იხილეთ წყარო გვერდისთვის გეოსინკლინი

'''გეოსინკლინი''' ([[ბერძნ.]] gē — მიწა, დედამიწა და [[სინკლინი]]) — [[დედამიწის ქერქი]]ს გრძელი, შედარებით ვიწრო და ღრმა ხაზობრივი როფი, რომლის ფარგლებში მძლავრი ნალექდაგროვება მიმდინარეობს. გეოსინკლინის ადგილას ინვერსიის პროცესში წარმოიქმნება [[ნაოჭა მთათა სისტემა]].<ref name="britannica">{{cite web |url= https://www.britannica.com/science/geosyncline |title=  Geosyncline |accessdate=2023-03-25 |author= The Editors of Encyclopaedia Britannica |date= |work= |publisher= Encyclopedia Britannica}}</ref> 

არსებითად, გეოსინკლინი [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] ბოლოსა და [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისში შემუშავებულ, [[ოროგენი]]ს ამხსნელ გეოლოგიურ კონცეფციას წარმოადგენს, რომელიც [[ფილების ტექტონიკა|ფილების ტექტონიკის]] თეორიის შექმნამდე იყო გაბატონებული. გეოსინკლინი აღიწერებოდა, როგორც [[დედამიწის ქერქი|დედამიწის ქერქში]] არსებული ვეებერთელა ამოზნექილი ნაოჭი და თანმხლები ჩაზნექილი ნაოჭი, — [[გეოანტიკლინი]], რომელიც წინ უძღოდა [[ოროგენი|ოროგენული დეფორმაციის]] კულმინაციის ფაზას. გეოსინკლინური კონცეფცია პირველად შეიმუშავეს ამერიკელმა გეოლოგებმა [[ჯეიმზ ჰოლი|ჯეიმზ ჰოლმა]] და [[ჯეიმზ დენა]]მ XIX საუკუნის შუა ხანებში [[აპალაჩები]]ს კლასიკური შესწავლის დროს.<ref name="Şengör">{{cite book |last=Şengör |first=Celâl|author-link=Celâl Şengör |date=1982|chapter=Classical theories of orogenesis|editor-last=Miyashiro|editor-first=Akiho|editor-link=Akiho Miyashiro|editor-last2=Aki|editor-first2=Keiiti|editor-last3=Şengör|editor-first3=Celâl |title=Orogeny |url=https://archive.org/details/orogeny0000miya |publisher=John Wiley & Sons |isbn=0-471-103764|ref=Sengor1982}}</ref><ref>Adolph Knopf, [https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/gsabulletin/article-abstract/59/7/649/4215/THE-GEOSYNCLINAL-THEORY?redirectedFrom=PDF The Geosynclinal Theory], Bulletin of the Geological Society of America. 59:649-670, July 1948</ref> 

[[ჯეიმზ ჰოლი]] გეოსინკლინის წარმოქმნას უკავშირებდა დაგროვებული ნალექების სიმძიმით დაძირვას. დენა ფიქრობდა, რომ გეოსინკლინის წარმოშობა კონტინენტური და ოკეანური უბნების ურთიერთმოქმედებით გამოწვეული კონტინენტის კიდეებზე [[დედამიწის ქერქი]]ს ტანგენციალური შეკუმშვის შედეგია. შემდგომში გეოსინკლინი ესმოდათ, როგორც ძლიერ მობილური უბანი, მნიშვნელოვანი დანაწევრებულობითა და [[ლითოსფერო]]ს მომატებული შეღწევადობით, რომელსაც თავისი განვითარების ადრეულ ეტაპზე ახასიათებდა ინტენსიური დაძირვა და მძლავრი ნალექდაგროვება, ხოლო ბოლო ეტაპზე — აზევება, ნაოჭა-შეცოცებითი დეფორმაცია და [[მეტამორფიზმი]]. მიიჩნეოდა, რომ გეოსინკლინის ადგილას მთაგრეხილებისა და ნაოჭების წარმოქმნა მიმდინარეობს [[კონტრაქციის ჰიპოთეზა|დედამიწის კონტრაქციით]] გამოწვეული გვერდითი წნევის შედეგად, რომ მთათწარმოშობის სტადიის შემდეგ, გეოსინკლინი ისპობა და ხდება [[დედამიწის ქერქი]]ს კონსოლიდირებული უბნების წაზრდა.<ref name="bigenc">{{cite web |url= https://old.bigenc.ru/geology/text/2352875 |title= Геосинклиналь |accessdate=2023-03-25 |author= Рябухин, Анатолий Георгиевич |date= |work= |publisher= Большая российская энциклопедия}}</ref> 

[[გუსტავ ემილ ოგი|გუსტავ ემილ ოგმა]] განავითარა გეოსინკლინური კონცეფცია და მისი წყალობით იგი [[ევროპა]]ში გავრცელდა 1900 წელს. თავისი დროის წამყვანი გეოლოგი [[ედუარდ ზიუსი]] გმობდა გეოსინკლინურ კონცეფციას, ხოლო 1909 წელს არგუმენტირებულად ეწინააღმდეგებოდა მოძველებულ თეორიებთან კავშირის გამო მის გამოყენებას. ამან ხელი ვერ შეუშალა [[ლეოპოლდ კობერი|ლეოპოლდ კობერსა]] და [[ჰანს შტილე]]ს XX საუკუნის პირველ ნახევარში განევითარებინათ
კონცეფია და ემუშავათ [[კონტრაქციის ჰიპოთეზა|დედამიწის კონტრაქციაზე]].<ref name="Şengör" />

[[ედუარდ ზიუსი|ედუარდ ზიუსმა]] 1875 წელს გამოაქვეყნა ნაშრომი „ალპების წარმოშობა“, სადაც იგი კონტრაქციის ჰიპოთეზის საფუძველზე ავითარებდა შეხედულებას მთების წარმოქმნისა და [[დანაოჭება|დანაოჭების]] შესახებ. იგივე წარმოდგენები ფიგურირებს მის მთავარ ნაშრომში „დედამიწის სახე“ (1885–1909). შემდეგ, სხვა სკოლას სათავეში ჩაუდგნენ [[ალფრედ ვეგენერი]] და [[ემილ არგანი]], რომელთა კონკურენტული ხედვა უარყოფდა პლანეტარული კონტრაქციის წინაპირობას და ოროგენს არგუმენტირებულად განიხილავდა როგორც [[კონტინენტური დრეიფი]]ს შედეგს. გეოსინკლინური თეორიის შემთხვევაში ამას [[ფიქსიზმი]] ეწოდა, ხოლო კონტინენტური დრეიფის შემთხვევაში [[მობილიზმი]].<ref name="Şengör" />
 
დენა და შტილე ფიქრობდნენ, რომ [[ოროგენები]]ს შიგნით გეოსინკლინების კოლაფსი დროთა განმავლობაში დედამიწის კონტრაქციის შედეგია. შტილესა და კობერის აზრით, გეოსინკლინები და ოროგენები ძალიან სტაბილურ [[კრატონი|კრატოგენებთან]] შედარებით, [[დედამიწის ქერქი]]ს არამდგრადი უბნებია. შტილეს თეორიით, კონტრაქციული ძალები გეოსინკლინების პასუხისმგებელია და აგრეთვე ეპეიროგენული აზევების წარმომქმნელი, რაც [[დედამიწის ქერქი]]ს უნდულაციური პატერნის შედეგია. ამ აზრის თანახმად, რეგულარულმა და ეპიზოდურმა ბრუნვამ გამოიწვია გეოსინკლინების კოლაფსი, რასაც თან სდევდა [[ოროგენი|ოროგენების]] წარმოშობა. კობერისა და შტილეს თანახმად, გეოსინკლინური დეპრესიების განვითარება გეოანტიკლინების აზევების თანმხლები იყო, რომელმაც შემდეგ [[ეროზია]] და ნალექდაგროვება განიცადა, რის შედეგადაც ამოივსო გეოსინკლინური აუზი. შტილეს მიხედვით, გეოსინკლინი ჩამოყალიბდა არა რღვევის, არამედ ქერქული დანაოჭების შედეგად; თუკი რღვევა გეოსინკლინში იყო წარმოდგენილი, ის იქნებოდა გვიანდელი პროცესების პროდუქტი, ისევე როგორც გეოსინკლინის საბოლოო კოლაფსი. გერმანელმა გეოლოგმა და პალეონტოლოგმა [[გუსტავ შტაინმანი|გუსტავ შტაინმანმა]] [[ოფიოლითები]]ს იტერპრეტირებისას გამოიყენება გეოსინკლინური კონცეფცია.<ref name="Şengör" /> 

გეოსინკლინური კონცეფცია [[გეოლოგია|გეოლოგიურ]] მეცნიერებაში მაშინაც კი შენარჩუნდა, როდესაც [[კონტინენტური დრეიფი]] საყოველთაოდ გახდა აღიარებული. 1970 წელს [[ჯონ ფრედერიკ დიუი]]სა და [[ჯო ბირდი]]ს წყალობით გეოსინკლინმა ადაპტირება განიცადა [[ფილების ტექტონიკა]]სთან. ტერმინი გამოიყენებოდა ფილების ტექტონიკის ფარგლებში 1980-ან წლებში, თუმცა 1982 წელს [[ჯელალ შენგიორი]] დისკრედიტირებულ გეოლოგიურ იდეებთან კავშირის გამო მისი გამოყენების არგუმენტირებული მოწინააღმდეგე გახდა.<ref name="Şengör" /> გეოსინკლინი 70 წლის განმავლობაში იყო წამყვანი [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] კონცეფცია, რომელიც განსაზღვრავდა გეოლოგიური მეცნიერების განვითარებას.<ref name="bigenc" /> 

1960-ან წლებში ტრადიციული წარმოდგენა გეოსინკლინზე წინააღმდეგობაში შევიდა გეოლოგიის ახალი პარადიგმის თეორიულ მდგომარეობასთან — [[ფილების ტექტონიკა]]სთან, აგრეთვე ლითოსფეროს ტექტონიკური განშრევების წარმოდგენებთან. [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] ბოლოდან და [[XXI საუკუნე|XXI საუკუნის]] დასაწყისიდან ტერმინი გეოსინკლინი სულ უფრო ხშირად გამოიყენება როგორც განსაზღვრული მორფოლოგიისა და განვითარების ხასიათის პალეოტექტონიკური სტრუქტურების აღსანიშნავი თავისუფალი ხმარების ტერმინი. ამასთან გეოსინკლინი, შეიძლება შეესაბამებოდეს ტექტონიკური სტრუქტურების სხვადასხვაგვარ ტიპს: პალეო-ოკეანეებს ან მის ნაწილებს, [[ღრმა ზღვის ღარი|ღრმა ზღვის ღარებს]], პასიური კონტინენტური კიდეების შელფებსა და სხვა. გერმანელმა გეოლოგმა [[ჰანს შტილე]]მ გამოყო: [[ევგეოსინკლინი]] — მეტად მობილური, მაღალი ვულკანური აქტივობის მქონე და [[მიოგეოსინკლინი]] — შედარებით ნაკლებმოძრავი, სუსტი ვულკანური აქტივობის მქონე ტიპი.<ref name="bigenc" />  

გეოსინკლინის კონცეფცია შემოიღო ამერიკელმა გეოლოგმა [[ჯეიმზ ჰოლი|ჯეიმზ ჰოლმა]] 1859 წელს. თანამედროვე გეოლოგების უმეტესი ნაწილი კონცეფციის მოძველებულობაზე საუბრობს და ხაზობრივი როფების განვითარებას, დიდწილად, [[ფილების ტექტონიკა|ფილების ტექტონიკის]] თვალსაზრისით ხსნის; თუმცა ტერმინი გეოსინკლინი მაინც დარჩა ხმარებაში.<ref name="britannica" /> 

[[რუსეთი|რუსეთში]] გაგება გეოსინკლინებზე შემოიღო [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისში [[ფრანც ლევინსონ-ლესინგი|ფრანც ლევინსონ-ლესინგმა]], ხოლო [[ალექსეი ბორისიაკი|ალექსეი ბორისიაკმა]] და [[ნიკოლაი სტრახოვი|ნიკოლაი სტრახოვმა]] გამოააშკარავეს ამ გაგების არსი.<ref>{{cite book |last1= Ковалев |first1= С. Г.|title= Основы исторической геологии |date=2010 |publisher= РАН Институт УНЦ|location=Уфа |isbn= |pages= 7 |edition= Мустафин, С. К.}}</ref> [[ანდრია არხანგელსკი]]მ, [[ნიკოლოზ შატსკი]]მ, [[მიხეილ მურატოვი|მიხეილ მურატოვმა]], [[ვიქტორ ხაინი|ვიქტორ ხაინმა]] და სხვებმა განავითარეს მოძღვრება გეოსინკლინზე. მათვე შემოიღეს ტერმინები [[გეოსინკლინური არე]], [[გეოსინკლინური სარტყელი]], [[გეოსინკლინური სისტემა]], [[ინტრაგეოანტიკლინი]], [[ინტრაგეოსინკლინი]].

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი [[ალექსანდრე ჯანელიძე]] აღნიშნავდა, რომ „გეოსინკლინები ქედების აკვანია“.<ref name="დედამიწისმცოდნეობა">{{cite book |last1= ავტორთა კოლექტივი |first1= |title= ზოგადი დედამიწისმცოდნეობა : (სალექციო კურსი) |date= 2013 |publisher= თბილ. უნ-ტის გამ-ბა |location= თბილისი | isbn= 9789941132872 |pages= 92–93 |edition=}}</ref>

გეოსინკლინებში [[დანალექი ქანები]]ს სიმძლავრე 15 კმ-მდეა, რომელთა სიმძიმისგან ფსკერის თანდათანობითი დაძირვის ჰიპოთეზა ოგმა წარმოადგინა. გეოსინკლინურ ნაოჭა მთიანეთებს მიეკუთვნება [[ურალის მთები|ურალი]]ს, [[საიანი|საიანების]], [[ბაიკალის ქედი|ბაიკალის]], [[კამჩატკის ნახევარკუნძული|კამჩატკის]], სახალინის, [[პირენეები]]ს, [[აპენინები]]ს, [[ბალკანეთის მთები|ბალკანეთის]], [[ალპები]]ს, [[კარპატები]]ს, [[ყირიმის მთები|ყირიმის]], [[კავკასიონი]]ს, [[ტიან-შანი]]ს, [[ჰიმალაი]]ს, [[ანდები]]ს, [[კორდილიერები]]ს მთები. უძველესი დანაოჭება [[კალედონური დანაოჭება|კალედონური დანაოჭების]] სახელწოდებითაა ცნობილი ([[სილურული სისტემა]]), უფრო გვიან (დევონ-კარბონი) [[ჰერცინული დანაოჭება|ჰერცინულ დანაოჭებას]] ჰქონდა ადგილი, ხოლო მესამე — [[ალპური დანაოჭება|ალპური]], რომელიც [[ტრიასული სისტემა|ტრიასულ]]-[[ცარცული სისტემა|ცარცულსა]] და [[მესამეული სისტემა|მესამეულში]] დაიწყო, დღესაც არ დამთავრებულა.<ref name="დედამიწისმცოდნეობა" />

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{იდენტიფიკატორები}}

[[კატეგორია:მოძველებული გეოლოგიური თეორიები]]