრი ტეპუსანის წარწერა]] [[842]] წლით თარიღდება და ახსენებს ''სიმა'' (გადასახადებისგან თავისუფალი) მიწებს, რომლებიც გამოყო პრამოდჰავარდჰანიმ, რათა დაეცვათ და შეენახათ ''კამულანი'' (''Kamūlān''), რომელსაც ''ბჰუმისამბჰარას'' (''Bhūmisambhāra'') უწოდებდნენ.<ref>{{cite book | author= Drs. R. Soekmono,| title= ''Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed | publisher = Penerbit Kanisius | date= 1973, 5th reprint edition in 1988 | location =Yogyakarta| page =46 }}</ref> ''კამულანი'' მომდინარეობს სიტყვა ''მულადან'' და ნიშნავს „საწყის ადგილს“, წინაპრების სადიდებლად აგებულ წმინდა შენობას, სავარაუდოდ [[საილენდრა]]ს დინასტიის წინაპრების. ერთ-ერთი მეცნიერი კასპარისი ვარაუდობს, რომ ''ბჰუმი სამბჰარა ბჰუდჰარა'' (''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra''), რაც სანსკრიტზე ნიშნავს „[[ბოდჰისატვა]]ს ათი ეტაპის ღირსებასთან გაერთიანებულ მთას“, ბორობუდურის თავდაპირველი სახელწოდება იყო.<ref>{{cite web|last=Walubi|first=|title=Borobudur: Candi Berbukit Kebajikan|publisher=|date=|url=http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|doi=|pages=|accessdate=2011-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130510142025/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|archivedate=2013-05-10}}</ref>

==მდებარეობა==
[[ფაილი:Borobudur Map ka.svg|მინი|380პქ|ბორობუდურის, პავონისა და მენდუტის ერთ სწორ ხაზზე მდებარეობა]]
=== სამი ტაძარი ===
ბორობუდური მდებარეობს ქალაქ [[ჯოკიაკარტა|ჯოკიაკარტიდან]] 40 კმ-ით ჩრდილოეთით, ორ ტყუპ [[ვულკანი|ვულკანსა]] ([[სუნდორო]]-[[სუმბინგი]] და [[მერბაბუ]]-[[მერაპი]]) და ორ მდინარეს (პროგო და ელო) შორის, შემაღლებულ ადგილას. ადგილობრივი მითის მიხედვით, არეალი, რომელსაც [[კედუს ვაკე]]ს უწოდებენ, იაველთათვის წმინდა ადგილია და „იავის ბაღს“ უწოდებენ, რაც მისი მაღალი ნაყოფიერებითაა გამოწვეული.<ref name="p1">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=1}}</ref> გარდა ბორობუდურისა, ამ არეალში არსებობს ბუდისტური და [[ინდუიზმი|ინდუისტური]] სხვა ტაძრებიც, რომელთა შორისაცაა [[პრამბანანი]]. [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] ადრეულ წლებში მიმდინარე აღდგენითი სამუშაოების დროს, გაირკვა, რომ რეგიონის სამი ბუდისტური ტაძარი — ბორობუდური, [[პავონი]] და [[მენდუტი]] განლაგებულია ერთი სწორი ხაზის გასწვრივ.<ref name="krom">{{cite book| author=N. J. Krom| title=Borobudur, Archaeological Description| წელი=1927| publisher=Nijhoff| location=The Hague| url=http://www.borobudur.tv/mendut_borobudur.htm| accessdate=17 August 2008| archiveurl=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm| archivedate=17 აგვისტო 2008}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm |date=17 აგვისტო 2008 }}</ref> შესაძლოა ეს სრულებით შემთხვევითობაა, მაგრამ ტაძრების ასეთი სწორხაზოვნად ჩამწკრივება შესაბამისობაში მოდის ძველ, ადგილობრივ ხალხურ გადმოცემასთნ, რომ ბორობუდურიდან მენდუტისკენ მიემართებოდა აგურით მოპირკეთებული, ორივე მხარეს კდელებით ამოყვანილი გზა. ამ სამ ტაძარს (ბორობუდური, პავონი და მენდუტი) გააჩნია მსგავსი არქიტექტურა და ორნამენტები, რომლებიც ერთსა და იმავე დროს მიეკუთვნება, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ამ სამ ტაძარს რიტუალური ურთიერთობები აკავშირებდა, ისე რომ, ჰქონდათ წმინდა ერთობა, მიუხედავად იმისა, რომ ზუსტი რიტუალური პროცესები ჯერჯერობით უცნობია.<ref name="moens">{{cite journal |title=Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (''Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship'') |author=J. L. Moens |year=1951 |quote=trans. by Mark Long |url=http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf |journal=Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde |publisher=Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen |pages=326–386 |format=PDF |accessdate=2011-11-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf |archivedate=2007-08-10 }}</ref>

=== ძველი ტბა ===
სხვა ტაძრებისგან განსხვავებით, რომლებიც გაბრტყელებულ ზედაპირზეა აშენებული, ბორობუდური კლდოვან ბორცვზეა აღმართული, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 265 მეტრზე, დამშრალი, პალეოტბის ფსკერიდან 15 მეტრით მაღლა.<ref name="Murwanto">{{cite journal|author=Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. and Lavigne, F|title=Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications|journal=The Holocene|issue=3|year=2004|pages=459–463|doi=10.1191/0959683604hl721rr|volume=14 |issn = 0959-6836 }}</ref> ამ [[ტბა|ტბის]] არსებობის საკითხი [[არქეოლოგია|არქეოლოგთა]] შორის განხილვის საგანი იყო [[XX საუკუნე]]ში. ბორობუდური ან ტბის ნაპირზე იყო აღმართული, ან პირდაპირ მის შუაგულში. [[1931]] წელს, ჰოლანდიელმა ხელოვანმა, [[ჰინდი]]სა და ბუდისტური არქიტექტურის სწავლულმა ნიევენკამპმა განავითარა თეორია, რომ კადუს ვაკე ერთ დროს ტბა იყო და ბორობუდური მასში მოტივტივე [[ლოტოსი]]ს ყვავილს განასახიერებდა.<ref name="casparis">J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", in Gómez and Woodward (1981), გვ. 70 და 83.</ref> ლოტოსის ყვავილი ფიგურირებს თითქმის ყველა ბუდისტურ ხელოვნების ნიმუშში, ხშირად განასახიერებს [[ბუდა]]ს ტახტს და [[სტუპა|სტუპის]] საყრდენს. ბორობუდურის არქიტექტურა თავის მხრივ გვთავაზობს ლოტოსის გამოსახულებას, რომელშიც ბუდა პოზირებს ბორობუდურში, რომელიც სიმბოლიზებულია ლოტოსის სუტრათი, რაც ხშირად გვხვდება [[მაჰაიანა]] [[ბუდიზმი]]ს ტექსტებში. მწვერვალზე არსებული სამი წრიული პლატფორმა ასევე განასახიერებს ლოტოსის ფოთლებს.<ref name="Murwanto" /> მიუხედავად ამისა, ნიევენკამპის თეორიას ეჭვქვეშ აყენებს მრავალი არქეოლოგი, რადგან მონუმენტის გარემომცველი არეალი მშრალ ხმელეთს წარმოადგენს.

მეორე მხრივ, [[გეოლოგია|გეოლოგები]] მხარს უჭერენ ნიევენკამპის ხედვას, რასაც მათ ძეგლის სიახლოვეს აღმოჩენილი თიხის დანალექები აფიქრებინებს.<ref>R.W. van Bemmelen (1949). ''The geology of Indonesia, general geology of Indonesia and adjacent archipelago, vol 1A'', The Hague, Government Printing Office, Martinus Nijhoff. cited in Murwanto (2004).</ref> [[სტრატიგრაფია (გეოლოგია)|სტრატიგრაფიის]] სწავლების თანახმად, დანალექები და ყვავილის მტვრის ნიმუშები ადასტურებს ბორობუდურის სიახლოვეს პალეოტბის არსებობას,<ref name="Murwanto" /> რაც თანხვედრაში მოდის ნიევენკამპის თეორიასთან. ტბის არეალი დროსთან ერთად მერყეობდა და გამოკვლევებმა ასევე დაამტკიცა, რომ [[XIII საუკუნე|XIII]]-[[XIV საუკუნე]]ებში ბორობუდური ტბის სანაპიროს სიახლოვეს მდებარეობდა. მდინარეთა კალაპოტებით და [[ვულკანი|ვულკანური]] აქტივობებით ფორმირებული გარემომცველი [[ლანდშაფტი]] ასევე მოიცავს ტბას. პირდაპირ ბორობუდურის სიახლოვეს მდებარეობს [[ინდონეზია|ინდონეზიის]] ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური ვულკანი [[მერაპი]], რომელიც ძალზედ აქტიურია [[პლეისტოცენი]]ს ხანიდან მოყოლებული.<ref>{{cite journal|author=Newhall C.G., Bronto S., Alloway B., Banks N.G., Bahar I., del Marmol M.A., Hadisantono R.D., Holcomb R.T., McGeehin J., Miksic J.N., Rubin M., Sayudi S.D., Sukhyar R., Andreastuti S., Tilling R.I., Torley R., Trimble D., and Wirakusumah A.D.| title= 10,000 Years of explosive eruptions of Merapi Volcano, Central Java: archaeological and modern implications| journal=Journal of Volcanology and Geothermal Research| volume=100| issue=1| year=2000| pages =9–50| doi=10.1016/S0377-0273(00)00132-3}}</ref>

== ისტორია ==
=== მშენებლობა ===
[[სურათი:COLLECTIE TROPENMUSEUM Temperaschilderij voorstellende de Borobudur als bedevaartsoord TMnr 75-2.jpg|მინი|250პქ|გ.ბ. ჰუიჯერის ნახატი (1916—1919) — ბორობუდური მისი გახსნის დღეს]]
არ არსებობს არანაირი წერილობითი დოკუმენტი იმის შესახებ, თუ ვინ ააშენა ბორობუდური ან რა იყო მისი დანიშნულება.<ref name="Soekmono9">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=9}}</ref> მშენებლობის დრო ივარაუდება საძირკვლის რელიეფის ამონაკვეთებისა და [[VIII საუკუნე|VIII]]-[[XIX საუკუნე]]ების სამეფო სიგელების შედაგრების საფუძველზე.<ref name="Soekmono9" /> ბორობუდურ სავარაუდოდ დაახლოებით ახ. წ. 800 წლისკენ აშენდა. ეს კი შეესაბამება [[760]] — [[830]] წლებს შორის პერიოდს, საილენდრას დინასტიის პიკს ცენტრალურ იავაზე,<ref>{{Cite|Miksic|(1990)}}</ref> როდესაც ის [[შრივიჯაია|შრივიჯაიის]] იმპერიის გავლენის ქვეშ იყო. მშენებლობამ სავარაუდოდ 75 წელს გასტანა და დამთავრდა სამარატუნგას მმართველობის დროს, [[825]] წელს.<ref name="Dumarcay">{{Cite|Dumarçay|(1991)}}.</ref><ref>{{cite book|title=Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula| author=Paul Michel Munoz| publisher=Didier Millet| year=2007| isbn= 981-4155-67-5| page=143| location=Singapore}}</ref>

ამ პერიოდისთვის [[იავა]]ზე შეიმჩნევა [[ინდუიზმი|ინდუისტი]] და [[ბუდიზმი|ბუდისტი]] მმართველების ერთმანეთში არევა. როგორც ცნობილია, საილენდრას დინასტია გამოირჩეოდა ბუდიზმისადმი მგზნებარე თაყვანისცემით, მაგრამ სოჯემერტოსთან ნაპოვნი წარწერები იუწყება, რომ ისინი შესაძლოა ინდუიზმის მიმდევრები ყოფილიყვნენ.<ref name="Dumarcay" /> სწორედ ამ პერიოდში აშენდა მრავალი ბუდისტური და ინდუისტური მონუმენტი კედუს ვაკის მიმდებარე მთებსა და ვაკეებზე. ბუდისტური მონუმენტები, მათ შორის ბორობუდურიც, იმავე პერიოდში აშენდა, როდესაც აღიმართა ინდუისტური [[შივა]]ს [[პრამბანანი]]ს ტაძარი. [[732]] წელს, შივას მიმდევარი მეფე სანჯაიას თაოსნობით უკირის ბორცვზე, ბორობუდურისგან სულ რაღაც 10 კმ-ით აღმოსავლეთით აშენდა [[ლინგამი]]ს სალოცავი.<ref name="holing">{{cite journal |journal=Indonesia |title=In Search of "Ho-Ling" |author=W. J. van der Meulen| volume=23 |year=1977 |pages=87–112 |url=http://cip.cornell.edu/DPubS?service=UI&version=1.0&verb=Display&handle=seap.indo/1107118718}}</ref>

=== მიტოვება ===
[[ფაილი:Borobudur Stupa Merapi.jpg|მინი|250პქ|[[მერაპი]]ს მთის ამოფრქვევა სავარაუდოდ ბორობუდურის მიტოვების მიზეზი გახდა]]
საუკუნეთა განმავლობაში ბორობუდური [[ვულკანი|ვულკანური]] ფერფლის ფენებითა და გაზრდილი ჯუნგლებით დაიფარა. მისი მიტოვების მიღმა არსებული ფაქტები დღემდე გამოცანად რჩება. უცნობია როდის შეწყდა მონუმენტის გამოყენება და მისკენ მიმართული ბუდისტ პილიგრიმთა ნაკადები. დაახლოებით [[928]]—[[1006]] წლებში მეფე [[მპუ სინდოკი|მპუ სინდოკმა]] ვულკანურ ამოფრქვევათა სერიების შემდეგ [[მატარამის სამეფო]]ს დედაქალაქი აღმოსავლეთ [[იავა|იავის]] რეგიონში გადაიტანა. დაუდგენელია, იქონია თუ არა ამ ფაქტმა გავლენა ძეგლის მიტოვებაზე, მაგრამ რამდენიმე წყარო ამ მოვლენას მიტოვების ყველაზე სავარაუდო პერიოდად მიიჩნევს.<ref name="Murwanto" /><ref name="Soekmono4">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=4}}</ref>  [[1365]] წელს, [[მაჯაპაჰიტის სამეფო]]ს პერიოდში, [[მპუ პრაპანჩა]]ს მიერ დაწერილი პოემა ნაგარაკრეტაგამა ახსენებს „ბუდურის ვიჰარას“.<ref>{{Cite web |url=http://www.wacananusantara.org/2/379/candi-borobudur |title=Wacana Nusantara Borobudur |accessdate=2011-12-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100307151805/http://www.wacananusantara.org/2/379/candi-borobudur |archivedate=2010-03-07 }}</ref> მეცნიერი სოეკმონო (1976) იზიარებს გავრცელებულ აზრს, რომ ტაძარი მიტოვებულ იქნა [[XV საუკუნე]]ში, მას შემდეგ, რაც მოსახლეობა [[ისლამი|ისლამზე]] გადავიდა.<ref name="Soekmono4" />

მონუმენტი ბოლომდე მაინც არ იქნა დავიწყებული, თუმცა ხალხურ გადმოცემებში მისი წარსული დიდება ჩაანაცვლა უფრო ცრურწმენებზე დამყარებულმა შეხედულებებმა, რომლებიც უიღბლობასა და უბედურებას უკავშირდებოდა. [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] ორი ძველი იავური ქრონიკა იხსენიებს უბედურ შემთხვევებს, რომლებიც მონუმენტს უკავშირდება. ''ბაბედ ტანაჰ ჯავის'' (Babad Tanah Jawi — იავის ისტორია) თანახმად, მონუმენტი საბედისწერო ფაქტორი გახდა მას დანასთვის — მეამბოხსითვის, რომელიც მატარამის მეფე (1709 წლისთვის) პაკუბუვონო I-ის წინააღმდეგ აჯანყდა.<ref name="Soekmono4"/> მოხსენიებულია, რომ „რედი ბორობუდურის“ ბორცვი ალყაშემორტყმულ იქნა, მეამბოხეები კი დამარცხდნენ, რომლებიც მეფემ სიკვდილით დასაჯა. ''ბაბედ მატარამში'' (Babad Mataram მატარამის სამეფოს ისტორია) მონუმენტი დაკავშირებული პრინც მონკონაგოროს უბედურებასთან, რომელიც [[1757]] წელს [[ჯოკიაკარტას სულთანატი]]ს ტახტის მემკვიდრე იყო.<ref name="p5">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=5}}</ref> მიუხედავად მონუმენტის მონახულების აკრძალვისა, „მან წამოიღო ის, რაც აღწერილია ''როგორც გალიაში დამწყვდეული რაინდი'' (სტატუეტი ერთ-ერთ გამჭოლ სტუპაში)“. სახლში დაბრუნების შემდეგ, იგი ავად გახდა და ერთი დღის შემდეგ გარდაიცვალა.

=== ხელახლა აღმოჩენა ===
[[სურათი:Stupa Borobudur.jpg|right|thumb|250პქ|ბორობუდურის დღეისათვის ცარიელი მთავარი სტუპა, რომელიც აღმოჩენისას საიდუმლოებით იყო მოცული.]]
[[სურათი:Borobudur photograph by van kinsbergen.jpg|right|thumb|250პქ|ბორობუდურის პირველი ფოტო (1973 წ)]]
[[იავის ანგლო-ჰოლანდიური ომი]]ს მიმდინარეობისას, კუნძული ბრიტანელების მმართველობის ქვეშ იყო, [[1811]]—[[1816]] წლებში. დანიშნული მმართველი იყო ლეიტენანტი გენერალ-გუბერნატორი [[თომას რაფლზი|თომას სტამფორდ რაფლზი]], რომელიც დიდ ინტერესს იჩენდა იავის ისტორიის მიმართ. ის კუნძულზე ხშირად მოგზაურობდა და აგროვებდა იავის სიძველეებს, იწერდა თქმულებებს ადგილობრივი მაცხოვრებლებისაგან. [[1814]] წელს, სემარანგის ერთ-ერთი ინსპექტირების დროს, მას აცნობეს დიდი მონუმენტის შესახებ, რომელიც შუაგულ ჯუნგლებში მდებარეობდა სოფელ ბუმესიგოროს მახლობლად.<ref name="p5" /> მას არ შეეძლო ეს ძეგლი თავად მოეძებნა და გამოკვლევების მიზნით ჰოლანდიელი ინჟინერი კორნელიუსი გაგზავნა. ორ თვეში, თანმხლებ 200 კაცთან ერთად კორნელიუსმა გაჩეხა ხეები, გადაწვა მცენარეულობა, რათა მონუმენტამდე მიეღწია. მიწის ჩამოქცევების გამო, მონუმენტი სრულად არ ჩანდა. თავის აღმოჩენის შესახებ, რომელიც მხატვრობის მრავალ ნიმუშს შეიცავდა, მან რაფლზს აცნობა. მიუხედავად იმისა, რომ აღმოჩენის ცნობას სულ რამდენიმე წინადადებით გადასცემდა, რაფლზმა ყველაფერი იღონა მონუმენტის აღსადგენად, რადგან ფიქრობდა, რომ ეს მას მსოფლიო ყურადღებას მოუტანდა.<ref name="Raffles1814" />

კორნელიუსის სამუშაო კედუს რეგიონის ჰოლანდიელმა მმართველმა ჰარტმანმა განაგრძო და [[1835]] წლამდე მთლიანი კომპლექსი მიწაყრილისგან საბოლოოდ გაასუფთავა და გამოაჩინა. მისი ინტერესი ბორობუდურისადმი უფრო პირადული იყო, ვიდრე ოფიციალური. ჰარტმანი არ წერდა არანაირ მოხსენებებს თავის საქმიანობის შესახებ. არსებობს გადმოცემა, რომ მთავარ სტუპაში მან სავარაუდოდ ბუდას დიდი ქანდაკება აღმოაჩინა.<ref name="p6">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=6}}</ref> [[1842]] წელს ჰარტმანმა გამოიკვლია ძირითადი გუმბათი, მიუხედავად ამისა, დღემდე უცნობია თუ რა აღმოაჩინა მან იქ, მაგრამ ცხადია, რომ მთავარი სტუპა ამჟამად ცარიელია.

ამის შემდეგ, [[ჰოლანდიის ოსტინდოეთი]]ს მთავრობამ დააფინანსა ჰოლანდიელი ინჟინერი ვილსენი, რომელმაც მონუმენტი შეისწავლა და ასობით ბარელიეფის მონახაზი შექმნა. მონუმენტის შესასწავლად ასევე მოიწვიეს სწავლული ბრუმუნდი, რომელმაც სამუშაოები [[1859]] წელს დაასრულა. მთავრობამ განიზრახა გამოექვეყნებინა სტატია, რომელიც ბრუმუნდის გამოკვლევასა და ვილსენის ნახაზებზე იქნებოდა დაფუძნებული, მაგრამ ბრუმუნდმა თანამშრომლობაზე უარი თქვა. შედეგად, მთავრობამ ამჯერად სხვა სწავლული, ლიმენსი მოიწვია, რომელმაც ბრუმუნდისა და ვილსენის წყაროებზე დაყრდნობით მონოგრაფია შეადგინა. [[1873]] წელა გამოქვეყნდა ბორობუდურის შესწავლის პირველი დეტალური მონოგრაფია, რომელიც ერთი წლის შემდეგ ფრანგულადაც ითარგმნა.<ref name="p6" /> მონუმენტი ფოტოზე პირველად 1873 წელს ჰოლანდიელ-ფლამანდრიელმა გრავიორმა ისიდორე ვან კინსბერგენმა გადაიღო.<ref name="p42">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=42}}</ref>

ძეგლის შესახებ ცნობები ნელა ვრცელდებოდა. უფრო ხშირად ის ერთგავრ სუვენირების წყაროს როლს ასრულებდა და გარკვეული შემოსავლის წყარო იყო „სუვენირებზე მონადირეთათვის“ და ქურდებისთვის. [[1882]] წელს, კულტურული არტეფაქტების უფროსი ინსპექტორი იძლეოდა რეკომენდაციას, რომ მონუმენტის არამდგრადი პირობების გამო, ბორობუდურისთვის მთლიანად მოეცილებინთ რელიეფები და მუზეუმში გადაეტანათ.<ref name="p42"/> შედეგად, მთავრობამ მოიწვია [[არქეოლოგია|არქეოლოგი]] გროენველდტი, რომელსაც კომპლექსის სრული გამოკვლევა და არსებული პირობების შეფასება დაავალა. მისი დასკვნით, მსგავსი შიშები საფუძველს მოკლებული იყო და მონუმენტი ხელუხლებელი უნდა დარჩენილიყო.

===რეკონსტრუქცია===
{{ინფოდაფა მსოფლიოს მემკვიდრეობის ძეგლი
|სახელი = ბორობუდური
|სურათი = [[ფაილი:Borobudur 48.jpg|250პქ]]
|სურათის წარწერა = 
|რუკა = 
|რუკის_წარწერა = 
|რუკის ზომა = 
|ქვეყანა = {{დროშა|ინდონეზია}}
|ტიპი = კულტურული
|კრიტერიუმი = i, ii, vi
|ID = 
|ბმული = 
|რეგიონი = [[აზია]]-[[ოკეანეთი]]
|კოორდინატები = {{coord|7|36|28|S|110|12|13|E|}}
|წელი = 1991
|სესია = 
|ნომერი = 592
|საფრთხის ქვეშ = 
}}
{{მსოფლიო მემკვიდრეობა|592}}
ბორობუდურმა ყურადღება [[1885]] წელს მიიპყრო, როდესაც [[ჯოკიაკარტა|ჯოკიაკარტის]] არქეოლოგთა საზოგადოების თავმჯდომარე იზრმანმა ''დაფარული საძირკველი'' აღმოაჩინა. [[1890]]–[[1891]] წლებში ფოტოგრაფებმა დაფარული საძირკვლის ბარელიეფი ფირზე აღბეჭდეს.<ref name="p43">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=43}}</ref> ამ აღმოჩენამ ჰოლანდიის ოსტ-ინდოეთის მთავრობას მონუმენტის დაცვისათვის სათანადო ზომების მიღებისკენ უბიძგა. [[1900]] წელს მთავრობამ მონუმენტის შესასწავლად კომისია მოიწვია, რომელიც სამი ოფიციალური პირისაგან შედგებოდა: ბრანდესი — ხელოვნების ისტორიკოსი, თეოდორ ვან ერპი — ჰოლანდიის არმიის ინჟინერ ოფიცერი და ვან დე კამერი — კონსტრუქტორ-ინჟინერი.

[[1902]] წელს კომისიამ მთავრობას სამსაფეხურიანი გეგმა წარუდგინა. უპირველეს ყოვლისა, პირდაპირი საფრთხეები თავიდან უნდა აცილებულიყო მონუმენტის კუთხეების აღდგენით. უნდა მოცილებულიყო ქვები, რომლებიც საფრთხეს უქმნიდა მომიჯნავე ნაწილებს, უნდა გამაგრებულიყო [[ბალუსტრადა|ბალუსტრადები]] და აღდგენილიყო რამდენიმე ნიში, თაღის ქვეშ გასასვლელი, სტუპები და მთავარი გუმბათი. ამის შემდეგ, განსაზღვრული იყო ეზოს შემოღობვა, იატაკის აღდგენა და ჩამდინარე წყლებისგან დაცვა. ბოლოს, ყველა მოშვებული, დამახინჯებული ქვა უნდა მოხსნილიყო, მონუმენტი გასუფთავებულიყო ბალუსტრადებისგან და აღდგენილიყო მთავარი გუმბათი. ყოველივე ამის ღირებულება იმ დროისათვის 48 800 ჰოლანდიურ გულდენს შეადგენდა.

შეზღუდული ბიუჯეტის გამო, რესტავრაცია უპირველესად მიმართული იყო სკულპტურების გასუფთავებისკენ, შესაბამისად, ვან ერპმა ვერ გადაჭრა ჩამდინარე წყლების პრობლემა. 15 წლის განმავლობაში, გალერეები დაზიანებულიყო და რელიეფებზე ახალი ნაპრალებიც გაჩნდა. ვან ერპმა გამოიყენა ბეტონი, კალციუმის ჰიდროქსიდი და მარილწყალი, რამაც გარკვეული პრობლემები გამოიწვია, რის შემდეგაც სამომავლოდ აუცილებელი გახდა ყოველმხრივი რესტავრაცია.

ამის შემდეგ შესრულდა პატარა აღდგენითი სამუშაოები, მაგრამ ის არ იყო საკმარისი სრული რესტავრაციისთვის. 1960-იან წლებში [[ინდონეზიის მთავრობა]]მ მონუმენტის სრულად აღდგენისსთვის დახმარების თხოვნით საერთაშორისო საზოგადოებას მიმართა. [[1973]] წელს ბორობუდურის რესტავრაციის გენერალური გეგმა შეიქმნა.<ref name="1973restoration">{{cite journal|title=The Restoration and Conservation Project of Borobudur Temple, Indonesia. Planning: Research: Design|author=Caesar Voute|journal=Studies in Conservation|volume=18|issue=3|doi=10.2307/1505654|year=1973|pages=113–130|last2=Voute|first2=Caesar|jstor=1505654}}</ref> შედეგად, ინდონეზიის ხელისუფლებამ და [[იუნესკო]]მ მონუმენტის დიდი, ყოველმხრივი რესტავრაცია წამოიწყეს, რომელიც [[1975]] — [[1982]] წლებში მიმდინარეობდა. გამაგრდა საძირკველი და გასუფთავდა 1460 პანელი. რესტავრაციისას მოიხსნა ოთხი მართკუთხა პლატფორმის ჩანგრევის საფრთხე, ჩამდინარე წყლების პრობლემა მონუმენტის შიგნით აგებული წყლის არხებით მოგვარდა. დაემატა წყალგაუმტარი ფილტრები და შრეები. ამ კოლოსალურ პროექტში ჩართული იყო 600 ადამიანი და ის სულ 6 901 243 აშშ დოლარი დაჯდა.<ref>{{cite press release|publisher=[[UNESCO]]|title=Cultural heritage and partnership; 1999|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001163/116321Eo.pdf|archivedate=17 August 2008|format=PDF}}</ref> აღდგენითი სამუშაოების დასრულების შემდეგ, [[1991]] წელს [[იუნესკო]]მ ბორობუდური [[მსოფლიო მემკვიდრეობა|მსოფლიო მემკვიდრეობის]] ძეგლთა სიაში შეიტანა.<ref name="unesco-whc" /> ამ სიაში ბორობუდური რამდენიმე კულტურული კრიტერიუმით მოხვდა: (i) „ადამიანური შემოქმედების გენიის შედევრი“, (ii) „წარმოაჩენს ადამიანური ღირებულებების გაცვლას, დროის მცირე მონაკვეთში, მსოფლიოს კულტურული არეალის შიგნით, არქიტექტურისა თუ ტექნოლოგიების განვითარებით, მონუმენტური ხელოვნებით, ქალაქდაგეგმარებითა თუ ლანდშაფტური კონსტრუქციით“, (vi) „პირდაპირ ან ხელშესახებად დაკავშირებულია მოვლენებთან თუ ცხოვრების ტრადიციებთან, იდეებთან, რწმენებთან თვალსაჩინოდ უნივერსალური მნიშვნელობის ხელოვნებისა და ლიტარატურული სამუშაოებით“.<ref name="unesco-whc" />

=== თანამედროვე მოვლენები ===
[[სურათი:Borobudur monks 1.jpg|thumb|right|250პქ|ბუდისტი პოლიგრიმების მედიტაცია პლატფორმაზე]]
[[სურათი:Borobudur Tourism.jpg|upright|thumb|250პქ|ბუდისტები ბორობუდურში]]
[[იუნესკო]]ს მიერ დაფინანსებული [[1973]] წლის მთავარი რესტავრაციის შემდეგ,<ref name="1973restoration" />  ბორობუდური კვლავ გამოიყენება პილიგრიმთა სალოცავ ადგილად. წელიწადში ერთხელ, სავსემთვარეობისას, [[მაისი|მაისსა]] ან [[ივნისი|ივნისში]], ინდონეზიელი [[ბუდიზმი|ბუდისტები]] აღნიშნავენ [[ვესაკი|ვესაკს]] ([[ინდონეზიური ენა|ინდონეზ]]. ''Waisak''), ესაა დღე, რომელიც ეძღვნება დაბადებასა და სიკვდილს, ასევე იმ დროს, როდესაც [[სიდჰართა გაუტამა]]მ მიაღწია უმაღლეს სიბრძნეს და გახდა ბუდა შაკიამუნი. ვესაკი [[ინდონეზია]]ში ოფიციალური დასვენების დღეა<ref>{{cite book|author=Vaisutis, Justine|year=2007|title=Indonesia|url=https://archive.org/details/indonesialonelyp00vais|publisher=Lonely Planet|isbn=1741044359|page=[https://archive.org/details/indonesialonelyp00vais/page/n427 856]}}</ref> და ცერემონიები იმართება სამ ბუდისტურ ტაძარში — [[მენდუტი|მენდუტში]], საიდანაც ფეხით [[პავონი|პავონში]] გადადიან და სულ ბოლოს გზას ბორობუდურში ამთავრებენ.<ref name="walubi-The_Meaning_of_Procession">{{cite web
| title=The Meaning of Procession
| publisher=Walubi (Buddhist Council of Indonesia)
| work=Waisak
| url=http://www.walubi.or.id/waisak/waisak_emakna_prosesi.shtml
| accessdate=28 December 2008
| archiveurl=https://web.archive.org/web/20090211113440/http://www.walubi.or.id/waisak/waisak_emakna_prosesi.shtml
| archivedate=11 თებერვალი 2009
}}</ref>

მონუმენტი ინდონეზიის ყველაზე მონახულებადი [[ტურიზმი|ტურისტული]] ღირსშესანიშნაობაა. [[1974]] წელს, მას ესტუმრა 260 000 ტურისტი, რომელთაგან 36 000 უცხოელი იყო.<ref name="Hampton2004">{{cite journal| author=Mark P. Hampton| title=Heritage, Local Communities and Economic Development| url=https://archive.org/details/sim_annals-of-tourism-research_2005-07_32_3/page/735| journal=Annals of Tourism Research| doi=10.1016/j.annals.2004.10.010| volume=32| issue=3| pages=735–759| year=2005}}</ref> [[აზიის ფინანსური კრიზისი 1997|ქვეყნის ეკონომიკურ კრიზისამდე]], 1990-იანი წლების შუამდე, მნახველების წლიური რიცხვი 2,5 მლნ-ს შეადგენდა, საიდანაც 80 % ადგილობრივი ტურისტი იყო.<ref name="Sedyawati1997">{{cite conference|author=E. Sedyawati| title=Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia| booktitle=Tourism and Heritage Management| editor=W. Nuryanti (ed.)| pages=25–35| publisher=Gajah Mada University Press| location=Yogyakarta| year=1997}}</ref> მიუხედავად ამისა, [[ტურიზმი]]ს განვითარებას თან ახლდა კრიტიკა, რადგან მასში არ იყო ჩართული ადგილობრივი საზოგადოება, რამაც ადგილობრივი კონფლიქტის წარმოშობის მიზეზი გახდა.<ref name="Hampton2004" /> [[2003]] წელს, ადგილობრივებმა და ბორობუდურის მიდამოებში არსებულმა რამდენიმე პატარა ბიზნეისი წამომადგენლებმა რამდენიმე მიტინგი და პოეტური პროტესტი გამოხატეს პროვინციული მთავრობის გეგმის წინააღმდეგ, რომელიც სამსართულიანი კომერციული კომპლექსის „იავის სამყაროს“ აშენებას ითვალისწინებდა.<ref>{{cite news| url=http://www.time.com/time/printout/0,8816,501030203-411454,00.html| accessdate=23 August 2008| title=Battle of Borobudur| author=Jamie James| date=27 January 2003| publisher=Time (magazine)| archiveurl=https://web.archive.org/web/20070930064236/http://www.time.com/time/printout/0,8816,501030203-411454,00.html| archivedate=30 სექტემბერი 2007}}</ref>

[[1985]] წლის [[21 იანვარი|21 იანვარს]], ცხრა ბომბმა მძიმედ დააზიანა ბორობუდურის ცხრა სტუპა.<ref>{{cite news|title=1,100-Year-Old Buddhist Temple Wrecked By Bombs in Indonesia|publisher=The Miami Herald|date=22 January 1985|url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=MH&s_site=miami&p_multi=MH&p_theme=realcities&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0EB3619008FD4B9F&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM|accessdate=17 August 2008}}</ref> [[1991]] წელს, უსინათლო [[მუსლიმანობა|მუსლიმ]] მქადაგებელს, ჰუსეინ ალი ალ ჰაბსიიეს სამუდამო პატომრობა მიესაჯა 1980-იანი წლებში განხორციელებული აფეთქებების მართვისათვის, რომელთა შორის ბორობუდურზე თავდასხმაც იყო.<ref>{{cite journal|author=Harold Crouch|journal=Institute of Southeast Asian Studies|title=The Key Determinants of Indonesia's Political Future|url=http://www.iseas.edu.sg/72002.pdf|year=2002|issn=0219-3213|volume=7|format=PDF|accessdate=2011-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150320082726/http://www.iseas.edu.sg/72002.pdf|archivedate=2015-03-20}}</ref> მემარჯვენე ფრთის ექსტრემისტული დაჯგუფების ორ სხვა წევრს, რომლებმაც ასევე მიიღეს მონაწილეობა აფეთქებებში, [[1986]] წელს 20 წლიანი პატიმრობა შეეფარდათ, ერთ-ერთ სხვა მონაწილეს კი 13 წლიანი. [[2006]] წლის [[27 მაისი|27 მაისს]], ცენტრალური [[იავა|იავის]] სამხრეთ სანაპიროზე მოხდა [[მიწისძვრა]], რომლის სიმძლავრეც [[რიხტერის შკალა|რიხტერის შკალით]] 6,2 [[მაგნიტუდა|მაგნიტუდის]] იყო. ამ მოვლენამ მძიმედ დააზიანა რეგიონი და შეიწირა მრავალი ადამიანი ქალაქ [[ჯოკიაკარტა|ჯოკიაკარტის]] სიახლოვეს, მიუხედავად ამისა, ბორობუდური ხელხულებელი გადარჩა.<ref>{{cite news|url=http://www.smh.com.au/news/world/an-ancient-wonder-reduced-to-rubble/2006/05/29/1148754940170.html|title=An ancient wonder reduced to rubble|author=Sebastien Berger|date=30 May 2006|accessdate=23 August 2008|publisher=The Sydney Morning Herald}}</ref>
[[სურათი:Trail of civilisations.jpg|thumb|left|250პქ|ბორობუდურთან გამართული „მაჰაკარია ბორობუდურის“ საბალეტო წარმოდგენა]]
[[2006]] წლის [[28 აგვისტო]]ს, ცენტრალური იავის გუბერნატორისა და ინდონეზიის კულტურისა და ტურიზმის სამინისტროს მხარდაჭერით, ბორობუდურთან გაიმართა სიმპოზიუმი „ცივილიზაციის კვალი“, რომელსაც ესწრებოდნენ [[იუნესკო]]სა და [[სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზია|სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის]] ბუდისტური ერების წარმომადგენლები, მათ შორის [[ტაილანდი]]დან, [[მიანმარი|მიანმიდან]], [[ლაოსი]]დან, [[ვიეტნამი]]დან და [[კამბოჯა|კამბოჯიდან]]. ღონისძიების კულმინაცია იყო ტაძრის წინ გამართული საბალეტო წარმოდგენა „მაჰაკარია ბორობუდური“. იგი ქორეოგრაფიულად დადგმული იყო ტრადიციული იავური ცეკვებით, მუსიკითა და კოსტიუმებით და გადმოსცემდა ბორობუდურის მშენებლობის ისტორიას. სიმპოზიუმის შემდეგ, „მაჰაკარია ბორობუდურის“ საბალეტო  წარმოდგენა კიდევ რამდენიმეჯერ იქნა შესრულებული, განსაკუთრებით ვესაკის ყოველწლიურ დღესასწაულზე, რომელსაც [[ინდონეზიის პრეზიდენტი]] ესწრება.

[[იუნესკო]] ამჟამინდელი კონსერვაციის მდგომარეობის ქვეშ სამ ზრუნვის არეალს გამოარჩევს: (i) ვანდალიზმი ვიზიტორთა მხრიდან, (ii) [[ნიადაგი]]ს [[ეროზია]] ძეგლის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, (iii) დაკარგული ელემენტების ანალიზი და რესტავრაცია.<ref name="UNESCO report">
{{cite web
| title=Section II: Periodic Report on the State of Conservation
| publisher=UNESCO World Heritage
| work=State of Conservation of the World Heritage Properties in the Asia-Pacific Region
| url=http://whc.unesco.org/archive/periodicreporting/apa/cycle01/section2/592.pdf
| accessdate=23 February 2010
}}</ref> რბილი ნიადაგი, მრავალი [[მიწისძვრა]] და ძლიერი წვიმები სტრუქტურის დესტაბილიზაციას იწვევს. მათ შორის ლომის წვლილი მიწისძვრებზე მოდის, ვინაიდან არა მარტო ქვები ცვივა და თაღები იფხვნება, თავის მხრივ მიწაც გადაადგილდება ტალღისებურად, რაც სტრუქტურის განადგურებას უწყობს ხელს.<ref name="UNESCO report" /> სტუპების მზარდი პოპულარობა მრავალ მნახველს იზიდავს, რომელთა შორის უმრავლესი [[ინდონეზიელები|ინდონეზიელია]]. მიუხედავად ყველა დონეზე განთავსებული გამაფრთხილებელი ნიშნებისა, რომ არ შეეხონ არაფერს, ასევე რეგულარული გაფრთხილებებისა მიკროფონით და გვარდიის წარმომადგენლების ყოფნისა, ჩვეულებრივი მოვლენა და პრობლემაა ვანდალიზმი ბარელიეფებსა და სტატუეტებზე, რაც მათ წახდენას იწვევს. [[2009]] წლისათვის, არ არსებობდა რაიმე სისტემა, რომელიც რაიმე საზღვრებში ჩააყენებდა ყოველდღიურ მნახველთა რიცხვს ან წარმოადგენდა ტურებს მხოლოდ მანდატურების თანხლებით.<ref name="UNESCO report" />

=== რეაბილიტაცია ===
ბორობუდური მძიმედ დაზიანდა [[მერაპი]]ს მთის ამოფრქვევისას [[2010]] წლის [[ოქტომბერი|ოქტომბერსა]] და [[ნოემბერი 2010|ნოემბერში]]. მერაპიდან წამოსული [[ვულკანური ფერფლი]] ტაძრის კომპლექსზე დაეფინა, რომელიც [[ვულკანური კრატერი|კრატერიდან]] 28 კმ-ით სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობს. 3—5 ნოემბრის ამოფრქვევებისას, ტაძრის სტატუეტებს 2,5 სმ სისქის ფერფლის ფენა დაედო<ref name=antara2983>{{cite web|author=| coauthors=| title = Covered in volcanic ash, Borobudur closed temporarily | url =http://antaranews.com/en/news/1289042983/covered-in-volcanic-ash-borobudur-closed-temporarily | publisher = from, Magelang, C Java (by ANTARA News) | date =6 November 2010 | accessdate =6 ნოემბერი 2010 }}</ref>, ასევე განადგურდა გარემომცველი მცენარეულობა, ექსპერტები შიშობდნენ, რომ მჟავურ ფერფლს ისტორიული ძეგლის დაზიანება შეეძლო. 5-დან 9 ნოემბრამდე კომპლექსი დაკეტილი იყო და მიმდინარეობდა ფერფლის ფენის მოშორება.<ref>{{cite web
  | title = Borobudur Temple Forced to Close While Workers Remove Merapi Ash
  | publisher = [[Jakarta Globe]]
  | date = 7 November 2010
  | url = http://www.thejakartaglobe.com/home/borobudur-temple-forced-to-close-while-workers-remove-merapi-ash/405343
  | accessdate =7 ნოემბერი 2010 }}</ref>
<ref>{{cite web
  | title = Inilah Foto-foto Kerusakan Candi
  | language =Indonesian
  | publisher = Tribun News
  | date = 7 ნოემბერი 2010
  | url = http://www.tribunnews.com/2010/11/07/inilah-foto-foto-kerusakan-candi-borobudur
  | accessdate =7 ნოემბერი 2010 }}</ref>

[[მერაპი]]ს [[2010]] წლის ამოფრქვევის შემდგომი რეაბილიტაციისათვის, [[იუნესკო]]მ 3 მლნ [[აშშ დოლარი]] გამოყო. ტაძრის ქვებიდან [[ვულკანი|ვულკანური]] ნარჩენების მოშორებამ 6 თვეს გასტანა, რასაც შემდგომ ხეების დარგვა მოჰყვა, ტემპერატურის სტაბილიზაციის მიზნით.<ref>{{cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/02/17/borobudur%E2%80%99s-postmerapi-eruption-rehabilitating-may-take-three-years-official.html|title=Borobudur’s post-Merapi eruption rehabilitating may take three years: Official|date=2011-02-17|access-date=2011-12-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110806062514/http://www.thejakartapost.com/news/2011/02/17/borobudur%E2%80%99s-postmerapi-eruption-rehabilitating-may-take-three-years-official.html|archivedate=2011-08-06}}</ref> სადრენაჟო სისტემის აღდგენის მიზნით, რომელიც წვიმის შემდეგ თიხით იყო დაბინძურებული,  მოცილებულ იქნა ტაძრის სტრუქტურის 55 000-ზე მეტი ქვის ბლოკი. აღდგენითი სამუშაოები სავარაუდოდ [[2011]] წლის ნოემბერში უნდა დასრულებულიყო.<ref>{{cite web |url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/06/28/borobudur-clean-finish-november.html |title= Borobudur clean-up to finish in November |author= Sri Wahyuni |publisher= The Jakarta Post |date= 28 ივნისი, 2011 |accessdate= 2012-01-05}}</ref>

== არქიტექტურა ==
[[სურათი:Borobudur Mandala ka.svg|thumb|right|250პქ|ბორობუდურის მონახაზი [[მანდალა]]ს ფორმას იღებს]]
[[ფაილი:Borobudur Architectural Model.jpg|მინი|250პქ|ბორობუდურის არქიტექტურული მაკეტი]]
[[სურათი:Borobudur spout.jpg|thumb|upright|მინი|250პქ|წყლის სადრენაჟო გამოქანდაკებული გორგულია]]

=== გეგმა ===
ბორობუდური ნაგებია როგორც ერთი, ცალკეული დიდი [[სტუპა]]. მისი ხედი სიმაღლიდან [[ვაჯრაიანა]] ბუდიზმის გიგანტური [[მანდალა|მანდალის]] ფორმას იღებს, რაც ერთდროულად განასახიერებს ბუდისტურ კოსმოლიგიასა და აზროვნების ბუნებას.<ref>{{cite conference|author=A. Wayman| title=Reflections on the Theory of Barabudur as a Mandala| booktitle=Barabudu History and Significance of a Buddhist Monument| publisher=Asian Humanities Press| location=Berkeley| year=1981}}</ref> საძირკველი კვადრატულია, დაახლოებით 118 მეტრი ყოველ მხარეს. გააჩნია ცხრა პლატფორმა, რომელთაგან ქვედა ექვსი მართკუთხაა, ზედა სამი კი წრიული. ზედა პლატფორმებზე განლაგებულია ოცდაორი პატარა [[სტუპა]], რომლებიც გარს ერტყმიან ერთ დიდ ცენტრალურ სტუპას. თითოეული სტუპა სათუთად ნაკვეთია და გამოირჩევა მრავალი დეკორატიული ნახვრეტით. [[ბუდა]]ს სტატუეტები ჩამწკრივებულია გამოკვეთილი შესასვლელების მიღმა.

მონუმენტის სამი დანაყოფი განასახიერებს ბუდისტური კოსმოლოგიის სამ „სამეფოს“, რომელთაც ეწოდებათ ''კამადჰატუ'' (სურვილების სამყარო), ''რუპადჰატუ'' (ფორმების სამყარო) და ბოლოს ''არუპადჰატუ'' (უფორმო სამყარო). ჩვეულებრივი შეგრძნებების ადამიანები ცხოვრობენ უდაბლეს დონეზე, სურვილების სამეფოში. მაგრამ, ვინც დაძლია ყველა სურვილი ცხოვრების გასაგრძელებლად, ტოვებს სურვილების სამყაროს და მარტო ცხოვრობს ფორმების სამყაროში: ისინი ხედავენ ფორმებს, მაგრამ არ შეუძლიათ მათი შეცვლა. სულ ბოლოს, სრული ბუდები მიდიან ფორმებს მიღმა, გამოსცდიან მათ რეალურ სიწმინდეს, ყველაზე ფუნდამენტურ დონეზე, ნირვანის უფორმო ოკეანეში.<ref>{{cite web|author=Tartakov, Gary Michael|work=Lecture notes for Asian Art and Architecture: Art & Design 382/582|publisher=Iowa State University|title=Lecture 17: Sherman Lee's History of Far Eastern Art (Indonesia and Cambodja)|url=http://www.public.iastate.edu/~tart/arth382/lecture17.html|accessdate=17 აგვისტო 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150131214521/http://www.public.iastate.edu/~tart/arth382/lecture17.html|archivedate=2015-01-31}}</ref> სამსარის ციკლისგან გათავისუფლების შემდეგ, სადაც გასხივოსნებული სული სულ ცოტა ხნით ეხება მიწიერ ფორმებს, შეესაბამება შუნიატის გაგებას, სრულ არარაობას ან „მე“ს არარსებობას (ანატმანი). ''კამადჰატუ'' წარმოდგენილია საძირკვლით, ''რუპადჰატუ'' ხუთი მართკითხა პლატფორმით, ''არუპადჰატუ'' კი სამი წრიული პლატფორმითა და ყველაზე მაღალი სტუპით. არქიტექტურული მახასიათებლები ამ სამ სართულს შორის მეტაფორულად განსხვავდება. მაგალითად, ''რუპადჰატუზე'' არსებული კვადრატული და დეტალური დეკორაციები ''არუპადჰატუს'' წრიულ პლატფორმებზე უკვე უჩინარდება და განასახიერებს თუ როგორ გადადის ის ეტაპი, როდესაც ადამიანი კიდევ ეხება ფოემებისა და სახელების სამყაროს — უფორმო სამყაროში.<ref>{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=17}}</ref>

ბორობუდურში პოლიგრიმობის ერთ-ერთი ფორმაა ჯგუფური ღვთისმსახურება. პოლიგრიმები მიუყვებიან კიბეებისა და კორიდორების სისტემას და მიიწევენ პლატფორმის მწვერვალისკენ. თითოეული პლატფორმა გასხივოსნების ერთ საფეხურს განასახიერებს. ბილიკი, რომელსაც პილიგრიმები მიუყვებიან, ისეა დაპროექტებული, რომ განასახიერებს [[ბუდისტური კოსმოლოგია|ბუდისტურ კოსმოლოგიას]].<ref name="Ferschin2004">{{cite conference|title=Architecture as Information Space|booktitle=8th Int. Conf. on Information Visualization|author=Peter Ferschin and Andreas Gramelhofer|doi=10.1109/IV.2004.1320142|page=181–186|year=2004|publisher=[[IEEE]]}}</ref>

[[1885]] წელს, საძირკვლის ქვეშ შემთხვევით იქნა აღმოჩენილი დაფარული სტრუქტურა.<ref name="kompas">{{cite news|publisher=[[Kompas]]|title=Borobudur Pernah Salah Design?|language=Indonesian|url=http://www.kompas.com/kompas-cetak/0004/07/dikbud/boro09.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071226230646/http://www.kompas.com/kompas-cetak/0004/07/dikbud/boro09.htm|archivedate=26 დეკემბერი 2007|date=7 აპრილი 2000|accessdate=23 აგვისტო 2008}}</ref> „დამალული ფუძე“ შეიცავს რელიეფებს, რომელთაგან 160 აღწერს რეალურ ''კამადჰატუს''. დანარჩენი რელიეფები წარმოადგენს პანელებს მოკლე წარწერებით, რომლებიც ცხადად მიუთითებენ სკულპტორების შესახებ ცნობებზე, ასახავენ მათი ამოკვეთის სცენებს.<ref name="p18">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=18}}</ref> რეალური საძირკველი დაფარულია გარე საძირკვლით, რისი მიზანიც დღემდე საიდუმლოდ რჩება. თავდაპირველად ფიქრობდნენ, რომ ნამდვილი საძირკვლის დაფარვის მიზანს წარმოადგენდა მონუმენტის დაწევის თავიდან აცილება.<ref name="p18" /> სხვა თეორიის თანახმად კი საძირკვლის დაფარვა გამოწვეულია იმ ფაქტით, რომ თავდაპირველი დაფარული ფუძე არასწორად იყო დაპროექტებული, რასაც მოწმობს [[ვასტუ-შასტრა]]ს დოქტრინა — უძველესი ინდური წიგნი არქიტექტურისა და ქალაქგეგმარების შესახებ.<ref name="kompas" /> მისი განზრახვისგან დამოუკიდებლად, დაფარული საძირკველი დეტალურად და დაწვრილმანებით აშენებულა, ესთეტიკითა და რელიგიური განხილვებით.

=== ნაგებობის სტრუქტურა ===
[[სურათი:Borobudur Cross Section ka.svg|thumb|left|275px|საძირკვლის, მთავარი და ზედა ნაწილების 4:6:9 სიმაღლის პროპორციის თითოეულის შესაბამისად]]
[[სურათი:Borobudur Lion Guardian.jpg|thumb|upright|250პქ|შესასვლელის მცველი ლომი]]
[[ფაილი:Lens Flare at Borobudur Stairs Kala Arches.JPG|მინი|250პქ|ბორობუდურის კიბეები კალას თაღის ქვეშ]]
[[ფაილი:Borobudur mural.jpg|მინი|250პქ|ვიწრო კორიდორი და ბარელიეფები]]
ბორობუდურის მშენებლობისათვის ახლომდებარე ქვის კარიერიდან 55 000 კუბური მეტრი [[ანდეზიტი]]ს ქვა.<ref name="Soekmono16" /> ქვები ზომებად დაიჭრა, შემდეგ გადაიტანეს მშენებლობის ადგილზე ერთმანეთზე დააწყვეს კირხსნარის გარეშე. ქვების შესაერთებლად გამოყენებულ იქნა კოპები, კბილანები და მაკრატელები. ბარელიეფები შეიქმნა მშენებლობის დასრულების შემდეგ, ადგილზე ({{lang-la|''in situ''}}).

მონუმენტი აღჭურვილია კარგი სადრენაჟო სისტემით, რაც აუცილებელი იყო არეალის [[ატმოსფერული ნალექები]]ს მაღალი მაჩვენებლის გამო. დატბორვის თავიდან ასაცილებლად, ყველა კუთხესთან დაყენებულია 100 საწვეთური და თითოეული მათგანისთვის მიცემულია უნიკალური, გიგანტის ფორმის [[გორგულია]].

ბორობუდური თვის გენერალური გეგმით შესამჩნევად განსხვავდება ამავე დანიშნულების სხვა მონუმენტებისგან. ნაცვლად ბრტყელი ზედაპირისა, ბორობუდური აღმართულია ბუნებრივ ბორცვზე. მიუხედავად ამისა, მშენებლობის ტექნიკა [[იავა|იავის]] სხვა ტაძრების მსგავსია. სხვა ტაძრებისგან განსხვავებით, ბორობუდურს არ გააჩნია შიდა სივრცე და მისი გენერალური გეგმა [[პირამიდა (არქიტექტურა)|პირამიდის]] ფორმისაა, რის გამოც, უფრო სავარაუდოა, რომ მონუმენტის პირველადი ჩანაფიქრი იყო მისი გამოყენება ''სტუპად'' და არა ტაძრად.<ref name="Soekmono16">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=16}}</ref> სტუპა წარმოადგენს ბუდასადმი სამლოცველოს. ზოგჯერ, სტუპები შენდებოდა როგორც მხოლოდ [[ბუდიზმი]]ს განდიდების სიმბოლოები. მეორე მხრივ, ტაძარი გამოიყენება ღვთისმსახურებისათვის. ტაძრის გეგმის ზედმიწევნითი კომპლექსურობა კი უფრო სავარაუდოს ხდის, რომ ბორობუდური სწორედ ტაძარია.

ცოტა რამაა ცნობილი კომპლექსის არქიტექტორის — გუნადჰარმას შესახებ.<ref name="Long">{{cite book| title=Borobudur: Pyramid of the Cosmic Buddha| author=Caesar Voûte and Mark Long| publisher=D.K. Printworld Ltd| url=http://www.borobudur.tv/book_promo.htm| accessdate=17 აგვისტო 2008| archiveurl=https://web.archive.org/web/20080608070829/http://www.borobudur.tv/book_promo.htm| archivedate=2008-06-08}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080608070829/http://www.borobudur.tv/book_promo.htm |date=2008-06-08 }}</ref> მისი სახელი უფრო იავურ ხალხურ გადმოცემებშია შემონახული, ვიდრე წარწერებში.

მშენებლობისას მთავარ საზომ ერთეულად გამოიყენებოდა ''ტალა'', რაც აღნიშნავდა მანძილს ადამიანის შუბლის თმის ხაზიდან ნიკაპის წვერამდე ან მანძილს ცერა თითის წვერიდან მის შუამდე.<ref name="Atmadi1988">{{Cite|Atmadi|(1988)}}</ref> მიუხედავად იმისა, რომ ასე გაზომვა ინდივიდუალურობასთან არის დაკავშირებული, მონუმენტის ზომები ზუსტია. მისმა გამოკვლევებმა, რომელიც [[1977]] წელს მიმდინარეობდა, გამოააშკარავა ხშირი პროპორციები 4:6:9. ზომების სიზუსტისთვის ბორობუდურის გეგმაში არქიტექტორს გამოყენებული აქვს [[ფრაქტალი]]სა და თვითმსგავსი გეომეტრიის ფორმულა.<ref name="Atmadi1988" /><ref name="fraktal">{{cite journal| title=Borobudur Was Built Algorithmically |author=H. Situngkir |year=2010 |url=http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1672522| journal=BFI Working Paper Series WP-9-2010 |publisher=Bandung Fe Institute}}</ref> ეს პროპორცია ასევე აღმოჩენილია ბორობუდურის მეზობელ ტაძრებში, [[მენდუტი|მენდუტსა]] და [[პავონი|პავონში]]. [[არქეოლოგია|არქეოლოგები]] ვარაუდობენ, რომ პროპორცია  4:6:9-ს და ''ტალას'' [[კალენდარი|კალენდარული]], [[ასტრონომია|ასტრონომიული]] და [[კოსმოლოგია|კოსმოლოგიური]] მნიშვნელობა აქვს, რადგან ისინი ასევე გამოყენებულია [[კამბოჯა]]ში მდებარე [[ანგკორ-ვატი|ანგკორ-ვატის ტაძარში]].<ref name="Long" />

მთავარი სტრუქტურა შეიძლება დაიყოს სამ კომპონენტად: საძირკვლად, მთავარ ნაწილად და ზედა ნაწილად.<ref name="Long" /> საძირკვლის ზომებია 123×123 მ და 4 მეტრიანი კედლები.<ref name="Soekmono16" /> მთავარი ნაწილი შედგება ხუთი მართკუთხა პლატფორმისგან, რომელთაგან თითოეულის სიმაღლე თანდათან მცირდება. პირველი ტერასა საძირკვლის კიდეს 7 მეტრითაა დაცილებული. ყოველი მომდევნო ტერასა წინას კიდეს 2 მეტრით შორდება, რაც თითოეულ სართულზე ვიწრო კორიდორს ტოვებს. ზედა ნაწილი შედგება სამი წრიული პლატფორმისგან, რომელთაგან თითოეულ ეტაპზე კონცენტრულ წრეებად ჩამწკრივებულია სტუპები.

ცენტრში აღმართულია მთავარი გუმბათი, რომელიც მონუმენტის უმაღლესი მწვერვალია და მიწის ზედაპირიდან 35 მეტრ სიმაღლეზეა. ოთხივე მხირდან, მწვერვალისკენ მიემართება კიბეები, რამდენიმე თაღოვანი შესასვლელითა და აღმართული ლომის 32 ქანდაკებებით. შესასვლელების წვერზე გამოქანდაკებულია კალას თავები(''კალა — ინდუიზმის მითოლოგიის პერსონაჟი'') ქანდაკებებით, გვერდებზე კი მიცემული აქვს მაკარას (''ინდუიზმის მითოლოგიის პერსონაჟი, გიგანტი'') ფორმები. კალა-მაკარას მოტივი ბოლო დროს აღმოჩენილია [[იავა|იავის]] სხვა ტაძრებშიც. მთავარი შესასვლელი აღმოსავლეთ მხარეს მდებარეობს, წარწერებიან რელიეფებთან ერთად. ბორცვის ფერდობებზე არსებული კიბეები მონუმენტს ასევე აკავშირებს შედარებით დაბლა არსებულ [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკე]]სთან.

== ბარელიეფები ==
ბორობუდური იმგვარადაა ნაშენი, რომ ის წარმოსახავს ტერასების სხვადასხვაგვარ დონეებს, წარმოსახავს ჩახლართულ არქიტექტურას, რომელიც დატვირთულია ორნამენტებითა და საძირკვლის ბარელიეფებით, რომლებიც გამოკვეთილია ''არუპადჰატუს'' დონის წრიულ ტერასებზე.<ref>{{Cite web
| url = http://www.buddhistravel.com/index.php?id=86,377,0,0,1,0
| title = Borobudur
| accessdate = 2011-11-11
| author = 
| last = 
| first = 
| authorlink = 
| coauthors = 
| date = , 2008| work = 
| publisher = Buddhist Travel
| pages = 
| format = 
| quote = 
| archiveurl = 
| archivedate = 
}}
</ref> პირველი ოთხი ტერასის კედლები გამოფენს ბარელიეფურ სკულპტურებს. ისინი საუკეთესო, ჩინებული ნიმუშებია და მიჩნეულია ყველაზე გრაციოზულად და დახვეწილად ძველ ბუდისტურ სამყაროში.<ref>{{Cite web
| url = http://www.buddhistchannel.tv/index.php?id=58,6456,0,0,1,0
| title = Temple of enlightenment
| accessdate = 2011-11-11
| author = Tom Cockrem, Sydney Morening Herald, May 18, 2008
| last = 
| first = 
| authorlink = 
| coauthors = 
| date = , 2008| work = 
| publisher = The Buddhist Channel.tv
| pages = 
| format = 
| quote = 
| archiveurl = 
| archivedate = 
}}
</ref>
[[ფაილი:Borobudur Reliefs Position ka.svg|მინი|250პქ|მარცხნივ|წარწერებიანი ბარელიეფების მდებარეობა ბორობუდურის კედელზე]]
ბორობუდურის ბარელიეფები ასახავენ ეპიზოდებს [[VIII საუკუნე|VIII საუკუნის]] იავის ყოველდღიური ცხოვრებიდან, იქნება ეს საცერემონიო სასახლის, ტყეში მცხოვრები განდეგილებისა თუ სოფლის უბრალო ხალხის სცენები. ასევე გამოსახულია ტაძარი, ბაზრობა, მრავალგვარი [[ფლორა (მცენარეები)|ფლორა]] და [[ფაუნა]], ადგილობრივების სახალხო არქიტექტურა. გამოსახულ ადამიანთა შორის არიან მეფეები, დედოფლები, პრონცები, დიდებულები, სამეფო კარისკაცები, ჯარისკაცები, მსახურები, მდაბიოები, მღვდლები და განდეგილები. გამოსახულებათა შორის გვხვდება ასევე ბუდისტური რწმენების მითური, სპირიტუალური არსებები, მაგალითად [[ასურა (ბუდიზმი)|ასურები]], ღმერთები, [[ბოდჰისატვა|ბოდჰისატვები]], [[კინარი|კინარები]], [[განდჰარვა|განდჰარვები]], [[აპსარა|აპსარები]]. ამ ბარელიეფებში ასახული სურათები ისტორიკოსებს ხშირად მნიშვნელოვანი თემების კვლევაში ეხმარება, მაგალითად არქიტექტურის, შეიარაღების, ეკონომიკისა და მოდის შესწავლაში, ასევე მათი დახმარებით იკვლევენ VIII საუკუნის [[სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზია|სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის]] საწყლოსნო გადაადგილების საშუალებებს. ამ პერიოდის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ნიმუშია ორმაგი აუტრიგერი ნავი (ერთგვარი ნიჩბიანი ნავი, რომელსაც ნიჩბის პალოები გარედან აქვს), რომელიც [[ბორობუდურის ნავი]]ს სახელწოდებითაა ცნობილი.<ref>{{Cite web
| url = http://www.borobudurpark.co.id/en/borobudur-temple-menu/the-cinnamon-route.html
| title = The Cinnamon Route
| accessdate = 2011-12-14
| author = 
| last = 
| first = 
| authorlink = 
| coauthors = 
| date = 
| date = , | work = 
| publisher = Borobudur Park
| pages = 
| format = 
| language = english
| quote = 
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20100925152758/http://www.borobudurpark.co.id/en/borobudur-temple-menu/the-cinnamon-route.html
| archivedate = 2010-09-25
}}</ref> დღეისათვის, ბორობუდურის ნავის რეალური ზომების ხომალდი, რომლითაც [[2004]] წელს [[ინდონეზია|ინდონეზიიდან]] [[აფრიკა]]მდე გასცურეს, სამუდრა რაკსას მუზეუმშია გამოფენილი, ბორობუდურიდან სულ რამდენიმე ასეული მეტრით ჩრდილოეთით.<ref>{{Cite web
| url = http://www.borobudurshipexpedition.com/index.htm
| title = The Borobudur Ship Expedition, Indonesia to Africa 2003-2004
| accessdate = 2011-12-14
| author = 
| last = 
| first = 
| authorlink = 
| coauthors = 
| date = 2004
| date = , | work = 
| publisher = The Borobudur Ship Expedition
| pages = 
| format = 
| language = english
| quote = 
| archiveurl = 
| archivedate = 
}}
</ref>

ბორობუდურის ბარელიეფები ასევე დიდ ყურადღებას უთმობს ინდური [[ესთეტიკა|ესთეტიკის]] დისციპლინას, მაგალითად პოზას და ჟესტიკულაციას, რაც შეიცავს ძირითდ მნიშვნელობებს და [[ესთეტიკა|ესთეტიკურ]] ღირებულებას. დიდგვაროვნების, მეფეების ან ისეთი ღვთაებების ბარელიეფები, როგორებიცა არიან [[აპსარა|აპსარები]], [[ტარა (ბუდიზმი)|ტარები]] და [[ბოდჰისატვა|ბოდჰისატვები]] როგორც წესი, გამოსახულნი არიან [[ტრიბჰანგა]]ს პოზაში. ესაა სამად მოკეცილი პოზა კისერზე, თეძოებსა და მუხლებზე, ერთი ფეხი ჩვეულებრივ დგას და მეორე სხეულის სიმძიმეს უდგას. ეს პოზა მიჩნეულია ყველაზე გრაციოზულად. ასეთივე პოზაა გამოსახული სურასუნდარის ფუგურაში, რომელსაც ლოტოსი უჭირავს.<ref>{{Cite web
| url = http://www.art-and-archaeology.com/indonesia/borobudur/bor05.html
| title = Surasundari
| accessdate = 2011-11-11
| author = 
| last = 
| first = 
| authorlink = 
| coauthors = 
| date = 
| date = , | work = 
| publisher = Art and Archaeology.com
| pages = 
| quote = 
| archiveurl = 
| archivedate = 
}}
</ref>

ბორობუდური შეიცავს დაახლოებით  2670 [[ბარელიეფი|ბარელიეფს]] (1460 წარწერებიანი და 1212 დეკორატიული პანელი), რომლებიც ფასადს და [[ბალუსტრადა|ბალუსტრადებს]] ფარავენ. რელიეფების მთლიანი ფართობი 2500 მ²-ია და გადანაწილებულია საძირკველსა (''კამადჰატუ'') და ხუთ კვადრატულ პლატფორმაზე (''რუპადჰატუ'').<ref name="p20" />

წარწერებიანი პანელები, რომლებიც [[სუდჰანა]]სა და [[მანოჰარა]]ს ამბებს აღწერენ,<ref>{{cite journal|last= Jaini|first=P.S.|title=The Story of Sudhana and Manohara: An Analysis of the Texts and the Borobudur Reliefs|journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies|volume=29|issue=3|year=1966|pages=533–558|doi= 10.1017/S0041977X00073407|jstor=611473|issn= 0041977X}}</ref> დაჯგუფებულია 11 მწკრივად და გარს ერტყმიან მონუმენტს. მათი მთლიანი სიგრძე 3 000 მეტრია. საძირკველი შეიცავს რელიეფების პირველ რიგს წარწერებიანი 160 პანელით, დარჩენილი 10 რიგი გადანაწილებულია მთელს კედლებსა და ბალუსტრადებზე ოთხ გალერეად, რომლებიც აღმოსავლეთ შესასვლელი კიბის მარცხნივ იწყება. კდელებზე არსებული წარწერებიანი პანელები მარჯვნიდან მარცხნივ იკითხება, მაშინ, როდესაც ბალუსტრადებზე არსებულები პირიქით — მარცხნიდან მარჯვნივ. ეს კი შეესაბამება პრადაკსინას — წრის შემოვლის რიტუალს, რომელსაც ასრულებდნენ პილიგრიმები, რომლებიც საათის ისრის მიმართულებით მოძრაობდნენ, ტაძარს კი თავიანთგან მარცხნივ ტოვებდნენ.<ref name="p21">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=21}}</ref>

საძირკვლის ბარელიეფები ასახავს [[კარმა (ბუდიზმი)|კარმის]] კანონებზე მუშაობას. პირველი გალერეის კედლებზე ასახულია რელიეფების ორი მწკრივი, რომელთაგან თითოეული 120 პანელს შეიცავს. კედლის ზედა ნაწილი [[ბუდა]]ს ბიოგრაფიას ასახავს; ქვედა ნაწილი, [[ბალუსტრადა|ბალუსტრადები]], ასევე პირველი და მეორე გალერეები კი ბუდას ყოფილ ცხოვრებებს.<ref name="p20">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=20}}</ref> დანარჩენი პანელები მიძღვნილია მისი მაძებარი სუდჰანასადმი და მთავრდება მის მიერ სრულყოფილი სიბრძნის ([[პრაჯნიაპარამიტა]]) დაუფლებით.

[[ფაილი:Queen Maya, Borobudur.jpg|მინი|250პქ|პრინც [[სიდჰართა გაუტამა]]ს საშობად [[ლუმბინი]]სკენ ეტლით მიმავალი [[მაია (ბუდას დედა)|დედოფალი მაია]]]]

; კარმის კანონები (კარმავიბჰაბგა)
160 დაფარული პანელი ვერ აღწერს თანმიმდევრულ, უწყვეტ ამბავს, მაგრამ თითოეულ პანელზე ასახულია მიზეზებისა და შედეგების სრული ილუსტრაციები.<ref name="p20"/> დახატულია დამნაშავეთა ქმედებები, დაწყებული ჭორაობიდან მკვლელობით დასრულებული; იქვე ასახულია მათი შესაბამისი სასჯელიც. ასევე მოხატულია ქების ღირსი საქმიანობების სცენები, მაგალითად ისეთის, როგორიცაა ქველმოქმედება და ტაძრების მოლოცვა, მათ გვერდით კი ამ საქმიანობებისათვის მიზღვული ჯილდოებია გამოსახული. იქვე ილუსტრირებულია ჯოჯოხეთის ტანჯვა და სამოთხის სიტკბოება; ყოველდღიური ცხოვრების სცენები, რაც [[სამსარა|სამსარის]] (''დაბადებისა და სიკვდილის დაუსრულებელი ციკლი'') მთლიანი პანორამით სრულდება.

; ამბავი პრინც სიდჰართასა და ბუდას დაბადების შესახებ (ლალიტავისტარა)
ამბავი იწყება მეუფე ბუდას [[ტუშიტა]]ს სამოთხედან წარმოშობით და მთავრდება მისი პირველი ქადაგებით ქალაქ ირმების პარკში, [[ვარანასი]]ს სიახლოვეს.<ref name="p21" /> ბარელიეფები ასახავს ბუდას, როგორც პრინც [[სიდჰართა გაუტამა|სიდჰართა]]ს, [[კაპილავასტუ]]ს (თანამედროვე [[ნეპალი]]) მეფე [[სუდჰოდანა]]სა და დედოფალ [[მაია (ბუდას დედა)|მაია]]ს ვაჟის დაბადებას.

[[ფაილი:Siddharta Gautama Borobudur.jpg|მინი|მარცხნივ|250პქ|პრინცი [[სიდჰართა გაუტამა]] [[ასკეტიზმი|ასკეტური]] განდეგილი ხდება]]

ამ ისტორიას წინ უძღვის 27 პანელი, რომლებიც სხვადასხვაგვარ მზადებებს ასახავს, სამოთხეში და დედამიწაზე, ბოლოს კი ესალმება [[ბოდჰისატვა]]ს საბოლოო [[ინკარნაცია]]ს. ტუშიტას სამოთხიდან ჩამოსვლამდე, ბოდჰისატვამ თავის გვირგვინი მის მემკვიდრეს, მომავალ ბუდა [[მაიტრეია]]ს დაუტოვა. დედამიწაზე ის ექვსეშვიანი თეთრი სპილოს ფორმით ჩამობრძანდა და დედოფალ მაიას მარჯვენა საშვილოსნოში შეაღწია. ამ მოვლენის შესახებ დედოფალ მაიას ძილში ესიზმრა, რაც ისე ახსნეს, რომ მისი ვაჟი ან მონარქი გახდებოდა, ან ბუდა.

როდესაც დედოფალმა მაიამ იგრძნო, რომ დაბადების დრო დადგა, ის [[ლუმბინი]]ს პარკში გაემგზავრა, ქალაქ კაპილავასტუს გარეთ. იგი პლაკსას ხის ქვეშ გაჩერდა, მის ტოტს ჩაეჭიდა მარჯვენა ხელით და სულ მალე ვაჟიც შვა, პრინცი [[სიდჰართა გაუტამა|სიდჰართა]]. ეს ისტორია პანელებზე გრძელდება მანამ, სანამ პრინცი ბუდა გახდება.

; ამბავი ბუდას წინა ცხოვრებებზე (ჯაკატა) და სხვა ლეგენდარულ პირებზე (ავადანა)
ჯაკატები ისტორიებია ბუდას შესახებ, სანამ ის დაიბადებოდა როგორც პირნცი სიდჰათა.<ref name="Soekmono26">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=26}}</ref> ეს ამბები მოგვითხრობს ბუდას წინა ცხოვრებებზე, მისი როგორც ადამიანის, ისე ცხოველის ფორმით. მომავალი ბუდა შეიძლებოდა მოვლენილიყო როგორც მეფე, უსახლკარო, ღმერთი, სპილო, მაგრამ ნებისმიერ ფორმაში ის ინარჩუნებდა გარკვეულ ღირსებებს.<ref>
{{Cite web
| url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/301580/Jataka
| title = Jataka
| accessdate = 2011-12-04
| author = 
| last = 
| first = 
| authorlink = 
| coauthors = 
| date = 
| date = , | work = 
| publisher = Encyclopaedia Britannica
| pages = 
| format = 
| quote = 
| archiveurl = 
| archivedate = 
}}
</ref> ავადანები ჯაკატების მსგავსია, მაგრამ მთავარი ფიგურა აქ თავად [[ბოდჰისატვა]] არაა. წმინდა მოქმედებები ავანადებში დაკავშირებულია სხვა ლეგენდარულ პერსონებთან. ჯაკატები და ავადანები ნორობუდურის ბარელიეფების ერთსა და იმავე მწკრივშია განთავსებული.

კედლის პირველი ქვედა 20 პანელის პირველი გალერეა ასახავს ''სუდჰანაკუმარავადანას'' ანუ სუდჰანას წმინდა საქმიანობებს. ბალუსტრადებზე არსებული ზედა პირველი 135 პანელის იგივე გალერეა მიძღვნილია ჯატაკის 34 ლეგენდისადმი.<ref name="Soekmono29">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=29}}</ref> დარჩენილი 237 პანელი კი მეორე გალერეის ქვედა რიგების და პანელების მსგავსასდ, ასახავს ისტორიებს სხვა წყაროებიდან. ჯაკატის ზოგიერთი ამბები ორჯერაა გამოსახული, მაგალითად ამბავი მეფე სიბჰის ([[რამა]]ს წინაპარი) შესახებ.

;სუდჰანას მიერ საბოლოო ჭეშმარიტების ძიება (განდავიუჰა)
განდავიუჰა [[ავატამსაკა-სუტრა]]ს საბოლოო თავია განდავიუჰას ისტორიის შესახებ, რომელიც აღწერს [[სუდჰანა]]ს დაუღალავ ხეტიალს უმაღლესი, სრულყოფილი სიბრძნის ძიებაში. იგი ორ გალერეას მოიცავს (მესამე და მეოთხე), ასევე მეორე გალერეის ნახევარს, სულ 460 პანელს.<ref name="Soekmono32">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=32}}</ref> ამბის მთავარი მოქმედი პირია სუდჰანა — უკიდურესად მდიდარი იაველი ვაჭრის ვაჟი; იგი მე-16 პანელზე ჩნდება. სასწაულების ამბის პროლოგის წინა 15 პანელი ეძღვნება [[ბუდა]]ს სამადჰის ჯეტას ბაღში, [[ინდოეთი]]ს ქალაქ [[სრავასტი]]ს სიახლოვეს.

ძიების პროცესში, სუდჰანამ 30-მდე მასწავლებელს მიმართა, მაგრამ ვერც ერთი მათგანისგან ვერ მიიღო სრულად დამაკმაყოფილებელი პასუხი. ამის შემდეგ მას მანჯუსრი ასწავლიდა, რათა ბერ მეგასდარის შეხვედროდა, სადაც მას პირველი დოქტრინა გადაეცა. მოგზაურობის გაგრძელებისას, სუდჰანა შეხვდა სუპრატისთჰითას, ფიზიკოს მეგჰას (ცოდნის სული), ბანკირ მუკტაკას, ბერ სარადჰვაჯას, [[უპასაკა]]ს ასას(უმაღლესი განბრძნილობის სული), ბჰისმოტარანნირგჰოსას, [[ბრაჰმანი (ვარნა)|ბრაჰმან]] ჯაიოსმაიატნას, პრინცესა მაიტრაიანის, ბერ სუდარსანას, ბიჭს სახელად ინდრიესვარას, უპასაკა პრაბჰუტას, ბანკირ რატნაჩუდას, მეფე [[ანალა]]ს, ღმერთ [[შივა]]ს, [[მაია (ბუდას დედა)|დედოფალ მაიას]], [[ბოდჰისატვა]] [[მაიტრეია]]ს, ამის შემდეგ კი უკან, მანჯუსრიში დაბრუნდა. თითოეულთან შეხვედრისას, სუდჰანას გადაეცემოდა სპეციფიკური დოქტრინა, ცოდნა და სიბრძნე. ეს შეხვედრები მესამე გალერეაშია ნაჩვენები.

მანჯუსრისთან ბოლო შეხვედრის შემდეგ, სუდჰანა ბოდჰისატვა [[სამანტაბჰადრა]]ს საცხოვრებლისკენ გაემართა, რაც მეოთხე გალერეაშია ასახული. მეოთე გალერეის მთლიანი რიგი სამანდაბჰატრას სწავლისადმია მიძღვნილი. ბოლოს, წარწერებიანი პანელები მთავრდება სუდჰანას მიერ უზენაესი ცოდნისა და საბოლოო ჭეშმარიტების დაუფლებით.<ref name="p35">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=35}}</ref>

== ბუდას სკულპტურები ==
[[სურათი:Buddha in the Stupa Borobudur.jpg|thumb|upright|250პქ|ბუდას სკულპტურა სტუპის შიგნით]]
[[სურათი:Borobudur-perfect-buddha.jpg|thumb|left|250პქ|upright|ბუდას სკულპტურა ხელების [[დჰარმაჩაკრა]]ს პოზიციით]]
ქვებზე გამოკვეთილი [[ბუდისტური კოსმოლოგია|ბუდისტური კოსმოლოგიის]] ამბების გარდა, ბორობუდურში [[ბუდა]]ს ბევრი, მრავალგვარი სკულპტურაა. ფეხებგადაჯვარედინებული ბუდები [[ლოტოსის პოზა]]ში სხედან და გადანაწილებული არიან ოთხ მართკუთხა პლატფორმაზე (''რუპადჰატუს'' დონე), ისევე როგორც ზედა პლატფორმაზე (''არუპადჰატუს'' დონე).

ბუდას სკულპტურები ''რუპადჰატუს'' დონეზე ნიშებშია, რიგებადაა ჩამწკრივებული ბალუსტრადების მეორე მხარეს. ქანდაკებების რიცხვი ზედა პლატფორმების პროგრესულად შემცირებასთან ერთად მცირდება. პირველ [[ბალუსტრადა|ბალუსტრადებზე]] 104 ნიშია, მეორეზე 104, მესამეზე 88, მეოთხეზე 72 და მეხუთეზე 64. ''რუპადჰატუს'' დონეზე სულ 432 სკულპტურაა განთავსებული.<ref name="p35-36">{{Cite|Soekmono|(1976)|გვ=35–36}}</ref> ''არუპადჰატუს'' დონეზე (სამი წრიული პლატფორმა) ბუდას სკულპტურები განთავსებულია ნახვრეტებიან სტუპებში. პირველ წლიურ პლატფორმაზე 32 სტუპაა, მეორეზე 24, მესამეზე 16, საერთო ჯამში კი მათი რიცხვი 72-ს შეადგენს.<ref name="p35-36" /> ბუდას თავდაპირველი 504 ქანდაკებიდან 300-ზე მეტი დაზიანებულია (ძირითადად უთავოებია), 43 კი დაკარგულია (მონუმენტის აღმოჩენის დღიდან, თავები ძირითადად კოლექციებისათვის მოიპარეს, უმეტესად დასავლურმა მუზეუმებმა).<ref>{{cite journal| title=Acquisition | url=https://archive.org/details/sim_critical-inquiry_winter-1979_6_2/page/291 |journal=Critical Inquiry |author=Hiram W. Woodward Jr. |volume=6 |issue=2 |year=1979 |pages=291–303| doi=10.1086/448048}}</ref>

ერთი შეხედვით, ბუდას ყველა სკულპტურა ერთმანეთის მსგავსია, მაგრამ მათ შორის მაინც არსებობს უჩინარი განსხვავება [[მუდრა]]ში, ანუ ხელების ადგილმდებარეობაში. არსებობს მუდრას ხუთი ჯგუფი: ჩრდილოეთი, აღმოსავლეთი, სამხრეთი, დასავლეთი და ზენიტი, რომლებიც განასახიერებს [[მაჰაიანა]]ს ხუთ კარდინალურ მიღწეულ წერტილს. პირველ ოთხ ბალუსტრადზე გვხვდება პირველი ოთხი ''მუდრა'':ჩრდილოეთი, აღმოსავლეთი, სამხრეთი და დასავლეთი, რომელთაგანაც ბუდას ქანდაკებები, რომლებსაც სახე წრიული მიმართულებით აქვთ, ''მუდრას'' შეესაბამებიან. მეხუთე ბალუსტრადსა და პლატფორმის წვერზე, 72 სტუპაში მოთავსებულ ქანდაკებებს ''მუდრას'' ზენიტის ჯგუფი ახასიათებთ. თითოეული მუდრა წარმოადგენს ერთ-ერთს ბუდას ხუთი დჰიანიდან, თითოეულ მათგანს კი გააჩნია საკუთარი სიმბოლიზმი.<ref>{{cite book|title=The Twilight Language: Explorations in Buddhist Meditation and Symbolism|author= Roderick S. Bucknell and Martin Stuart-Fox|publisher= Routledge|location=UK|year=1995|isbn=0-7007-0234-2}}</ref>

პრადაკშინას (საათის ისრის მიმართულებით განლაგება) მოცემული ცხრილი იწყება აღმოსავლეთიდან, ჩამოთვლილია ბორობუდურის ბუდას სკულპტურების [[მუდრა|მუდრები]]:

<center>
{| class="wikitable sortable" style="width:60%;"
|-
! style="width:70px;"|სკულპტურა
! style="width:70px;"|მუდრა
! style="width:140px;"|სიმბოლური მნიშვნელობა
! style="width:80px;"|დჰიანი ბუდა
! style="width:60px;"|კარდინალური წერტილი
! style="width:100px;"|სკულპტურის მდებარეობა
|- 
|[[ფაილი:COLLECTIE TROPENMUSEUM Boeddhabeeld van de Borobudur TMnr 10016277.jpg|70px]]
|''ბჰუმისპარსა მუდრა''
|მოწმედ იხმობს დედამიწას
|[[აკსობჰია]]
|აღმოსავლეთი
|''რუპადჰატუს'' ნიშები აღმოსავლეთის პირველ ოთხ ბალუსტრადზე 
|- 
|[[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Boeddhabeeld van de Borobudur TMnr 60013976.jpg|70px]]
|''ვარა მუდრა''
|ქველმოქმედება, მოწყალების გაღება
|[[რატნასამბჰავა]]
|სამხრეთი
|''რუპადჰატუს'' ნიშები სამხრეთის პირველ ოთხ ბალუსტრადზე 
|- 
|[[ფაილი:COLLECTIE TROPENMUSEUM Boeddhabeeld van de Borobudur voorstellende Dhyani Boeddha Amitabha TMnr 10016276.jpg|70px]]
|''დჰიანა მუდრა''
|კონცენტრაცია და მედიტაცია
|[[ამიტაბჰა]]
|დასავლეთი
|''რუპადჰატუს'' ნიშები დასავლეთის პირველ ოთხ ბალუსტრადზე 
|- 
|[[ფაილი:COLLECTIE TROPENMUSEUM Boeddhabeeld van de Borobudur voorstellende Dhyani Boeddha Amogasiddha TMnr 10016274.jpg|70px]]
|''აბჰაია''
|სიმამაცე, გაბედულობა
|[[ამოგჰასიდჰი]]
|ჩრდილოეთი	
|''რუპადჰატუს'' ჩრდილოეთის ნიშები დასავლეთის პირველ ოთხ ბალუსტრადზე 	
|- 
|[[ფაილი:COLLECTIE TROPENMUSEUM Boeddhabeeld van de Borobudur voorstellende Dhyani Boeddha Vairocana TMnr 10015947.jpg|70px]]
|''ვიტარკა მუდრა''
|აზროვნება და სათნოება
|[[ვაიროჩანა]]
|ზენიტი
|''რუპადჰატუს'' ნიშები ყევლა მიმართულებით მეხუთე (ყველაზე ზედა) ბალუსტრადზე 
|- 
|[[ფაილი:COLLECTIE TROPENMUSEUM Boeddhabeeld van de Borobudur TMnr 60019836.jpg|70px]]
|''დჰარამაჩაკრა მუდრა''
|''დჰარმას'' (კანონი) გზის მოსახვევი
|[[ვაიროჩანა]]
|ზენიტი
|''არიპადჰატუს'' ნახვრეტებიანი 72 სტუპა სამ მომრგვალებულ პლატფორმაზე 
|}
</center>

==ბარელიეფების გალერეა==
<gallery>
File:Borobudur ship.JPG|<small>ბორობუდურის ნავის ბარელიეფის პანელი.</small>
File:Musician Borobudur.jpg|<small>მუსიკალური ანსამბლი, სავარაუდოდ [[გამელანი]]ს ადრეული ფორმა.</small>
File:Apsara Borobudur.jpg|<small>ბორობუდურის [[აპსარა]].</small>
File:Sailendra King and Queen, Borobudur.jpg|<small>მეფისა და დედოფლის სცენა მორჩილებითურთ.</small>
File:Borobudur relief 3.jpg|<small>კორიდორის ერთ-ერთი კედლის რელიეფი.</small>
File:Borobudur Keris.jpg|<small>იარაღი, სავარაუდოდ [[კრისი]]ს ადრეული ფორმა.</small>
File:Borobodur2.jpg|<small>დეტალურად გამოკვეთილი ქვის ბარელიეფი.</small>
</gallery>

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლების სია აზიასა და ოკეანეთში]]

== ლიტერატურა ==
* {{cite book |ref=CITEREFAtmadi(1988)|author=Parmono Atmadi|title=Some Architectural Design Principles of Temples in Java: A study through the buildings projection on the reliefs of Borobudur temple|publisher=Gajah Mada University Press|location=Yogyakarta|year=1988|isbn=979-420-085-9}}
* {{cite book |ref=CITEREFDumarçay(1991) |author=Jacques Dumarçay|title=Borobudur|others=trans. and ed. by Michael Smithies|edition=2nd|location=Singapore|publisher=Oxford University Press|year=1991|isbn=0-19-588550-3}}
* {{cite book |author=Luis O. Gómez and Hiram W. Woodward, Jr. |title=Barabudur: History and Significance of a Buddhist Monument |location=Berkeley |year=1981 |isbn=0-89581-151-0|publisher=Univ. of California}}
* {{cite book |ref=CITEREFMiksic(1990)|author=John Miksic|title=Borobudur: Golden Tales of the Buddhas|isbn=0-87773-906-4|year=1990|publisher=[[Shambhala Publications]]|location=Boston}}
* {{cite journal |ref=CITEREFSoekmono(1976)|title=Chandi Borobudur – A Monument of Mankind|author=Soekmono|publisher=The Unesco Press, Paris|year=1976|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0002/000200/020097E.pdf#search=%22soekmono%20chandi%20borobudur%22| accessdate=2008-08-17}}
* {{cite book | author = R. Soekmono, J.G. de Casparis, J. Dumarçay, P. Amranand and P. Schoppert| title = Borobudur: A Prayer in Stone| publisher = Archipelago Press| year = 1990| location = Singapore| isbn = 2-87868-004-9}}
* {{cite book|author=Luis O. Gomez and Hiram W. Woodward|title=Barabudur, history and significance of a Buddhist monument|location=Berkeley|publisher=Asian Humanities Press|year=1981|isbn=0-89581-151-0|others=presented at the Int. Conf. on Borobudur, Univ. of Michigan, 16–17 May 1974}}
* {{cite book|author=August J.B. Kempers|title=Ageless Borobudur: Buddhist mystery in stone, decay and restoration, Mendut and Pawon, folklife in ancient Java|url=https://archive.org/details/agelessborobudur0000bern|publisher=Servire|location=Wassenaar|year=1976|isbn=90-6077-553-8}}
* {{cite book|author=John Miksic|title=The Mysteries of Borobudur|year=1999|isbn=962-593-198-8|publisher= Periplus| location=Hongkong}}
* {{cite book|author=Adrian Snodgrass|title=The symbolism of the stupa|url=https://archive.org/details/symbolismofstupa0000snod|location=Ithaca, N.Y.|others=Southeast Asia Program|publisher=Cornell University|year=1985|isbn=0-87727-700-1}}

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{Commons|Borobudur}}
* [http://www.borobudurpark.com/ ოფიციალური საიტი]
* [http://whc.unesco.org/en/list/592 იუნესკოს საიტი]
* [http://unesdoc.unesco.org/images/0002/000200/020097e.pdf კანდი ბორობუდური]
* [[wikivoyage:Borobudur|ბორობუდურის ტურისტული გზამკვლევი]] 
* [http://www.borobudur.tv/ ბორობუდურის არქეოლოგია და არქიტექტურა] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040608114124/http://www.borobudur.tv/ |date=2004-06-08 }}
* [http://rubens.anu.edu.au/htdocs/bycountry/indonesia/borobudur/ ავსტრალიის ეროვნული უნივერსიტეტის ბორობუდურის კვლევის პროექტი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140718090136/http://rubens.anu.edu.au/htdocs/bycountry/indonesia/borobudur/ |date=2014-07-18 }}
* [http://masterpieces.asemus.museum/borobudur/ ბორობუდურის დაფარული საძირკვლის ანალიზი]

==სქოლიო==
{{სქოლიო|2}}

{{მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლები ინდონეზიაში}}

[[კატეგორია:ინდონეზია]]
[[კატეგორია:ბუდიზმი]]
[[კატეგორია:მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლები ინდონეზიაში]]