იხილეთ წყარო გვერდისთვის ბოსნია და ჰერცეგოვინის ისტორია

[[სურათი:Bosanska Krupa Churches.JPG|400px|thumb|ორი [[ეკლესია (ნაგებობა)|ეკლესია]] და [[მეჩეთი]] [[ბოსანსკა-კრუპა]]ში]]
'''ბოსნია და ჰერცეგოვინის ისტორია''' [[ნეოლითი]]ს ხანიდან იწყება. ისტორიის მანძილზე მრავალი ხალხი და სახელმწიფო ბატონობდა ამ ტერიტორიაზე, რამაც უნიკალური ეთნორელიგიური პლასტი შექმნა – [[ბოსნია და ჰერცეგოვინა]] [[ევროპა|ევროპის კონტინენტზე]] სრულად მდებარე ორი [[ისლამი|მუსლიმური]] უმრავლესობის მქონე ქვეყნიდან ერთ-ერთია, [[ალბანეთი|ალბანეთთან]] ერთად (მესამეა სადავო სტატუსის მქონე [[კოსოვო]]).

==ანტიკური ხანა და რომაული პერიოდი==
[[სურათი:Illyrians (English).svg|thumb|250px|[[ილირიელები|ილირიელთა]] განსახლება [[ბალკანეთი|ბალკანეთში]]]]
ბოსნიის ტერიტორიაზე ადამიანთ ყოფის ნაშთები ნეოლითის ხანიდან არსებობს. გვიანდელ [[ბრინჯაოს ხანა]]ში ნეოლითური პერიოდის მოსახლეობას თავს ესხმიან და ბოსნიაზე ბატონდებიან მეომარი პროტო-ინდოევროპული ტომები – [[ილირიელები]], ძვ. წ. მეოთხე და მესამე საუკუნეებში [[კელტები|კელტური]] მიგრაციების შედეგად ილირიელებმა უფრო სამხრეთით გადაინაცვლეს, თუმცა ზოგიერთ ილირიულ და კელტურ ტომებს შორის მოხდა ასიმილაცია.<ref name="Malcolm">{{cite book |last=Malcolm |first=Noel |title=Bosnia: A Short History |url= http://books.google.ge/books/about/Bosnia.html?id=Cvk6oMf9R7AC |publisher=New York University Press |year=1996 |isbn=0-8147-5561-5}}</ref> კონკრეტული ისტორიული დოკუმენტაცია ამ პერიოდის რეგიონულ ისტორიაზე მეტად მწირია, მაგრამ საერთო ჯამში რეგიონი ეთნიკურად ჭრელი უნდა ყოფილიყო, სხვადასხვა ტომებით დასახლებული.

[[რომის იმპერია|რომაელებსა]] და ილირიელებს შორის ომი [[ძვ. წ. 229]] წელს იწყება. თუმცა რომმა რეგიონის სრული ანექსია მხოლოდ [[ძვ. წ. 9]] წელს მოახერხა. რომაული მფლობელობის პერიოდში [[ლათინური ენა|ლათინურენოვანი]] მოახალშენეები და სამხედრო სამსახურიდან გადამდგარი რომაელი ვეტერანები სახლდებოდნენ რეგიონში.

[[ქრისტიანობა]] რეგიონში პირველი საუკუნის ბოლოდან გამოჩნდა, რისი მტკიცებულებაც არის რიგი რელიქვიები და არტეფაქტები. [[რომის იმპერიის გაყოფა|იმპერიის გაყოფის]] შემდეგ ტერიტორია [[დასავლეთ რომის იმპერია]]ში შევიდა, ვიდრე რეგიონში რომაული ადმინისტრაცია არ მოსპეს [[ოსტგუთები|ოსტგუთებმა]] [[455]] წელს, თუმცა მათ ვერ შეძლეს ტერიტორიის შენარჩუნება და იგი [[ალანები|ალანებმა]] და [[ჰუნები|ჰუნებმა]] რამდენიმეჯერ დალაშქრეს.

==შუა საუკუნეები==
მეექვსე საუკუნისთვის იმპერატორმა [[იუსტინიანე I (ბიზანტია)|იუსტინიანემ]] ტერიტორია ბიზანტიას შეუერთა. ამავე პერიოდში [[ევრაზიის ავარები|ავარებმა]] და მათმა მოკავშირე [[სლავები|სლავებმა]] დაიკავეს თანამედროვე [[სლოვენია|სლოვენიის]], [[ხორვატია|ხორვატიის]], ბოსნია და ჰერცეგოვინისა და [[სერბეთი]]ს ტერიტორიები. სლავთა გადმოსახლების მეორე ტალღა უკვე იმპერატორ [[ჰერაკლე (ბიზანტია)|ჰერაკლეს]] მოწვევით განხორციელდა, რომელსაც [[დალმაცია|დალმაციიდან]] ავარების განსადევნად მოკავშირეები სჭირდებოდა.

მეცხრე საუკუნიდან სლავური ენა მკვიდრდება ბოსნიის ტერიტორიაზე, ისევე როგორც [[ბოსნიის ეკლესია|ქრისტიანობის ადგილობრივი ფორმა]], ამავე პერიოდიდან ბოსნია შედის [[ფეოდალიზმი]]ს ხანაშიც. ბოსნიის ძნელადგასავალი ლანდშაფტისა და იზოლირებული მდებარეობის გამო იგი რეგიონში უკანასკნელი გადის ამ პროცესს.<ref name="Malcolm"/>

===ბოსნიის საბანო===
მეცხრე საუკუნიდან რეგიონში ჩნდება სლავების სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები. ბოსნიის ტერიტორიაზე არსებულ ამგვარ წარმონაქმნს მოიხსენიებს ბიზანტიის იმპერატორი [[კონსტანტინე VII]] თავის ტრაქტატში "იმპერიის მმართველობის შესახებ" ({{lang-el|Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ρωμανόν}}; {{lang-la|De Administrando Imperio}}), რომლის მიხედვითაც ბოსნიის ტერიტორიას [[სერბები|სერბი]] ბელადი, ჩასლავ კლონიმიროვიჩი ფლობს, რომლის სიკვდილის შემდეგ, [[960]] წლისთვის ხორვატების მეფე კრეშიმირ II იკავებს ამ მიწებს. [[997]] წელს [[ბულგარეთის პირველი იმპერია|ბულგარეთის]] მეფე [[სამუილი (ბულგარეთი)|სამუილი]] იკავებს ბოსნიას, თუმცა [[1018]] წელს ბიზანტიის იმპერია ახდენს ბულგარეთის იმპერიის ტერიტორიის ანექსიას ბოსნიის ჩათვლით. საუკუნის ბოლოს ბოსნიას იყოფენ ხორვატია და [[დუკლიის სახელმწიფო|დუკლა]]. [[1101]] წლიდან ბოსნიელები ცდილობენ დამოუკიდებლობის მოპოვებას, თუმცა [[უნგრეთის სამეფო|უნგრეთსა]] და ბიზანტიას შორის დაპირისპირების გამო ორივე ქვეყანა ცდილობს მის დაკავებას. [[1137]] წელს ბოსნიას იკავებენ უნგრელები, [[1167]] წელს – ბიზანტიელები. [[1180]] წელს ისევ უნგრეთი იკავებს ბოსნიას. ამ პერიოდში ბოსნიის ბანი ხდება ადგილობრივი კულინი, რომელიც უნგრელების მხარდამხარ ებრძვის ბიზანტიას, თუმცა ბოსნია არც უნგრელებსა და არც ბიზანტიელებს იმდენად დიდი ხნით არ დაუკავებიათ, რომ ადგილობრივების ერთგულება მოეპოვებინათ, ან რაიმე სერიოზული პრეტენზია განეცხადებინათ ბოსნიაზე.<ref name="rizv">{{წიგნი |ავტორი = Robert J. Donia, John Van Antwerp Fine |სათაური = Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed |ბმული = http://books.google.com.pk/books?id=0rIGA0rluO0C |გამომცემლობა = C. Hurst & Co. Publishers |წელი = 1994 |isbn = 9781850652120}}</ref>

კულინამდე ბოსნიის ბანი იყო ბორიჩი, რომელიც უნგრელთა ვასალი იყო, მაგრამ იგი გადააყენეს, რადგან უნგრეთის ტახტისთვის გამართულ ბრძოლაში მის მიერ მხარდაჭერილმა პრეტენდენტმა მარცხი განიცადა. იგივე სცადეს ბიზანტიელებმაც და [[1180]] წელს კულინი დანიშნეს ბოსნიის ბანად, მაგრამ კულინმა გადაწყვიტა დიდ სახელმწიფოებს შორის წინააღმდეგობა სათავისოდ გამოეყენებინა და მისი საბანო ფაქტობრივად დამოუკიდებელი გაეხადა.<ref name="fine">{{cite book | last=Fine | first=John Van Antwerp | title=The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest |url=https://books.google.com.au/books?id=LvVbRrH1QBgC | publisher=University of Michigan Press | location=Michigan | year=1994 | isbn=0-472-08260-4}}</ref>

კულინმა სავაჭრო ურთიერთობები დაამყარა [[დუბროვნიკი|რაგუზასა]] და [[ვენეციის რესპუბლიკა|ვენეციასთან]], რამაც ქვეყნის ეკონომიკურ აღმავლობას შეუწყო ხელი. ამავე პერიოდში მწვავედ დგება ბოსნიის ეკლესიის საკითხიც. მათ უნგრელები ერესში სდებენ ბრალს და ჯვაროსნული ლაშქრობის მოწყობას ითხოვენ. საპასუხოდ [[1203]] წელს კულინმა შეკრიბა ეკლესიის ლიდერები და მოსთხოვა ერესის დაგმობა, თუმცა უნგრული პრეტენზიები, რაც უფრო მეტად პოლიტიკური მიზეზებით იყო განპირობებული, არ მოხსნილა, ვიდრე [[1254]] წელს ბოსნიელებმა არ დაამარცხეს და უკუაგდეს უნგრეთის არმია.

===ბოსნიის სამეფო===
[[სურათი:Medieval Bosnian State Expansion-en.svg|thumb|[[ბოსნიის სამეფო]]ს ექსპანსია]]
[[1353]] წელს ბოსნიის საბანოს მმართველი გახდა 15 წლის [[სტეპან ტვრტკო II|ტვრტკო კოტრომანიჩი]]. [[1363]] წელს მოუვიდა უთანხმოება უნგრეთის მეფე [[ლუი I (პოლონეთი)|ლაიოშთან]], დაწყებული კონფლიქტი ბოსნიელთა წარმატებით დასრულდა და ბოსნიისთვის ხელსაყრელი დაზავებაც დაიდო. რიგი წარმატებული სამხედრო მოქმედებების შედეგად ტვრტკომ შემოიერთა ზახუმლე, [[დრინა|დრინისა]] და [[ლიმი]]ს ხეობები, ონოგოშტისა და გაცკოს მხარეები. ამ ტერიტორიაზე მდებარეობდა [[სერბეთის მართლმადიდებელი ეკლესია|სერბული]] [[მონასტერი]] მილეშევა, სადაც [[საბა I (სერბეთის პატრიარქი)|პატრიარქ სავას]] ნეშტი იყო დასვენებული.<ref name="fine"/> [[1377]] წელს ტვრტკომ ბალშიჩი დაამარცხა და [[ჰერცეგ-ნოვი|დრაჩევიცა]], ტრებინე და კონავლეც შემოიერთა. იმავე წლის [[26 ოქტომბერი|26 ოქტომბერს]] ტვრტკო ეკურთხა "სერბიის, ბოსნიის, ზღვისპირეთისა და დასავლეთის მიწების" მეფედ, ბოსნიის საბანო [[ბოსნიის სამეფო]]დ გამოცხადდა.<ref>{{cite book |last=Singleton |first=Frederick Bernard |title=A Short History of the Yugoslav Peoples |url=https://books.google.ge/books?id=qTLSZ3ucaZMC |publisher=Cambridge University Press |year=1985 |isbn=0-521-27485-0 |page=20}}</ref> ტვრტკო გარდაიცვალა [[1391]] წელს. მისი სიკვდილის შემდეგ ქვეყანა სუსტმა მმართველობამ დააძაბუნა, რასაც ემატებოდა უნგრეთის პრეტენზიები ბოსნიაზე, როგორც მის ვასალზე. უნგრეთის მეფე [[სიგიზმუნდ I ლუქსემბურგი|სიგიზმუნდმა]] რამდენიმეჯერ ილაშქრა ბოსნიაში საკუთარი ტახტის პრეტენდენტის – სტეპან ოსტოიას მხარდასაჭერად, ისევე როგორც [[ოსმალეთი|ოსმალებმა]] – რადივოის მხარდასაჭერად. ბოსნიის სამეფოს არსებობის ბოლო წლებში, [[1459]] წლიდან დაიწყო ბოსნიის ეკლესიის დევნა. [[პაპი|პაპმა]] [[პიუს II]]-მ მოსთხოვა სტეპან ტომაშს ბოსნიის ეკლესიის განადგურება, თუ მას სურდა ოსმალების წინააღმდეგ კათოლიკური სამყარო დახმარებოდა. სტეპან ტომაში იძულებული გახდა დაეწყო ბოსნიის ეკლესიის წევრების დევნა.<ref name="fine"/> იმავე წელს წელს ბოსნიელებმა სერბეთის დესპოტად თავისი მეფის ვაჟი – [[სტეპან ტომაშევიჩი]] დააყენეს, მაგრამ ამ სვლით უკმაყოფილო ოსმალებმა სამ თვეში დაიკავეს ტომაშევიჩის მთელი სამფლობელო, რადგან კათოლიკე მონარქის მმართველობით უკმაყოფილო სერბებმა დიდი წინააღმდეგობა არ გაუწიეს ოსმალებს და 1459 წლის ივნისში [[სმედერევო]]ს ციხესიმაგრის კარიბჭის გასაღებები [[მეჰმედ II|მეჰმედს]] მიართვეს. ოსმალებმა სერბეთის დესპოტატის ანექსია მოახდინეს [[სმედერევოს სანჯაყი]]ს სახელით.<ref name="Babinger">{{cite book|last=Babinger|first=Franz|author-link=Franz Babinger|title=Mehmed the Conqueror and His Time|publisher=Princeton University Press|location=USA|year=1992|isbn=0-691-01078-1}}</ref> მოგვიანებით ტომაშევიჩი ბოსნიაში გამეფდა და კავშირი შეკრა უნგრეთსა და [[პაპი|პაპთან]]. [[1463]] წელს მოკავშირეებით დაიმედებულმა ტომაშევიჩმა ოსმალებს ხარკი შეუწყვიტა. ოსმალეთის არმიამ [[ველი მაჰმუდ-ფაშა]]ს სარდლობით ბობოვაცს ალყა შემოარტყა [[19 მაისი|19 მაისს]], მეორე დღეს კი მას თავად მეჰმედიც შეუერთდა. ბობოვაცი მალევე დაეცა და მეფემ გადაწყვიტა თავშესაფარი ეძია დალმაციაში ან ხორვატიაში. მან დედინაცვალი [[კატერინა ბოსნიელი|კატარინა]] რომში გაგზავნა, ცოლი მარია კი [[დუბროვნიკი|რაგუზაში]]. თავად ტომაშევიჩს ფეხდაფეხ მისდევდა მაჰმუდ-ფაშა და ბოლოს [[კლუჩი|კლუჩში]] მოახერხა მისი ალყაში მოქცევა. რესურსების სიმცირის გამო ტომაშევიჩი მიხვდა, რომ ალყას ვერ გაუძლებდა და დანებდა. იგი მეჰმედის წინაშე წარადგინეს [[25 მაისი|25 მაისს]], რის შემდეგაც სიკვდილით დასაჯეს. მისი დატყვევებული ნათესავები კონსტანტინოპოლში გაგზავნეს, სადაც მათმა ნაწილმა [[ისლამი]] მიიღო, მათ შორის მათ შორის სტეპან ტომაშევიჩის უმცროსმა ძმამ, სიგიზმუნდმა ([[ისჰაყ-ბეგ კრალოღლუ]]მ). ბოსნიის სამეფო ოსმალეთმა შეიერთა – შეიქმნა [[ბოსნიის სანჯაყი]] [[რუმელიის ეიალეთი]]ს დაქვემდებარებაში.<ref name="fine"/>

==ოსმალური პერიოდი==
[[1483]] წელს ოსმალებმა დაიკავეს ბოსნიის სამხრეთით მდებარე [[ჰერცეგოვინა]], რომელიც ვუკჩიჩ კოსაჩას გვარის სამფლობელო იყო. გვარის მემკვიდრემ,[[სტეპან ვუკჩიჩ კოსაჩა]]ს ვაჟმა, [[კატერინა ბოსნიელი|კატარინას]] ძმამ, სტეპანმა ([[ჰერსეკზადე აჰმედ-ფაშა|აჰმად-ფაშა ჰერსექლიმ]]) ისლამი მიიღო. თუმცა ბოსნიისგან განსხვავებით, ისლამიზაცია ჰერცეგოვინაში უფრო ნელა მიმდინარეობდა, რადგან კათოლიციზმი აქ ძლიერად იყო დამკვიდრებული. ბოსნიაში კი ბოსნიის ეკლესიის მიმდევრები მასიურად იღებდნენ ისლამს.

[[1541]] წელს ოსმალებმა დაიპყრეს სლავონია და უნგრეთის დიდი ნაწილი. შემდეგი საუკუნენახევრის განმავლობაში ბოსნია შიდა პროვინცია იყო და შედარებით სტაბილურ გარემოში არსებობდა. თუმცა მოგვიანებით ოსმალეთი დამარცხდა ქრისტიანულ ლიგასთან და [[1697]] წელს დათმო სლავონია და უნგრეთი, რითაც ბოსნია კვლავ სასაზღვრო პროვინციად იქცა. ამ ომის დროს ბოსნია გააჩანაგა [[ევგენი სავოიელი]]ს ლაშქარმა, რომლებმაც თითქმის მთელი [[სარაევო]] გადაწვეს.<ref>McKay, Derek (1977). ''Prince Eugene of Savoy.'' Thames and Hudson Ltd. ISBN 978-0-500-87007-5 OCLC 3716509</ref>

[[1716]] წელს ავსტრიამ დაიკავა ჩრდილო ბოსნია და ჩრდილო სერბია, მაგრამ [[1739]] წელს ტერიტორია ისევ ოსმალეთს დაუბრუნდა. ამ საზღვრებმა კიდევ საუკუნენახევარი გასტანა, თუმცა ომები გრძელდებოდა საზღვრების გასწვრივ.

ამ ომებმა ბოსნია გააღარიბა და ხელი შეუწყო მიგრაციულ პროცესებს, თუმცა არა მხოლოდ უარყოფითი სალდოთი. სლავონიისა და უნგრეთის მუსლიმებმა ბოსნიას შეაფარეს თავი, ხოლო ბოსნიის ქრისტიანები ავსტრიაში გადასახლდნენ ავსტრიის იმპერატორის მიწვევით.
[[სურათი:Flag of Bosnia (1831-1832).svg|thumb|right|[[ბოსნიის აჯანყება (1831 – 1833)|ბოსნიელ აჯანყებულთა]] დროშა]]
[[1831]] – [[1833]] წელს ბოსნია მოიცვა [[ბოსნიის აჯანყება (1831 – 1833)|აჯანყებამ]] [[ჰუსაინ გრადაშჩევიჩი]]ს ხელმძღვანელობით. სმედერევოს სანჯაყში სერბების მოქმედებების შემდეგ მრავალი ადგილობრივი მუსლიმი დაიხოცა ან იძულებული შეიქნა ბოსნიაში ეძებნა თავშესაფარი. სულთანი [[მაჰმუდ II]] შიდა რეფორმებით იყო დაკავებული და ვერ ახერხებდა მუსლიმების დაცვას სერბებისგან, ხოლო ეს ყოველივე ბოსნიაში გულგრილობად ეჩვენებოდათ. ამას დაერთო [[1826]] წელს იანიჩართა კორპუსის დაშლა და იანიჩრების რელიგიური საფუძვლის, [[ბექთაში]] [[ტარიყა]]ს წინააღმდეგ სახელმწიფოს მოქმედებები, რომელიც ძალიან გავრცელებული იყო ბოსნიურ სამხედრო ფენაში (მათ შორის ზოგიერთი ცნობით გრადაშჩევიჩიც ამ ტარიყას ეკუთვნოდა).<ref name="donia">{{წიგნი |ავტორი = Robert J. Donia |სათაური = Sarajevo: A Biography |ბმული = http://books.google.ge/books?id=ACvJHam2_-oC |გამომცემლობა = University of Michigan Press |წელი = 2006 |isbn = 9780472115570}}</ref> ბოსნიელთა უკმაყოფილების მთავარი მიზეზი იყო [[ადრიანოპოლის სამშვიდობო ხელშეკრულება (1829)|ადრიანოპოლის ზავი]]. ამ ზავის მიხედვით ბალკანეთში სერბებმა მიიღეს ავტონომია, სერბული ავტონომიის ტერიტორიაზე მოექცა ექვსი რაიონი, რომელიც აქამდე ბოსნიელ ფეოდალებს ეკუთვნოდათ, სერბული ავტონომიიდან დაიძრა მუსლიმ ლტოლვილთა ახალი ტალღა.<ref>{{cite web |title = Адрианопольский мирный договор между Россией и Турцией|publisher = Под стягом России|date = 1992|url = http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Turk/XIX/1820-1840/Mir_adrianopol_1829/text.htm}}</ref> სწორედ ამ ფაქტორებმა გამოიწვია ბოსნიელთა უკმაყოფილება.<br />[[1830]] წლის ბოლოს გრადაჩაცში შეიკრიბა ბოსნიის არისტოკრატია.  მათ გადაწყვიტეს მოემზადებინათ აჯანყება და ერთი თვის შემდეგ [[ტუზლა|ტუზლიდან]] გაავრცელეს მოწოდება, რომ ყველა ბოსნიელი მზად ყოფილიყო ბოსნიის დასაცავად. ზოგიერთი ცნობით, აჯანყებულებს შემდეგი მოთხოვნები ჰქონდათ:
* სერბეთის ავტონომიის გაუქმება ან შეკვეცა და ექვსი რაიონის დაბრუნება ბოსნიელთა მფლობელობაში.
* [[ნიზამ-ი ჯადიდი]]ს ({{lang-ota|نظام جديد}}; ''ახალი წესრიგი''; სამხედრო რეფორმების წყება) შეწყვეტა.
* ბოსნიის ავტონომია, რომელიც დამოუკიდებელ შიდა პოლიტიკას გაატარებდა და ოსმალეთს ყოველწლიურ ხარკს გადაუხდიდა.

თავდაპირველად აჯანყება წარმატებით წარიმართა და ოსმალეთის არმია რამდენიმეჯერ დამარცხდა, მაგრამ გადამწყვეტი ბრძოლა მოხდა [[სტუპი|სტუპთან]] [[4 ივნისი|4 ივნისს]], სარაევო-ილიჯას გზაზე მდებარე პატარა დასახლებასთან. ბრძოლა გრადაშჩევიჩმა წარმატებით დაიწყო და ისე ჩანდა, რომ ოსმალეთის არმია ამჯერად დამარცხდებოდა, თუმცა მოულოდნელად ისმაილ აღა ჩენგიჩისა და 'ალი-ფაშა რიზვანბეგოვიჩის ჰერცეგოვინელებმა ზურგიდან დაარტყეს გრადაშჩევიჩის ფლანგს, რამაც გადაწყვიტა ბრძოლის ბედი.<ref name="rizv"/> აჯანყებულთა არმია დამარცხდა და დაიფანტა. წინააღმდეგობის შემდგომი გაგრძელება უაზრო იყო. [[5 ივნისი|5 ივნისს]] ოსმალებმა დაიკავეს სარაევო. გრადაშჩევიჩმა საგვარეულო ციხეს შეაფარა თავი გრადაჩაცში, მაგრამ როდესაც გააცნობიერა რა მოელოდა მის მშობლიურ მხარეს, გადაწყვიტა თავი ავსტრიისთვის შეეფარებინა. მიუხედავად მეთაურის გაქცევისა, ცალკეულ ადგილებში აჯანყებულები [[1833]] წლამდე მოქმედებდნენ.

გრადაშჩევიჩის აჯანყების პირდაპირი შედეგი იყო [[ჰერცეგოვინის ვილაიათი]]ს შექმნა, რომლითაც სულტანმა 'ალი-ფაშა რიზვანბეგოვიჩი დააჯილდოვა გამოჩენილი ერთგულებისთვის, თუმცა იგი [[1851]] წელს, რიზვანბეგოვიჩის სიკვდილის შემდეგ გააუქმეს.<ref name="otm-enc">{{cite book|author1=Gábor Ágoston|author2=Bruce Alan Masters|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=http://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|date=2009-01-01|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=91}}</ref>

ოსმალების ოთხასწლიანი მმართველობა დასრულდა [[1878]] წელს, როდესაც ბოსნია და ჰერცეგოვინის ოკუპაცია [[ავსტრია-უნგრეთის იმპერია]]მ მოახდინა.

==ავსტრიული პერიოდი==
[[ფაილი:Flag of Bosnia (1878-1908).svg|thumb|left|ბოსნიის დროშა [[1878]] წლიდან [[1908]] წლამდე, როდესაც იგი ფორმალურადაც შეიერთა [[ავსტრია-უნგრეთის იმპერია|ავსტრია–უნგრეთმა]]]]
[[1878]] წელს [[ავსტრია-უნგრეთის იმპერია|ავსტრია–უნგრეთმა]] ისარგებლა [[ოსმალეთი]]ს მძიმე მდგომარეობით და დაიკავა [[ბოსნია]] და [[ნოვიპაზარის სანჯაყი]]. თუმცა საერთაშორისო კანონებით ეს ტერიტორიები ოსმალეთს ეკუთვნოდა, ავსტრიის ხელმძღვანელობამ დაიწყო იქ თავისი კანონების გატარება და თავისი წესების შემოღება. ამას ადგილობრივი მოსახლეობა მტრულად შეხვდა და ამბოხება მოაწყო ჰერცეგოვინასა და აღმოსავლეთ ბოსნიაში. ავსტრიამ ადგილობრივ მოხალისეთაგან რაზმების ჩამოყალიბება სცადა, მაგრამ ისინი ამბოხებულების მხარეს გადადიოდნენ.<ref name="Malcolm"/> [[სურათი:Muhajir.jpg|300პქ|thumb|ბალკანელი მუჰაჯირები ოსმალეთში]]
მრავალი მუსლიმი [[ჰიჯრა|ტოვებს]] ბოსნიას და ანატოლიისკენ მიემართება. [[1908]] წელს ავსტრია ახდენს ბოსნიის ანექსიას, რაც [[სერბია]]სა და [[ჩერნოგორია]]ში დიდ უკმაყოფილებას იწვევს. სერბ ნაციონალისტთა აზრით, ბოსნია სერბეთის განუყოფელი ნაწილი იყო და ისევე, როგორც [[ნოვიპაზარის სანჯაყი]], სერბეთს უნდა შეერთებოდა. ავსტრიული მმართველობის პერიოდში ბოსნიელებს, როგორც ცალკე ეთნოსს, პირველად ცნობენ და მათგან [[ბოსნია-ჰერცოგოვინის ქვეითი ჯარი|ელიტურ სამხედრო ნაწილებს]] აკომპლექტებენ,<ref name="Chris">{{cite book|first=Christoh|last=Neumayer|title=The Emperor's Bosniaks|url= http://www.militaria.at/Book.aspx?book=9009000&Language=en|ISBN=978-3-902526-17-5}}</ref> რომლებმაც ყველა შენაერთზე მეტი მედალის მიღება მოახერხეს [[პირველი მსოფლიო ომი]]ს პერიოდში.<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=XkLDVyYZPBYC&pg=PA264| title=The Enemy at the Gate: Habsburgs, Ottomans and the Battle for Europe |first=Andrew |last=Wheatcroft}}</ref>

ავსტრიული პერიოდი ბოსნია და ჰერცეგოვინის ტერიტორიაზე ევროპული არქიტექტურის შემოსვლითაც აღინიშნება, სწორედ მაშინ აიგო [[ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის ეროვნული საუნივერსიტეტო ბიბლიოთეკა|ეროვნული ბიბლიოთეკისა]] და [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის ეროვნული მუზეუმი|მუზეუმის]] შენობები, [[სარაევო]]ში გაიყვანეს [[სარაევოს ტრამვაი|ტრამვაის ქსელი]].

ეკონომიკური წარმატების მიუხედავად, ავსტროუნგრულმა ადმინისტრაციამ ვერ მოახერხა ბოსნიური ეროვნების ჩამოყალიბება, რომელსაც მხოლოდ [[ბოსნიელები (ერი)|ბოსნიის მუსლიმები]] ემხრობოდნენ. ბოსნიის [[კათოლიციზმი|კათოლიკურ]] და [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებელ]] მოსახლეობაში შესაბამისად [[ხორვატები|ხორვატულმა]] და [[სერბები|სერბულმა]] [[ნაციონალიზმი|ნაციონალიზმმა]] და [[ირედენტიზმი|ირედენტიზმმა]] სულ უფრო მეტად მოიკიდა ფეხი.<ref name="Malcolm"/> [[1910]]-იანი წლებისთვის ნაციონალიზმი უკვე ბატონობდა ბოსნიურ შიდაპოლიტიკაში, პოლიტიკურ პარტიებს სწორედ ეროვნული ნიშნით ჰყავდათ ელექტორატი.

ნაციონალიზმის ზრდა და სერბული ირედენტიზმი გახდა [[სარაევოს მკვლელობა|სარაევოს მკვლელობის]] ძირითადი მიზეზი. ნაციონალისტმა სტუდენტმა, [[გავრილო პრინციპი|გავრილო პრინციპმა]]<ref name="johnson">
{{cite book| title = Introducing Austria: A short history| first = Lonnie | last = Johnson| year = 1989| isbn = 0-929497-03-1}}
</ref> მოკლა ერცჰერცოგი [[ფრანც ფერდინანდი]] და მისი ცოლი. სწორედ ეს გახდა [[პირველი მსოფლიო ომი]]ს მიზეზი.<ref>{{cite book|last=Strachan|first=Hew|title=The Oxford Illustrated History of the First World War|url=https://archive.org/details/worldwarihistory00stra|year=1998|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-820614-3}}</ref> ომის შემდეგ [[ავსტრია-უნგრეთის იმპერია]] დაიშალა და წარმოიშვა [[იუგოსლავიის სამეფო|სერბების, ხორვატებისა და სლოვენების სამეფო]]

==იუგოსლავიის სამეფო==
[[პირველი მსოფლიო ომი]]ს შემდგომ სამხრეთსლავური მიწებიდან შეიქმნა [[იუგოსლავიის სამეფო|სერბების, ხორვატებისა და სლოვენების სამეფო]], რომელსაც მალევე იუგოსლავიის სამეფო ეწოდა. ბოსნიაში დაიწყო აგრარული რეფორმა და სერბების გადმოსახლება, რასაც მღელვარებები მოჰყვა.<ref>An International Symposium "South-Eastern Europe 1918–995" [http://www.hic.hr/books/seeurope/010e-semiz.htm top Serbian Land Reform and Colonization in 1918] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060822164923/http://www.hic.hr/books/seeurope/010e-semiz.htm |date=2006-08-22 }}</ref> იუგოსლავიის სახელმწიფოს მთავარი შიდაკონფლიქტი – ხორვატულ რეგიონალიზმსა და სერბულ ცენტრალიზაციას შორის – ბოსნიის ძირითად ერებს შორის სხვადასხვანაირად იქნა აღქმული, საპირისპირო პოზიციებიდან. ქვეყანა 33 ოლქად დაიყო, რომლებსაც ტრადიციულ ოლქებთან აღარაფერი ჰქონდათ საერთო, მაგრამ ბოსნიელმა პოლიტიკოსებმა მეჰმედ სპაჰოს მეთაურობით მოახერხეს, რომ ექვსი ბოსნიური ოლქის საზღვრები ექვსი ბოსნიური სანჯაყის საზღვრებს დამთხვეოდა.<ref name="Malcolm"/> მოგვიანებით, როდესაც სამეფო უკვე ბანოვინებად დაჰყვეს, იქ უკვე ბოსნიური ერთეული აღარ იყო გათვალისწინებული.

==მეორე მსოფლიო ომი==
[[1941]] წლის [[6 აპრილი|6 აპრილს]] [[მესამე რაიხი|გერმანიამ]] და [[ღერძი ბერლინი-რომი-ტოკიო|მისმა მოკავშირე ქვეყნებმა]] დაბომბეს [[იუგოსლავიის სამეფო|იუგოსლავია]], [[8 აპრილი|8 აპრილს]] იწყება სახმელეთო ოპერაცია. [[12 აპრილი|12 აპრილს]] გერმანელები იკავებენ [[ბელგრადი|ბელგრადს]]. [[14 აპრილი|14 აპრილს]] გერმანია და მისი მოკავშირეები უარყოფენ იუგოსლავიის საზავო ინიციატივას და ითხოვენ [[კაპიტულაცია]]ს. [[18 აპრილი|18 აპრილს]] იუგოსლავიის მთავრობამ ხელი მოაწერა კაპიტულაციას.<ref>{{cite book| first = Burkhart| last = Müller-Hillebrand| url = http://www.history.army.mil/books/wwii/balkan/intro.htm| title = The German Campaigns in the Balkans (Spring 1941): A Model of Crisis Planning| publisher = United States Army Center of Military History| location = Washington, D.C.| id = CMH Pub 104-4| year = 1986| origyear = 1953| ref = harv| accessdate = 2015-05-24| archiveurl = https://web.archive.org/web/20090619234443/http://history.army.mil/books/wwii/balkan/intro.htm| archivedate = 2009-06-19}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090619234443/http://history.army.mil/books/wwii/balkan/intro.htm |date=2009-06-19 }}</ref>
[[სურათი:1941-1943 Axis occupation of Yugoslavia map - en.svg|200პქ|thumb|left|ოკუპირებული იუგოსლავიის დაყოფა]]
ოკუპირებული ტერიტორია დამპყრობლებმა გაინაწილეს – ცენტრალური სლოვენია [[მესამე რაიხი|გერმანიამ]] შეიერთა, [[დალმაცია]] და დასავლეთ სლოვენია – [[იტალია]]მ. [[ბულგარეთი|ბულგარეთმა]] მოახდინა აღმოსავლეთ მაკედონიისა და აღმოსავლეთ სერბიის ნაწილის ანექსია, ხოლო [[უნგრეთი|უნგრეთმა]] – ვოივოდინის ნაწილისა. [[კოსოვო]] და ჩერნოგორიის აღმოსავლეთი იტალიის პროტექტორატ [[ალბანეთი|ალბანეთს]] შეუერთდა. დარჩენილ ტერიტორიაზე შეიქმნა [[ხორვატიის დამოუკიდებელი სახელმწიფო]], სერბეთის [[ეროვნული ხსნის მთავრობა]] და [[ჩერნოგორიის სამეფო]].

იუგოსლავიის ოკუპაციის შემდეგ ბოსნია [[ხორვატიის დამოუკიდებელი სახელმწიფო]]ს ნაწილი ხდება. ხორვატთა ლიდერი, [[უსტაშები]]ს [[პოგლავნიკი]] [[ანტე პაველიჩი]], თუმცა [[კათოლიციზმი|კათოლიკე]] იყო, თვლიდა რომ ბოსნიელები მუსლიმი ხორვატები იყვნენ. ასევე თვლიდა ბოსნიელთა ნაწილიც, მაგალითად [[ადემ აღა მეშიჩი]].<ref name="hoare">{{cite book| last = Hoare| first = Marko Attila| title = Bosnian Muslims in the Second World War| url = https://books.google.ge/books?id=TfQEAQAAQBAJ| year = Feb 1, 2014| publisher = Oxford University Press| isbn = 978-0-19-936543-2| ref = harv}}</ref> უსტაშები თავის უპირველეს მტრებად სერბებს მიიჩნევდნენ. მათ სურდათ ხორვატიის გაწმენდა სერბებისგან და სერბული გავლენისგან, რაშიც უპირველესად [[სერბეთის მართლმადიდებელი ეკლესია|სერბული ეკლესია]] მოიაზრებოდა. [[კირილიცა]] აიკრძალა, სერბული სკოლები დაიხურა, სერბები ვალდებული იყვნენ ეტარებინათ საიდენტიფიკაციო სამკლაურები. მილე ბუდაკის, იმჟამად ხორვატიის განათლების მინისტრის აზრით, სერბების მესამედი უნდა განადგურებულიყო, მესამედი გადასახლებულიყო, ხოლო მესამედი – გაკათოლიკებულიყო.<ref name="judah">{{cite book| last = Judah| first = Tim| year = 2000| edition = 2nd| title = The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia| publisher = Yale University Press| location = New Haven, Connecticut| isbn = 978-0-300-08507-5| ref = harv}}</ref> ებრაელებისა და ბოშების დევნაც არანაკლებ სასტიკი მეთოდებით მიდიოდა ხორვატიაში, მაგრამ ამ უკანასკნელებს არც კომპაქტური დასახლებები ჰქონდათ და არც იმდენად მრავალრიცხოვანნი იყვნენ, რომ საპასუხო ზომები მიეღოთ.<ref name="ramet">{{cite book|last=Ramet|first=Sabrina P.|title=The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005|url=http://books.google.com/books?id=FTw3lEqi2-oC&printsec=frontcover|publisher=Indiana University Press|year=2006|location=New York|isbn=0-253-34656-8|ref=Ramet_2006}}</ref>

[[უსტაშები]]ს რეჟიმის ანტი–სერბულ კამპანიას მოჰყვა სერბებს შორის წინააღმდეგობის მოძრაობების გაჩენა, რომელთა ბირთვს [[ჩეტნიკები]] შეადგენდნენ. ისინი სერბებზე თავდასხმის საპასუხოდ ყველა არასერბს სდევნიდნენ, მათ შორის ბოსნიელებსაც. [[1941]] წლის [[14 აგვისტო]]ს ბოსნიელ მუსლიმ სწავლულთა ორგანიზაცია "ალ–ჰიდაია" ({{lang-bs|El-Hidaje}}) იღებს გადაწყვეტილებას, რომელშიც ისინი მოუწოდებენ მუსლიმებს არ მიიღონ მონაწილეობა სერბების, იუდეველებისა და ბოშების დევნასა და ხოცვაში. ამ გადაწყვეტილებას იღებენ მუსლიმთა სასულიერო საბჭოები ქალაქებში: [[პრიედორი]] ([[1941]] წლის [[23 სექტემბერი|23 სექტემბერს]]), [[სარაევო]] ([[1941]] წლის [[12 ოქტომბერი|12 ოქტომბერს]]), [[მოსტარი]] ([[1941]] წლის [[21 ოქტომბერი|21 ოქტომბერს]]), [[ბანია-ლუკა|ბანია ლუკა]] ([[1941]] წლის [[12 ნოემბერი|12 ნოემბერს]]), [[ბიელინა]] ([[1941]] წლის [[2 დეკემბერი|2 დეკემბერს]]), [[ტუზლა]] ([[1941]] წლის [[11 დეკემბერი|11 დეკემბერს]]) და [[ზენიცა]] ([[1942]] წლის [[26 მაისი|26 მაისს]]).<ref>{{cite web|url=http://www.rijaset.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=1190:ulema-u-odbrani-rivota-i-vjeka-&catid=206:za-rivot-i-vjeka&Itemid=148|title=Ulema u odbrani života i čovjeka|archiveurl=https://www.webcitation.org/62av7xorA?url=http://www.rijaset.ba/index.php?option=com_content|archivedate=2011-10-21|accessdate=2015-05-24}}</ref> მიუხედავად უსტაშების რეჟიმის მცდელობისა, ეიძულებინათ ამ გადაწყვეტილების მიმღებნი უარეყოთ ის და ამისთვის ორჯერ გაგზავნეს სპეციალური წარმომადგენლები (იოზო დუმანჯიჩი და მოგვიანებით ჯაფერ-ბეგ კულენოვიჩი, ხორვატიის მუსლიმი ვიცე-პრეზიდენტი), ბოსნიელებმა ეს გადაწყვეტილება არ უარყვეს.<ref>[http://www.scribd.com/doc/47323922/Muhamed-Hadzijahic-Muslimanske-rezolucije-1941 Muslimanske rezolucije 1941] Muhamed Hadzijahic; pp. 241</ref>

===თანამშრომლობია===
[[სურათი:13th SS Division Logo.svg|thumb|150px|[[13-ე სამთო სს დივიზია ხანჯარი (1 ხორვატული)|ხანჯარის]] ემბლემა]]
[[1941]] წლის შემოდგომაზე ბოსნიელი ოფიცერი, ყოფილი იუგოსლავიის სამეფოს არმიის მაიორი ჰაჯიეფენდიჩი ხორვატიის მთავრობისგან ითხოვს [[ტუზლა]]ში, ბოსნიელი მოსახლეობის ჩეტნიკებისგან დასაცავად შეიარაღებულ რაზმს. მას ტუზლაში განლაგებულ III ქვეითი ბატალიონის მეთაურად ნიშნავენ, რომელიც ძირითადად [[სლავონია|სლავონიელი]] ხორვატი ახალწვეულებისგან შედგება. ნოემბრის დასაწყისში ჩეტნიკების შეტევისას III ბატალიონი ვერ ახერხებს წინააღმდეგობის ორგანიზებას და დემორალიზებული, უწესრიგოდ იხევს უკან, ჰაჯიეფენდიჩი ახერხებს წესრიგის აღდგენას, მაგრამ ცხადია, რომ ხორვატ ახალწვეულებს არ სურთ სახლიდან მოშორებით ბრძოლა. [[1941]] წლის [[7 დეკემბერს|7 დეკემბერი]] ჰაჯიეფენდიჩი კვლავ ეწვევა ხორვატიის თავდაცვის სამინისტროს, უხსნის სიტუაციას და ითხოვს ადგილობრივებისგან მოხალისეთა რაზმის ჩამოყალიბების ნებართვას. [[სლავკო კვატერნიკი]], ხორვატიის თავდაცვის მინისტრი ეთანხმება მის მოთხოვნას. მის რაზმს, როგორც [[დომობრანი]]ს სპეციალურ დანაყოფს, ჰაჯიეფენდიჩის ლეგიონი ({{lang-bs|}}, {{lang-hr|}} Hadžiefendićeva legija) ეწოდება, ხოლო ჩეტნიკებსა და პარტიზანებში იგი მუსლიმთა ლეგიონის ({{lang-sh|Muslimanska legija}}, {{lang-sr|Муслиманска легија}}) სახელითაა ცნობილი.<ref name="lepre">{{cite book |last=Lepre |first=George |title=Himmler's Bosnian Division: The Waffen-SS Handschar Division 1943–1945|publisher=Schiffer Publishing |year=1997 |isbn=0-7643-0134-9 |ref=Lepre_1997}}</ref>

როცა ადგილობრივმა ბოსნიელმა ლიდერებმა დაინახეს, რომ ხორვატთა დამოუკიდებელი სახელმწიფო ვერ ახერხებდა, ან არ სურდა მათი დაცვა, მათ 1942 წლის ბოლოს პეტიციით მიმართეს [[ადოლფ ჰიტლერი|ჰიტლერს]], რომ შექმნილიყო ბოსნიური გვარდია ჰაჯიეფენდიჩის ლეგიონის საფუძველზე, რომელიც პირდაპირ გერმანიის კონტროლქვეშ იქნებოდა. პეტიცია ასევე ითხოვდა დომობრანისა და უსტაშების ბოსნიელი წევრების გადმოყვანას ბოსნიურ გვარდიაში.<ref name="tom01">{{cite book| last = Tomasevich| first = Jozo| title = War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration| url = http://books.google.com/?id=fqUSGevFe5MC| volume = 2| year = 2001| publisher = Stanford University Press| location = San Francisco| isbn = 0-8047-3615-4| ref = harv}}</ref>

გერმანელებს არ სურდათ ხორვატიის დასუსტება, შესაბამისად ბოსნიური გვარდიისა და ავტონომიის იდეა უარყვეს. თუმცა ბოსნიელთა უკმაყოფილება არ გამოჰპარვია [[ჰაინრიხ ჰიმლერი|ჰიმლერს]], რომელიც სიმპათიით ეკიდებოდა [[ისლამი|ისლამს]], როგორც პრაქტიკულ რელიგიას.<ref>[http://archive.frontpagemag.com/readArticle.aspx?ARTID=35108 Heinrich Himmler's Adoration of Islam]{{Dead link|date=იანვარი 2021 |bot=InternetArchiveBot }} FrontPageMag; June 08, 2009</ref> მან შესთავაზა ჰიტლერს ჩამოეყალიბებინათ ბოსნიური დივიზია, რომელიც [[ვაფენ-სს]] ნაწილი გახდებოდა. ამან საშუალება მისცა გერმანელებს ბოსნიელთა უკმაყოფილება და იმედგაცრუება ხორვატიის მთავრობით თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინათ. ხორვატიის მთავრობის წინააღმდეგობის მიუხედავად, ბოსნიური დივიზიის ჩამოყალიბების გეგმა საბოლოოდ მიიღეს [[1943]] წლის თებერვალში.

ჩამოყალიბდა [[13-ე სამთო სს დივიზია ხანჯარი (1 ხორვატული)]] ({{lang-de|13. Waffen-Gebirgs-Division der SS „Handschar“ (kroatische Nr. 1)}}; {{lang-bs|13. SS oružana brdska divizija "Handžar" (hrvatska br. 1)}}; {{lang-hr|13. SS oružana gorska divizija "Handschar" (hrvatska br. 1)}}) [[ვაფენ-სს]] სამთო დივიზია, რომელიც მონაწილეობას იღებდა როგორც იუგოსლავიის ტერიტორიაზე პარტიზანების საწინააღმდეგო მოქმედებებში, ასევე დასავლეთ [[უნგრეთი|უნგრეთში]], ტბა [[ბალატონი|ბალატონთან]] [[ბალატონის თავდაცვითი ოპერაცია|გერმანულ კონტრშეტევაში]] საბჭოთა არმიაზე. დივიზიაში გათვალისწინებული იყო ისლამური კომპონენტი – მებრძოლები [[ფესი|ფესს]] ატარებდნენ, დივიზიის საკვები რაციონიდან ამოღებული იყო [[ღორი]]ს [[ხორცი]], მათ მიეცათ საშუალება შეესრულებინათ [[ნამაზი|ხუთჯერადი ლოცვა]]. დივიზიის ყოველ ბატალიონში იყო [[იმამი]], გარდა კავშირგაბმულობის ბატალიონისა, რომელიც გერმანელებით იყო დაკომპლექტებული.<ref name="lepre"/> მოგვიანებით [[23-ე სამთო სს დივიზია ყამა (2 ხორვატული)|კიდევ ერთი დივიზიის]] ჩამოყალიბებაც იგეგმებოდა, მაგრამ ვეღარ მოესწრო.

==სოციალისტური პერიოდი==
[[სურათი:Coat of Arms of the Socialist Republic of Bosnia and Herzegovina.svg|300px|thumb|[[ბოსნია და ჰერცეგოვინის სოციალისტური რესპუბლიკა|სრ ბოსნია და ჰერცეგოვინის]] გერბი]]
[[1943]] წლის [[25 ნოემბერი|25 ნოემბერს]] იუგოსლავიელმა კომუნისტმა პარტიზანებმა ჩაატარეს ყრილობა [[იაიცე]]ში, სადაც ბოსნია და ჰერცეგოვინა აღადგინეს ოსმალური პერიოდის საზღვრებში, როგორც [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის სოციალისტური რესპუბლიკა]]. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ძალაუფლება სწორედ მათ აიღეს ხელში და დაარსდა [[იუგოსლავიის სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკა]], სადაც სრ ბოსნია და ჰერცეგოვინაც შევიდა.

გეოგრაფიულად რესპუბლიკა ფედერაციის ცენტრში მდებარეობდა, ამიტომაც იგი სამხედრო და მძიმე მრეწველობის განსავითარებლად ყველაზე ხელსაყრელ ადგილად მიიჩნია ფედერაციის ხელმძღვანელობამ. პერიოდში [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის სოციალისტური რესპუბლიკა|რესპუბლიკის]] პრეზიდენტი ჯემალ ბიედიჩი ფედერაციის პრეზიდენტ [[იოსიპ ბროზ ტიტო|ტიტოსთან]] ერთად ახალისებდა რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მეტალურგიის განვითარებას, ამგვარად იუგოსლავიის მეტალურგიული ქარხნების საკმაოდ დიდი ნაწილი ბოსნიის ტერიტორიაზე იყო განლაგებული. ეკონომიკურად ბოსნია საკმაოდ წარმატებული რეგიონი იყო, მრავალი კონცერნითა და სამრეწველო გიგანტით. ბოსნიას უკავშირდება იუგოსლავიური ჰიპერინფლაციაც. რესპუბლიკის დასავლეთით, [[ველიკა კლადუშა]]ში არსებობდა საკვები მრეწველობის გიგანტი [[აგროკომერცი]], რომელსაც სათავეში ედგა [[ფიქრეთ აბდიჩი]].<ref name="aim">{{cite web|title=The Man Who Divided the Krajina People|url=http://www.aimpress.ch/dyn/trae/archive/data/200108/10807-001-trae-sar.htm|publisher=AIM, Sarajevo|author=Emir Habul|date=7 August 2001|accessdate=24 მაისი 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303172240/http://www.aimpress.ch/dyn/trae/archive/data/200108/10807-001-trae-sar.htm|archivedate=3 მარტი 2016}}</ref> მას ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის სოციალისტური რესპუბლიკის მაშინდელი პრეზიდენტი, ჰამდია პოზდერაცი და მისი ძმის, ჰაკია მფარველობდნენ, ხოლო თავად აბდიჩი ფინანსურ მაქინაციებს ეწეოდა. მისმა ფირმამ დაახლოებით მილიარდის ღირებულების გაუმყარებელი ფასიანი ქაღალდები გამოუშვა. სკანდალმა არა მხოლოდ ბოსნიასა და ჰერცეგოვინაში, არამედ მთელი იუგოსლავიაში გამოიწვია რეზონანსი და 250%-იანი ინფლაცია.<ref>{{cite web |url=http://www.nytimes.com/1988/05/06/world/25-go-on-trial-in-yugoslavia-over-financial-scandal-roles.html |title=25 Go on Trial in Yugoslavia Over Financial Scandal Roles |author=Reuters |date=6 May 1988 |publisher=New York Times |accessdate=11 May 2010}}</ref> აბდიჩი დააპატიმრეს, პოზდერაცი გადადგა.<ref name="time">{{cite web|title=Yugoslavia All the Party Chief's Men|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,965639,00.html|author=Kenneth W. Banta|publisher=Time magazine|date=28 September 1987|accessdate=24 მაისი 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130819194342/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,965639,00.html|archivedate=19 აგვისტო 2013}}</ref>

==იუგოსლავიის დაშლა და ომი==
[[სურათი:Cuvajmo bratstvo i jedinstvo kao zenicu oka svoga.jpg|300px|thumb|''გავუფრთხილდეთ [[ძმობა და ერთობა|ძმობას და ერთობას]], როგორც საკუთარ თვალისჩინს'' – წარწერა [[ბოსნიის ომი|ომის]] დროს დანგრეულ [[იუგოსლავიის სახალხო არმია|ყაზარმაზე]] [[მოსტარი|მოსტარში]]]]
ინფლაციამ და ეკონომიკური მდგომარეობის გაუარესებამ პოლიტიკური პრობლემები შექმნა. მმართველი კომუნისტური პარტია იძულებული გახდა დაეშვა მრავალპარტიული არჩევნები. ბოსნიაშიც შეიქმნა ნაციონალისტური პარტიები, მათ შორის არჩევნებზე გამოიკვეთა სამი უმსხვილესი – [[დემოკრატიული მოქმედების პარტია]] ({{lang-bs|Stranka demokratske akcije; SDA}}), რომელსაც [[ბოსნიელები (ერი)|ბოსნიელი]] [[ალია იზეთბეგოვიჩი]] ედგა სათავეში, [[სერბთა დემოკრატიული პარტია]] ({{lang-sr|Српска демократска Странка; СДС}}) რომლის ლიდერი იყო [[რადოვან კარაჯიჩი]] და [[ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის ხორვატების დემოკრატიული გაერთიანება]] ({{lang-hr|Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine; HDZ BiH}}), [[სტეპან კლუიჩი]]თ სათავეში.

იუგოსლავიის დაშლა და ნაციონალიზმის ზრდა ეთნიკური დაპირისპირების წინაპირობა იყო, რაც ეთნორელიგიურად ყველაზე ჭრელი ბოსნია და ჰერცეგოვინისთვის დამღუპველი იყო. [[1991]] წლის [[31 მარტი]]ს აღწერით, მისი მოსახლეობის (4,4 მლნ) სამ ძირითად ჯგუფს შეადგენდნენ ბოსნიელები (მუსლიმები, 1,9 მლნ, 44 %), რომლებიც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ 45 რაიონში (13 მათგანში ფარდობითი, ხოლო 31–ში აბსოლუტური) სერბები (1,4 მლნ, 31 %), რომლებიც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ 34 რაიონში (5 ფარდობითი და 29 აბსოლუტური) და ხორვატები (752 ათ., 17 %), რომლებიც უმრავლესობა იყვნენ 20 რაიონში (6 ფარდობითი და 14 აბსოლუტური). მოსახლეობის დანარჩენ 8 % შეადგენდნენ სხვა ეროვნების წარმომადგენლები და ასევე [[სლავები|იუგოსლავები]] (ძირითადად შერეული ქორწინების შთამომავლები).<ref>[http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1991/pdf/G19914013.pdf Становништво према националној припадности и површина насеља]</ref>

[[1991]] ბოლოს სერბი დეპუტატები ტოვებენ ბოსნიის პარლამენტს და [[1992]] წლის [[9 იანვარი|9 იანვარს]] აცხადებენ [[სერბთა რესპუბლიკა (ბოსნია და ჰერცეგოვინა)|სერბთა რესპუბლიკას]]. მათი განცხადებით, ბოსნიელ სერბთა უმცირესობაში ყოფნა მეორე მსოფლიო ომის დროს უსტაშების მიერ განხორციელებული გენოციდის შედეგი იყო, ხოლო ისინი ამგვარი გენოციდის გამეორებას არ დაუშვებდნენ. სერბთა პოზიციის დასაძლევად იზეთბეგოვიჩმა ბოსნიაში დანიშნა საყოველთაო რეფერენდუმი დამოუკიდებლობის შესახებ. რეფერენდუმი [[1992]] წლის [[29 თებერვალი|29 თებერვალსა]] და [[1 მარტი|1 მარტს]] ჩატარდა. სერბებმა მას ბოიკოტი გამოუცხადეს, მაგრამ რეფერენდუმზე ბოსნიის მოსახლეობის 64 % გამოცხადდა, მათმა 93 %–მა კი ხმა მისცა ბოსნიის დამოუკიდებლობას.<ref>{{Cite web |url=http://csce.gov/index.cfm?FuseAction=UserGroups.Home&ContentRecord_id=250&ContentType=G&ContentRecordType=G&UserGroup_id=5&Subaction=ByDate |title=REPORT: THE REFERENDUM ON INDEPENDENCE IN BOSNIA-HERZEGOVINA |accessdate=2015-05-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110522132353/http://csce.gov/index.cfm?FuseAction=UserGroups.Home&ContentRecord_id=250&ContentType=G&ContentRecordType=G&UserGroup_id=5&Subaction=ByDate |archivedate=2011-05-22 }}</ref>
[[სურათი:Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg|thumb|left||200px|[[ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკა|ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკის]] დროშა]]
[[1992]] წლის [[3 მარტი|3 მარტს]], ცხადდება [[ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკა|ბოსნიის დამოუკიდებლობა]].<ref name="Malcolm"/> [[6 აპრილი|6 აპრილს]] იწყება [[ბოსნიის ომი]], რომელმაც სამწელიწადნახევარი გასტანა. ომი უსასტიკესი მეთოდებით მიმდინარეობდა და თან ახლდა [[გენოციდი]]<ref>ICTY; [http://www.icty.org/x/cases/mladic/ind/en/kar-ii950724e.pdf THE PROSECUTOR OF THE TRIBUNAL AGAINST RADOVAN KARADZIC & RATKO MLADIC]; CASE NO. IT-95-5-I</ref> და [[ეთნიკური წმენდა]]<ref>[http://www.nytimes.com/1996/03/25/world/from-one-serbian-militia-chief-a-trail-of-plunder-and-slaughter.html?pagewanted=all&src=pm From One Serbian Militia Chief, A Trail of Plunder and Slaughter]</ref><ref>[http://edition.cnn.com/2010/WORLD/europe/08/12/bosnia.bodies.found/index.html?iref=allsearch Bodies found on lake's shore may be missing Bosnian Muslims]</ref><ref>[http://usatoday30.usatoday.com/news/nation/2008-01-18-3032725234_x.htm Exhibit details Bosnia ethnic cleansing]</ref>, არსებობდა საკონცენტრაციო ბანაკები, სადაც ხალხს ეთნიკური ნიშნით ატყვევებდნენ და სასტიკად ეპყრობოდნენ.<ref>[http://www.theguardian.com/world/2001/nov/03/warcrimes.balkans Five Serbs guilty of Omarska camp atrocities]</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4834938.stm Bosnian Serb's life term quashed]</ref>

ომის შედეგად შეიცვალა ბოსნია და ჰერცეგოვინის ეთნიკური რუკა. ყოველი მებრძოლი მხარე ცდილობდა გაეწმინდა თავისი დაკავებული ტერიტორია უცხო ეთნოსისგან, როგორც საეჭვოსაგან და ამიტომაც ომის დასასრულს ეთნიკური რუკა სრულიად შეიცვალა. ომის დროს განადგურდა [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის ეკონომიკა|ქვეყნის ეკონომიკა]], კულტურული მემკვიდრეობა, დაიწვა [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის ეროვნული საუნივერსიტეტო ბიბლიოთეკა|ეროვნული ბიბლიოთეკა]]. [[1995]] წლის [[12 ოქტომბერი|12 ოქტომბრის]] ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ დაიწყო მოლაპარაკებები, რომლებიც დასრულდა [[21 ნოემბერი|21 ნოემბერს]]. ამ მოლაპარაკებების შედეგად გამოიკვეთა სამივე ეთნიკური ჯგუფისთვის მეტ–ნაკლებად მისაღები ვარიანტი ბოსნიის მომავალი მოწყობისა. ამის საფუძველზე შედგა შეთანხმების ვარიანტი.
[[სურათი:Ethnic makeup of Bosnia and Herzegovina before and after the war.jpg|350პქ|thumb|[[ეთნიკური წმენდა|ეთნიკური წმენდების]] შედეგები]]
[[დეიტონის შეთანხმება]]ს ხელი მოეწერა [[1995]] წლის [[14 დეკემბერი|14 დეკემბერს]], [[ბოსნია და ჰერცეგოვინა|ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკას]] წარმოადგენდა პრეზიდენტი [[ალია იზეთბეგოვიჩი]], [[სერბთა რესპუბლიკა (ბოსნია და ჰერცეგოვინა)|ბოსნიელ სერბებს]] წარმოადგენდა [[სერბეთი და ჩერნოგორია|იუგოსლავიის ფედერაციის]] პრეზიდენტი [[სლობოდან მილოშევიჩი]], [[ჰერცეგ-ბოსნიის ხორვატთა რესპუბლიკა|ბოსნიელ ხორვატებს]] კი [[ხორვატია|ხორვატიის]] პრეზიდენტი [[ფრანიო ტუჯმანი]]. შეთანხმების მიხედვით ბოსნია და ჰერცეგოვინა დაიყო ორ სუბიექტად – ბოსნიის კონფედერაციად (ბოსნიელებისა და ხორვატების) და სერბთა რესპუბლიკად. გაეროს სამშვიდობო ძალებს უნდა უზრუნველეყოთ შეთანხმების შესრულება და მშვიდობის დაცვა ბოსნიის ტერიტორიაზე. [[სერბთა რესპუბლიკის არმია|სერბთა რესპუბლიკის არმიისა]] და [[ხორვატთა თავდაცვის ვეჩე]]ს ინტეგრაცია უნდა მომხდარიყო [[ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკის არმია]]ში.<ref>U.S. Department of State; [http://www.state.gov/p/eur/rls/or/dayton/ Dayton Accords];</ref>

==ომის შემდეგ==
[[სურათი:Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|left|150px|[[ბოსნია და ჰერცეგოვინა|ბოსნია და ჰერცეგოვინის]] გერბი]]
ომის დასრულების შემდეგ დაიწყო აღდგენითი სამუშაოები. უმაღლესი ხელისუფალი ქვეყანაში რეალურად არის [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის უმაღლესი წარმომადგენელი]], რომელსაც [[გაერო]] მიავლენს ქვეყანაში. ქვეყანა ორი ერთეულის – [[ბოსნია და ჰერცეგოვინის ფედერაცია|ბოსნია და ჰერცეგოვინის ფედერაციისა]] და [[სერბთა რესპუბლიკა (ბოსნია და ჰერცეგოვინა)|სერბთა რესპუბლიკის]] კონფედერაციას წარმოადგენს. ბრჩკოს რაიონს ცალკე, განსაკუთრებული სტატუსი აქვს. ყველა ერთეულს აქვს თავისი კონსტიტუცია და ფართო საკანონმდებლო ხელისუფლება. საპრეზიდენტო საბჭოს სამი წევრი ჰყავს – ბოსნიელი, ხორვატი და სერბი, რომლებიც ყოველწლიურად ცვლიან ერთმანეთს საბჭოს თავმჯდომარის პოსტზე. უმაღლესი საკანონმდებლო ხელისუფლება ეკუთვნის [[წარმომადგენელთა პალატა (ბოსნია და ჰერცეგოვინა)|წარმომადგენელთა პალატას]]. კონფედერაციის სუბიექტებს ასევე ჰყავთ თავისი საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ორგანოები.

ბოსნია და ჰერცეგოვინა [[ევროკავშირი]]ს წევრობის კანდიდატია. ევროკავშირთან [[სტაბილიზაციისა და ასოციაციის შეთანხმება]]ს [[2008]] წელს მოეწერა ხელი. ქვეყანა ასევე არის [[ნატო]]ს წევრობის კანდიდატი. კანდიდატურა გადავიდა წევრობის სამოქმედო გეგმაზე ({{lang-en|MAP}}) [[2010]] წლის აპრილში.

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{ევროპა თემატურად|ისტორია}}

[[კატეგორია:ბოსნია და ჰერცეგოვინის ისტორია]]
[[კატეგორია:ევროპის ისტორია]]