იხილეთ წყარო გვერდისთვის გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელი

{{ინფოდაფა მეცნიერი}}
'''გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელი''' (დ. [[27 აგვისტო]], [[1770]], [[შტუტგარტი]] — გ. [[14 ნოემბერი]], [[1831]], [[ბერლინი]]) — [[გერმანელები|გერმანელი]] ფილოსოფოსი, გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის წარმომადგენელი.

შტუტგარტის გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ სწავლობდა [[ტიუბინგენი]]ს უნივერსიტეტის [[თეოლოგია|თეოლოგიურ]] ფაკულტეტზე. ([[1788]]-[[1793]]) ახალგაზრდა ჰეგელი აღფრთოვანებით შეხვდა [[საფრანგეთი]]ს რევოლუციას. [[1793]]-[[1801]] კერძო მასწავლებლად მუშაობდა ჯერ ბერლინში, შემდეგ კი [[მაინის ფრანკფურტი|მაინის ფრანკფურტში]]. ამ პერიოდში საფუძვლიანად სწავლობდა [[ფილოსოფია|ფილოსოფიისა]] და [[თეოლოგია|თეოლოგიის]] პრობლემებს. ამავე წლებში დაინტერესდა [[პოლიტიკა|პოლიტიკისა]] და [[პოლიტიკური ეკონომიკა|პოლიტეკონომიის]] საკითხებით.

== შრომები ==
[[1801]] ჰეგელი აქვეყნებს შრომას „განსხვავება ფიხტესა და შელინგის სესტემებს შორის“, რომელშიც იცავს [[ფრიდრიხ შელინგი|ფ. შელინგის]] თვალსაზრისს. ამავე წელს მოღვაწეობას იწყებს [[იენა|იენის]] უნივერსიტეტში. [[1802]]-[[1803]] ფ. შელინგთან ერთად დაარსებულ „ფილოსოფიის კრიტიკულ ჟურნალში“ აქვეყნებს სტატიებს, რომლებშიც ჩანს, რომ იგი აღარ იზიარებს ფ. შელინგის თვალსაზრისს, [[1807]] გამოცემულ „გონის ფენომენოლოგიაში“ კი უკვე აშკარად უპირისპირდება მას.

[[1807]]-[[1808]] ჰეგელი „ბამბერგის გაზეთის“ რედაქტორი იყო, [[1808]]-[[1816]] [[ნიურნბერგი]]ს გიმნაზიას ედგა სათავეში. [[1812]] გამოაქვეყნა თავისი „ლოგიკის მეცნიერების“ I ტომი, [[1816]] — II ტომი. ამავე წელს იწყებს მოღვაწეობას [[ჰაიდელბერგი]]ს უნივერსიტეტში. ერთი წლის შემდეგ გამოდის მისი „ფილოსოფიურ მეცნიერებათა ენციკლოპედია“. [[1818]] ჰეგელი მიიწვიეს ბერლინის უნივერსიტეტში. [[1820]] გამოაქვეყნა „სამართლის ფილოსოფია“. [[1829]]-[[1830]] ჰეგელი იყო ბერლინის უნივერსიტეტის რექტორი.

== ჰეგელის ფილოსოფია ==
ჰეგელის ფილოსოფიით დასრულდა გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის ის ღრმა ძიებები, რომლებიც დაიწყო [[იმანუელ კანტი|ი. კანტმა]] და გააგრძელეს [[იოჰან გოტლიბ ფიხტე|ი. ფიხტემ]] და ფ. შელინგმა. ი. კანტისა და ი. ფიხტეს ნააზრევში ჰეგელი განსაკუთრებით დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა დებულებას იმის შესახებ, რომ აზროვნება შემოქმედებითია, აქტიურია, მაგრამ იგი არ ეთანხმება ამ კონცეფციებისათვის დამახასიათებელ სუბიექტივიზმს. ჰეგელისთვის აზროვნება, გონება, მხოლოდ სუბიექტის უნარი კი არ არის, არამედ სამყაროს საფუძველში მდებარე აბსოლუტია, [[ღმერთი]]ა. ი. კანტისა და ი. ფიხტეს სუბიექტივისტური თვალსაზრისით, გონიერება მხოლოდ ჯერარსია, ჰეგელისთვის კი გონება არ არის ისე უძლური, რომ მხოლოდ ჯერარსის სფეროთი იფარგლებოდეს, ის ღვთაებაა, აბსოლუტური ძლიერებაა და, მაშასადამე, სინამდვილის მქონეცაა. ფ. შელინგთან ერთად ჰეგელი ობიექტური იდეალიზმის პოზიციაზე დადგა, თუმცა თანდათან აშკარა გახდა, რომ ამ ორ მოაზროვნეს შორის მრავალი პრინციპული ხასიათის უთანხმოება არსებობდა. ჰეგელისთვის განსაკუთრებით მიუღებელი იყო ფ. შელინგის შეხედულება ფილოსოფიური მოძღვრების აგებასა და დასაბუთებაზე. მისი აზრით, ინტელექტუალური ინტუიცია იმ სახით, როგორც იგი ფ. შელინგის კონცეფციაში იყო, ვერ იქნება დასაბუთების იარაღი, რადგან ასეთი კონცეფცია თვითნებობასა და შემთხვევითობას აბატონებს ფილოსოფიაში. ჰეგელის შეხედულებით, ობიექტური იდეალიზმის მთავარი პრინციპი — დებულება ყოფიერებისა და აზროვნების იგივეობის შესახებ — ფ. შელინგის მიერ წინასწარ არის მიღებული მკაცრი დასაბუთების გარეშე.
 
მთელი წინამავალი ფილოსოფიური მემკვიდრეობის, უპრველეს ყოვლისა კი, ი. კანტის, ი. ფიხტესა და ფ. შელინგის დიალექტიკური ნააზრევის ათვისებისა და ღრმა გადამუშავების საფუძველზე ჰეგელმა შექმნა დიალექტიკური მეთოდი, რომელიც მისი აზრით, ფილოსოფიური დასაბუთების ერთადერთი საშუალებაა. ეს მეთოდი მასალად იყენებს [[ცნება|ცნებებს]]: რადგან სამყაროს ძირი აზრია, ცნებაა, მისი წვდომის იარაღიც ცნება უნდა იყოს. [[ფილოსოფია]], ჰეგელის აზრით, სწორედ ცნებათა სისტემაა, რომელიც ცნებათა განვითარების საფუძველზე აგვიწერს გონების, იდეის მიერ საკუთარი თავის რეალიზაციისა და შემეცნების პროცესს. ამ განვითარების ამოსავალია უმარტივესი, უღარიბესი, ყველაზე აბსრაქტული ცნება. დიალექტიკის თანახმად, სისტემა ამ თავდაპირველი ცნების განვითარებაა, მისი უშუალობის, დაუსაბუთებლობის, არასრულყოფილების მოხსნაა. ცნებათა განვითარება განპირიბებულია იმით, რომ ყოველი მათგანი უარყოფია მომენტის შემცვლელია. აზრი პირველი უმარტივესი ცნებიდან აუცილებლობით გადადის საპირისპირო ცნებაზე, თეზისიდან — ანტითეზისზე. ეს დაპირისპირება ცნებებს შორის არ სპობს მათ: აღმოჩნდება, რომ ურთიერთსაპირისპირო ცნებები არა მარტო უარყოფენ, არამედ მოითხოვენ კიდეც ერთმანეთს როგორც მესამე, უფრო მაღალი ცნების მომენტები. ეს მესამე საფეხური უარყოფის უარყოფაა, [[თეზისი]]სა და [[ანტითეზისი|ანტითეზისურ]] გაერთიანება-სინთეზის საფუძველზე. მისით მთავრდება ცნების მოძრაობის ერთი ციკლი და დასაბამი ეძლევა ახალ ციკლს. ახალი ცნებები დიალექტიკურად ხსნის ძველებს, ე. ი. უარყოფენ მათს პრეტენზიას [[უნივერსალურობა]]ზე, ამავე დროს ინახავენ და ამაღლებენ მათ — მომენტის სახით შეჰყავთ ისინი საკუთარ შინაარსში. აზრის მოძრაობა ფილოსოფიურ სისტემაში საწყისი ცნების გამდიდრებაა, აბსტრაქტულიდან კონკრეტულისაკენ სვლაა, საწყისიდან მოშორებაა, მაგრამ ის, როგორც საფუძვლისაკენ სვლა, საწყისის დასაბუთებაა, ამ აზრით საწყისთან უკან დაბრუნებაცაა. საწყისი ცნება სისტემის ბოლოს წარმოდგება როგორც გამართლებული იმ აუცილებელი კავშირებით, რომლებიც მყარდება მასსა და ყველა სხვა ცნებას შორის. ფილოსოფიური სისტემა, ჰეგელის თვალსაზრისით, არის წრე, რომელშიც წინსვლა უკან დაბრუნებაა, ხოლო საწყისი ამავე დროს დასასრულიცაა.

=== გონის ფენომენოლოგია ===
[[დიალექტიკური მეთოდი]]ს გამოყენების შესანიშნავი ნიმუში იყო „გონის ფენომენოლოგია“, რომელიც ჰეგელის თავდაპირველი განზრახვით ფილოსოფიური სისტემის პირველი ნაწილი უნდა ყოფილიყო. არსებითად ეს ნაშრომი შეკუმშული სახით შეიცავს ჰეგელის მიერ თითქმის ყველა უძირითადეს მომენტს, ამიტომ, როგორც [[კარლ მარქსი|კ. მარქსი]] აღნიშნავდა, იგი წარმოადგენს ჰეგელის ფილოსოფიურ ჭეშმარიტ წყაროსა და საიდუმლოს.

„გონის ფენომენოლოგია“ გვიხასიათებს მიმართებებს [[სუბიექტი და ობიექტი|სუბიექტსა და ობიექტს]], ცნობიერებასა და მის საგანს შორის. თავდაპირველად საგანი ევლინება აზრს როგორც უცხო, მისგან არსებითად განსხვავებული რამ. ცნობიერების დიალექტიკური განვითარების პროცესი ამ გაუცხოების მოხსნაა. ეს გზა იწყება ცნობიერების უმარტივესი ფორმით — „გრძნობადი უეჭველობით“, რომლის შინაგანი წინააღმდეგობების გამოაშკარავებით [[ცნობიერება]] გადადის სულ უფრო რთულ ფორმებზე. ინდივიდუალური ცნობიერების განვითარების ეტაპების ანალიზის შემდეგ ჰეგელი ახასიათებს კაცობრიობის ისტორიის ძირითად ეტაპებს და აბსოლუტური გონის წინსვლის ძირითად საფეხურებს, ავლენს იმ ღრმა კავშირს, რომელიც არსებობს ინდივიდუალურ ცნობიერებასა და კაცობრიობის ისტორიას შორის: ინდივიდი თავისი განვითარების პროვესში მოკლედ გადის იმ გზას, რომელიც კაცობრიობამ გაიარა.

ცნობიერების განვითარება, მისი მოძრაობა ცნობიერების უფრო რთული და სრულყოფილი ფორმებისაკენ ამავე დროს ამაღლებაა მოჩვენებითი, ბუნებრივი [[ცოდნა|ცოდნიდან]] აბსოლუტურ ცოდნამდე — ფილოსოფიამდე. ცნობიერება საკუთარი შინაგანი წინააღმდეგობების დაძლევის გზით მაღლდება თვითცნობიერებამდე, ეს უკანასკნელი გომები საფეხურს აღწევს, გონება თავის საფუძველს გონში პოულობს. „გონის ფენომენოლოგიის“ ბოლო „აბსოლუტური ცოდნის“ საფეხურზე აღმოჩნდება, რომ ობიექტი, რომელიც აქამდე სუბიექტისათვის უცხო იყო, სინამდვილეში სუბიექტის იგივეობრივია: სუბიექტიცა და ობიექტიც აზროვნებაა, გონებაა.

== ლოგიკა ==
აზროვნებას მისი წმინდა სახით [[ლოგიკა]] სწავლობს. ყოფიერებისა და აზროვნების გაიგივების საფუძველზე ამ ფილოსოფიურ დისციპლინას ჰეგელის მოძღვრებაში საფუძველმდებელი მნიშვნელობა ენიჭება. რამდენადაც ყოფიერების გარკვეულობები ემთხვევა აზროვნების გარკვეულობებს, ლოგიკას ეკისრება ონტოლოგიის ფუნქციები. ლოგიკა იკავებს ტრადიციულ მეტაფიზიკურ ადგილს: ის იკვლევს სამყაროს ზეგრძნობად არსებას. რამდენადაც ეს საწყისი — უსასრულო გონება — იგივე ღმერთია, ლოგიკა ამავე დროს არის მოძღვრება ღვთის შესახებ, ე. ი. თეოლოგია: ის თავისი კატეგორიების საშუალებით წვდება ღვთის მარადიულ არსებას, ახასიათებს ღვთაებას მისი წმინდა — ბუნებისა და გონისაგან განყენებული სახით. ლოგიკის კატეგორიების დიალექტიკური განვითარება მარტივიდან რთულისაკენ სულ უფრო მაღალი ღირებულების გარკვეულობებზე გადასვლაცაა, ამიტომ ლოგიკა აქსიოლოგიაც არის.

ჰეგელის „ლოგიკის მეცნიერება“ მასალის სიმდიდრით, ანალიზის სიღრმითა და დასაბუთების თავისებურებით სრულიად განსაკუთრებული ფილოსოფიური გამოკვლევაა. ამ თხზულების სამივე ნაწილი — მოძღვრება არსზე, არსებასა და ცნებაზე — ფილოსოფიის კატეგორიების დიალექტიკური ბრწყინვალე მაგალითია. ჰეგელი შეეცადა კატეგორიათა გადასვლები ლოგიკის სფეროში დაეკავშირებინა ფილოსოფიური აზრის ისტორიის განვითარების პროცესთან: ლოგიკის კატეგორიები თავისებურად გამოხატავენ ისტორიულად არსებული ფილოსოფიური სისტემის ძირითად პრინციპებს. კატეგორიების ლოგიკურ თანამიმდევრობაში ამ პრინციპთა თანამიმდევრობაა უკუფენილი. ამრიგად, ჰეგელის ფილოსოფიური ისტორია შეცდომათა გაგალერეა კი არ არის, არამედ აბსოლუტის შემეცნების პროცესია, რომელიც მოხსნილი სახითაა შენახული „ლოგიკის მეცნიერებაში“.

ლოგიკის კატეგორიათა სისტემა ყოფიერების, ყოველი არსებულის უზოგადესი სტრუქტურების დახასიათებას იძლევა. ამიტომ ლოგიკა, ჰაგელის თანახმად, ფილოსოფიური სისტემის პირველი ნაწილია. ლოგიკა შეიძლება წარმოვადგინოთ როგორც გეგმა, პროექტი, რომელიც ხორციელდება ბუნებისა და გონის სფეროებში.

== ბუნების ფილოსოფია ==
ჰეგელის ფილოსოფიური სისტემის მეორე ნაწილი „ბუნების ფილოსოფია“ იკვლევს გონის რეალიზაციას არაორგანული და ორგანული ბუნების სფეროში. ბუნება ჰეგელისთვის ღვთის არასრულყოფილი, არაადეკვატური გამოვლენაა. გონება, ღმერთი თავისთავად არ არის ისეთი, როგორიც ჩანს ბუნებაში: ღმერთი თავისუფლებაა, ბუნებაში კი აუცილებლობასა და შემთხვევითობას ვხვდებით. ბუნება, ჰეგელის სიტყვებით, იდეის „სხვადყოფნაა“, „გაუცხოებაა“. ამ სფეროში იდეა თავის მიმართ გარეგნულია, თავად ბუნების საფეხურებიც ერთიმეორის მიმართ გარეგნული რჩება. მაგრამ ბუნების შინაგანი და დაფარული არსება იდეაა, ბუნებაში ვლინდება იდეის მისწრაფება თავისი თავის შემეცნებისაკენ, ამიტომ ბუნება ჰეგელის მიერ გაგებულია როგორც გარკვეული ტელეოლოგიური სისტემა, რომლის მიზანია გონი. ბუნების სფეროში იდეა გადის სამ ძირითად საფეხურს (მექანიკის, ფიზიკისა და ორგანიკის) და მაღლდება გონის საფეხურამდე. ამ წერტილიდან იწყება ტავისთავად ახალი სამყარო — გონის სამყარო, რომელსაც ჰეგელის ფილოსოფიური სისტემის მესამე ნაწილი იკვლევს.

თუ „ბუნების ფილოსოფია“ იდეის „სხვაფყოფნას“ გაუცხოებას იკვლევდა, „გონის ფილოსოფია“ სწავლობს იმას, თუ როგორ უბრუნდება თავის თავს იდეა, როგორ იხსნება თანდათან გაუცხოების პროცესი. რადგან იდეის არსება თავისფლებაა, იდეის დაბრუნება თავის თავთან ჰეგელის მიერ გაგებულია როგორც თავისუფლების რეალიზაციის პროცესი. ეს რთული პროცესი, ჰეგელი აზრით, იწყება მაშინ, როდესაც ასპარეზზე გამოდის გონით დაჯილდოებული არსება — ადამიანი. თავისუფლება ხორცს ისხამს ადამიანში და ადამიანის მოქმედებით. სწორედ ამიტომ ადამიანი „გონის ფილოსოფიის“ ცენტრალური ფიგურაა. „გონის ფილოსოფიის“ პირველი ნაწილი „სუბიექტი გონი“ აღწერს თავისუფლების თანდათანობით რეალიზაციას ადამიანის „სუბიექტურობის“ ფარგლებში. ის გვიჩვენებს, თუ ადამიანი როგორ აღწევს თავს ბუნებრივი საწყისების ბატონობას და ხდება თავისი თავის უფალი. „გონის ფილოსოფიის“ ეს მონაკვეთი, რომელიც შეიცავს სამ ნაწილს „ანთროპოლოგიას“, „ფენომენოლოგიას“ და „ფსიქოლოგიას“ გვაძლევს უღრმეს ცოდნას ადამიანის არსებაზე, უნარზე, სტრუქტურაზე. „გონის ფილოსოფიის“ მეორე ნაწილი „ობოექტური გონი“ ეხება ადამიანის თავისუფალი ნების მოქმედებით შექმნილ სამყაროს, „გასაგნებულ“ გონს. ობიექტურ გონს არსებობის სრულიად თავისებური წესი აქვს, ის არც ფსიქიკურია და არც ფიზიკური. ეს სფერო ადამიანის მოღვაწეობის შედეგია, მაგრამ სინამდვილის ფორმის მქონეა და ინდივიდს უპირისპირდება როგორც საწვდომი, შესამეცნებელი. ობიექტური გონის ძირითადი სახეებია სამართალი, მორალი და ზნეობა.

ობიექტური გონის განვითარება დროში წარმოადგენს მსოფლიო ისტორიას, რომელიც ჰეგელს ესახება როგორც პროგრესი თავისუფლების გაცნობიერების გზაზე.

„გონის ფილოსოფიის“ ბოლო ნაწილი „აბსოლუტური გონი“ აღწერს იმ საფეხურებს, რომელიც მთავრდება თავისუფლების რეალიზაცია, იდეის დაბრუნება თავის თავთან, ე. ი. ღვთის თვითშემეცნებისა და თვითგანხორციელების პროცესი. ეს საფეხურებია ხელოვნება, რელიგია და ფილოსოფია. ფილოსოფიაა სწორედ ღვთაების შემეცნების ყველაზე ადეკვატური ფორმა. ამ სფეროში პოულობს ღმერთი თავისთავს, აქ იქცევა აზროვნება თავისივე საგნად. ფილოსოფიურ საფეხურზე განვითარება უნდა დასრულდეს; ამას მოითხოვდა ისეთი სისტემის აგების აუცილებლობა, რომელიც ღვთის აბსოლუტური ძლიერების პრინციპს ეყრდნობოდა. მარქსიზმის კლასიკოსებმა ჰეგელის ფილოსოფიის ერთ-ერთ ძირითად წინააღმდეგობად მიიჩნიეს სწორედ ეს დაპირისპირება დიალექტიკურ ძირითად ტენდეციასა და სისტემის მოთხოვნას შორის. ჰეგელის ფილოსოფიის კრიტიკული გადამუშავება მათ მიერ გულისხმობდა დიალექტიკის განთავისუფლებას იდეალიზმით განპირობებული შეუსაბამობებისაგან.

== რჩეული შრომები ==
* ''Das Leben Jesu'', 1795
:''იესოს ცხოვრება''
* ''Phänomenologie des Geistes'', 1807
:''გონის ფენომენოლოგია'', მთარგმნელი: შალვა პაპუაშვილი, 2017
* ''Wissenschaft der Logik'', 1812, 1813, 1816
:''ლოგიკის მეცნიერება''
* ''Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften'', 1817; 2nd ed. 1827; 3rd ed. 1830
:''ფილოსოფიურ მეცნიერებათა ენციკლოპედია''
:(ნაწ. I:) ''ლოგიკის მეცნიერება'', მთარგმნელი: შალვა პაპუაშვილი, 1962
:(ნაწ. II:) ''ბუნების ფილოსოფია''
:(ნაწ. III:) ''გონის ფილოსოფია'', მთარგმნელი: [[ნოდარ ნათაძე]], 1984
* ''Grundlinien der Philosophie des Rechts'', 1821
:''სამართლის ფილოსოფიის საფუძვლები''

== ლიტერატურა ==
{{ქსე|11|611-612|ბუაჩიძე თ.}}
* ''ბუაჩიძე თ.'', ჰეგელი და ფილოსოფიის არსების პრობლემა, თბილისი, მეცნიერება, 1976.
* ''ნუცუბიძე შ.'', ჰეგელი და ფილოსოფიის ისტორიის საკითხები, მნათობი. თბილისი, 1956. N11, გვ.150-157
* ჰეგელის რელიგიის ფილოსოფია, კრებულის რედაქტორი თ. ირემაძე, ახალი საქართველოს უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2019.

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{ვიკიციტატა}}
{{რომანტიზმი}}

{{DEFAULTSORT:ჰეგელი, გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ}}
[[კატეგორია:გერმანელი ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:დაბადებული 1770]]
[[კატეგორია:გარდაცვლილი 1831]]
[[კატეგორია:გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელი]]
[[კატეგორია:XVIII საუკუნის ესეისტები]]
[[კატეგორია:XVIII საუკუნის გერმანელი ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:XVIII საუკუნის გერმანელი მწერლები]]
[[კატეგორია:XVIII საუკუნის გერმანელი მამაკაცი მწერლები]]
[[კატეგორია:XVIII საუკუნის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის ესეისტები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის გერმანელი ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის გერმანელი მწერლები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის გერმანელი მამაკაცი მწერლები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:კულტურის კრიტიკოსები]]
[[კატეგორია:ეპისტემოლოგები]]
[[კატეგორია:გერმანული იდეალიზმი]]
[[კატეგორია:გერმანელი მამაკაცი ესეისტები]]
[[კატეგორია:გერმანელი მამაკაცი არამხატვრული მწერლები]]
[[კატეგორია:ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულები]]
[[კატეგორია:კანტიანიზმი]]
[[კატეგორია:მეტაფიზიკოსები]]
[[კატეგორია:ონტოლოგები]]
[[კატეგორია:ფენომენოლოგები]]
[[კატეგორია:ხელოვნების ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:კულტურის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:განათლების ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:ისტორიის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:ენის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:ლოგიკის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:გონების ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:ფსიქოლოგიის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:რელიგიის ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:მეცნიერების ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:სოციალური კრიტიკოსები]]
[[კატეგორია:სოციალური ფილოსოფოსები]]
[[კატეგორია:შტუტგარტელი მწერლები]]
[[კატეგორია:პანთეისტები]]