იხილეთ წყარო გვერდისთვის დარიშხანი

{{ინფოდაფა დარიშხანი}}
'''დარიშხანი'''<ref>[https://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/419930 დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 52]</ref>, ''დარიშხანა''<ref>{{ქსე|3|125-126||არა}}</ref> ({{lang-la|Arsenicum}}; ქიმიური სიმბოლო — <chem>As</chem>) — [[ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა|ელემენტთა პერიოდული სისტემის]] [[ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეოთხე პერიოდი|მეოთხე პერიოდის]], მეთხუთმეტე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მეხუთე ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის, Vა) [[ქიმიური ელემენტი]]. მისი [[ატომური ნომერი]]ა 33, [[ატომური მასა]] — 74.922, [[სიმკვრივე]] — 5.727 გ/სმ<sup>3</sup>. მარტივი ნივთიერება წარმოადგენს ფოლადის ფერ მყიფე [[ნახევარლითონი|ნახევარლითონს]] მეტალოიდს.

== ისტორია ==

== სახელწოდების წარმომავლობა ==
“დარიშხანი”-ს სახელწოდება ეტიმოლოგიურად იშიფრება როგორც “დარი შხამისა” ანუ “შხამის შესადარი”, “შხამის მსგავსი”. დარიშხანი პირველად მოიხსენიება ა. მაგნუსის მიერ 1250 წელს. დარიშხანი არის ძლიერი საწამლავი. რუსულში სახელწოდებას мышьяк უკავშირებენ მისი ნაერთების გამოყენებას თაგვებისა და ვირთხების განადგურებას.
ბერძნული სახელწოდება {{lang-grc2|''ἀρσενικόν''}} მოდის სპარსული زرنيخ (zarnik) — «ყვითელი [[აურიპიგმენტი]]დან». [[ხალხური ეტიმოლოგია]] მას უკავშირებს {{lang-grc|ἀρσενικός}} — მამრობითი, კაცური<ref>{{წიგნი | ავტორი = Frisk H. |სათაური = Griechisches etymologisches Wörterbuch, Band I | გამოცემა = Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung | წელი = 1960 | ფურცლები = 152 }}</ref>.

[[1789]] წელს [[ლავუაზიე|ა. ლ. ლავუაზიემ]] გამოყო მეტალოიდი დარიშხანი დარიშხანის ოქსიდისაგან (III) («თეთრი დარიშხანი»), დაამტკიცა, რომ ეს დამოუკიდებელი მარტივი ნივთიერებაა, და ელემენტს მიანიჭა სახელი  «არსენიკუმი».

== ბუნებაში ==
დარიშხანი — გაბნეული ელემენტია. დედამიწის ქერქში მისი შემცველობაა მასის 1,7{{e|−4}}%. ზღვის წყალში 0,003 მგრ/ლ<ref>J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. 1, 1965</ref>. ეს ნივთიერება შეიძლება თვითნაბად მდგომარეობაში იყოს ბუნებაში, არის ლითონის მაგვარი ბზინვარე რუხი ნაჭუჭის ან მკვრივი მასებისმაგვარი, რომელიც შედგება პატარა მარცვლებისაგან. ცნობილია მიახლოებით 200 დარიშხან შემცველი მინერალი. მცირე კონცენტრაციით ხშირად შეიცავს ტყვიის, სპილენძის და ვერცხლის მადანი. საკმაოდ ხშირად ბუნებაში გვხვდება დარიშხანის ორი ნაერთი გოგირდთან: ნარინჯისფერ-წითელი გამჭვირვალე [[რეალგარი]] AsS და ლიმონისფერ-ყვითელი [[აურიპიგმენტი]] As<sub>2</sub>S<sub>3</sub>. მინერალი რომელსაც გააჩნია სამრეწველო მნიშვნელობა არის — არსენოპირიტი (დარიშხანის კოლჩედანი) FeAsS ან FeS<sub>2</sub>•FeAs<sub>2</sub> (46 % As), ასევე მოიპოვებენ დარიშხანიან [[კოლჩედანი|კოლჩედანს]] — [[ლელინგიტი]] (FeAs<sub>2</sub>) (72,8 % As), სკოროდიტი FeAsO<sub>4</sub> (27 — 36 % As). დარიშხანის უდიდესი ნაწილი მოიპოვება  დარიშხან შემცველი ოქროს, ტყვია-თუთიის, სპილენძის კოლჩედანის და სხვა მადნების პარალელურად დამუშავებისას.

=== საბადოები ===
დარიშხანის მთავარი სამრეწველო მინერალს წარმოადგენს — არსენოპირიტი FeAsS. სპილენძ-დარიშხანის დიდი საბადო მდებარეობს [[საქართველო]]ში, [[შუა აზია]]ში და [[ყაზახეთი|ყაზახეთში]], [[აშშ]], [[შვედეთი|შვედეთში]], [[ნორვეგია]]ში და [[იაპონია]]ში, დარიშხან-კობალტის — [[კანადა]]ში, დარიშხან-კალას — [[ბოლივია]]ში და [[ინგლისი|ინგლისში]]. ამას გარდა, ცნობილია ოქრო-დარიშხანის საბადოები აშშ-ში და [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]]. [[რუსეთი]] ფლობს დარიშხანის ბევრ საბადოს იაკუტიაში, ურალზე, ციმბირში, ჩუკოტკაზე და ა.შ.<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/MISHYAK.html?page=0,5 ონლაინ ენციკლოპედია Кругосвет. დარიშხანი.]</ref>

საქართველოში ცნობილია [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა|აფხაზეთის]], [[სვანეთი|სვანეთის]] (ცანის დარიშხანის საბადო), [[რაჭა|მთიანი რაჭის]] ([[ლუხუნის დარიშხანის საბადო]]), აგრეთვე [[შიდა ქართლი|შიდა ქართლისა]] და [[ყაზბეგის მუნიციპალიტეტი|ყაზბეგის მუნიციპალიტეტის]] საბადოები.<ref>{{ქე|2|?||არა}}</ref>

== მიღება ==
ლითონური დარიშხანის (რუხი დარიშხანი) მიღების ხერხის აღმოჩენას მიაწერენ შუასაუკუნეების ალქიმიკოსს [[ალბერტ დიდი|ალბერტ დიდს]], რომელიც XIII ს-ში ცხოვრობდა. თუმცა ადრე ბერძენმა და არაბმა ალქიმიკოსებმა იცოდნენ თავისუფალი დარიშხანის მიღება, «თეთრი დარიშხანის» გახურებისას (დარიშხანის ტრიოქსიდი) სხვადასხვა ორგანულ ნვთიერებებთან.

არსებობს დარიშხანის მიღების ბევრი ხერხი: ბუნებრივი დარიშხანის სუბლიმაცია, დარიშხანის კოლჩედანის თერმული დაშლის ხერხი, დარიშხანიანი ანჰიდრიდის აღდგენა და სხვა.

ახლა ლითონური დარიშხანის მისაღებად ყველაზე ხშირად ახურებენ არსენოპირიტს ღუმელებში ჰაერის მიუწოდებლად. ამ დროს თავისუფლდება დარიშხანი, რომლის ორთქლები  კონდენსირდება და გარდაიქმნება მყარ დარიშხანად რკინის მილებში, რომელიც ღუმელიდან გამოდიან, და განსაკუთრებულ კერამიკულ მიმღებებში. ნარჩენებს ახურებენ ღუმელში ჰაერის მიწოდებით, და მაშინ დარიშხანი გარდაიქმნება  As<sub>2</sub>O<sub>3</sub>. ლითონური დარიშხანი მიიღება ძალიან უმნიშვნელო რაოდენობით, და დარიშხან შემცველი მადნების ძირითადი ნაწილი მუშავდება თეთრ დარიშხნად, ანუ დარიშხანის ტრიოქსიდი — დარიშხამიანი ანჰიდრიდი As<sub>2</sub>О<sub>3</sub>.

== გამოყენება ==
დარიშხანი გამოიყენება ტყვიის შენადნობების [[ლეგირება|ლეგირებისათვის]], რომელიც [[საფანტი]]ს დასამზადებლად გამოიყენება, რადგანაც საფანტს კოშკური ხერხით ჩამოხმისას, დარიშხანის შენადნობს ტყვიასთან აქვს   მკაცრად სფერული ფორმა, და ამას გარდა, ტყვიის სიმტკიცე და სიმაგრე იზრდება.

განსაკუთრებული სიწმინდის დარიშხანი (99,9999 %) გამოიყენება  მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ნახევარგამტარი მასალების სინთეზისათვის — არსენიდები და რთული ალმასისმაგვარი ნახევარგამტარები.

დარიშხანის სულფიდური ნაერთები - აურიპიგმენტი და რეალგარი - გამოიყენებიან ფერწერაში როგორც საღებავი და ტყავის გადამამუშავების დარგში როგორც ტყავიდან თმების მოცილების საშუალება.

[[პიროტექნიკა]]ში რეალგარი გამოიყენება «ბერძნული», ან «ინდური» ცეცხლის მისაღებად, ცეცხლისა, რომელიც ჩნდება რეალგარის გოგირდის და ნიტრიტების ნარევის წვისას (კაშკაშა-თეთრი ალი).

ბევრი დარიშხანის ნაერთი, ძალიან მცირე დოზებით გამოიყენება როგორც სამკურნალო საშუალება სისხლის სიმცირესთან საბრძოლველად მძიმე დაავადებების დროს, რადგანაც ის ახდენს მნიშვნელოვან კლინიკურ მასტიმულირებელ ზემოქმედებას ორგანიზმის მთელ რიგ ფუნქციებზე, კერძოდ კი, სისხლის წარმოქმნაზე. დარიშხანის არაორგანული ნაერთებიდან, დარიშხანიანი ანჰიდრიდი გამოიყენება მედიცინაში აბების დასამზადებლად და ასევე გამოიყენება სტომატოლოგიაში პასტის მაგვარი ფორმით როგორც მანეკროტიზირებელი საშუალება. ამ პრეპარატს უწოდებენ «დარიშხანს» და გამოიყენებენ სტომატოლოგიაში ნერვის ამოღების დროს (იხ. [[პულპიტი]]). თანამედროვე პრაქტიკაში დარიშხანის პრეპარატები ნერვის ამოღებისას გამოიყენება ძალიან იშვიათად თავისი ტოქსიკურობის გამო, ახლა შემუშავებულია სხვა მეთოდები ნერვის უმტკივნეულო ამოღებისა ადგილობრივი ანასტეზიის გამოყენებით.

== ბიოლოგიური როლი და ფიზიოლოგიური მოქმედება ==
[[სურათი:Skull and Crossbones.svg|left|80პქ]]
დარიშხანი და ყველა მისი ნაერთი წამოადგენენ [[საწამლავი|'''საწამლავებს''']]. დარიშხანით მოწამლვისას, შეიმჩნევა [[ღებინება]], ტკივილები მუცლის არეში, [[დიარეა|კუჭის აშლილობა]], [[ცენტრალური ნერვიული სისტემა|ცენტრ. ნერვიული სისტემის]] მოქმედების დაკნინება. დარიშხანით მოწამლვის სიმპტომები ძალიან წააგავს [[ქოლერა|ქოლერის]] სიმპტომებს, რაც იძლეოდა საშუალებას დიდი ხნის განმავლობაში  შეენიღბათ დარიშხანის (ყველაზე ხშირად, დარიშხანის ტრიოქსიდი) გამოყენება როგორც მომაკვდინებელი საწამლავი საშუალებისა. საფრანგეთში დარიშხანის ტრიოქსიდის ფხვნილმა თავისი მაღალი «ეფექტურობის» გამო მიიღო სახელწოდება «მემკვიდრეობის ფხვნილი» ({{lang-fr|poudre de succession}}). არსებობს ვარაუდი, რომ დარიშხანის ნაერთით იქნა მოწამლული [[ნაპოლეონ I ბონაპარტი|ნაპოლეონი]] წმინდა ელენეს კუნძულზე. [[1832]] წელს გაჩნდა საიმედო ხარისხოვანი რეაქცია დარიშხანზე — [[მარშის ტესტი]], რამაც მნიშვნელოვნად აამაღლა მოწამლვის დიოგნოსტიკის ეფექტიანობა.

ტერიტორიებზე, სადაც ნიადაგში და წყალში არის დარიშხანის სიჭარბე, ადამიანებში ის გროვდება [[ფარისებრი ჯირკვალი|ფარისებრ ჯირკვალში]] და იწვევს [[ენდემური ჩიყვი|ენდემურ ჩიყვს]].

დახმარება და საწამლავ საწინააღმდეგო საშუალება დარიშხანით მოწამლვის დროს: [[ნატრიუმის ტიოსულფატი]]ს Na<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>3</sub> წყალხსნარების მიღება, კუჭის გამორეცხვა, რძისა და ხაჭოს მიღება; სპეციფიკური საწამლავ საწინააღმდეგო საშუალება — [[უნიტიოლი]]. დარიშხანის [[ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია]] ჰაერში არის 0,5 მგრ/მ³.

დარიშხანთან მუშაობენ ჰერმეტულ ბოქსებში, დამცავი სპეცტანსაცმის გამოყენებით. მაღალი ტოქსიკურობის გამო დარიშხანის ნაერთები გამოიყენებოდა გერმანიის მიერ [[პირველი მსოფლიო ომი|პირველ მსოფლიო ომში]] როგორც საწამლავი ნივთიერება .

დასავლეთის ქვეყნებში დარიშხანი უმეტესწილად ცნობილი იყო როგორც ძლიერი საწამლავი, ხოლო ამავ დროს ჩინეთში ტრადიციულ მედიცინაში ის თითქმის ორი ათასი წლის განმავლობაში გამოიყენებოდა როგორც სამკურნალო საშუალება სიფილისისა და პსორიაზის წინააღმდეგ. ახლა კი მედიკოსებმა დაამტკიცეს, რომ დარიშხანი დადებით ეფექტს იძლევა  ლეიკემიის მკურნალობისას. ჩინელმა მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ დარიშხანი ებრძვის ცილებს რომლებიც კიბოს უჯრედების ზრდაზე არიან პასუხისმგებელი.

დარიშხანი მცირე დოზებით [[კანცეროგენი]]ა, მას გამოიყენებდნენ როგორც წამალს, «სისხლის გასაუმჯობესებლად» (ეგრეთ წოდებული «თეთრი დარიშხანი», მაგალითად «ბლო დარიშხანის აბები», და სხვა.), და შეიტანა თავისი მნიშვნელოვანი წვლილი [[ავთვისებიანი სიმსივნე]]ებთან, ონკოლოგიურ დააავადებებთან ბრძოლაში.

ინდოეთში ცნობილი გახდა ტექნოგენური [[ეკოლოგიური კატასტროფა|ეკოლოგიური კატასტროფის]] შესახებ - წყალშემცველი შრეებიდან წყლის  გადაჭარბებული რაოდენობის აღების გამო დარიშხანი ხვდებოდა სასმელ წყალში. რამაც გამოიწვია ათიათასობით ადამიანის ტოქსიკური და ონკოლოგიური  დაავადება.

ითვლებოდა, რომ «დარიშხანის მიკროდოზები, რომლებიც შეყავდათ მზარდ ორგანიზმში, ხელს უწყობდა ადამიანის და ცხოველის ძვლების ზრდას როგორც სიმაღლეში ისე სიფართეში, ცალკეულ შემთხვევაში ძვლების ზრდა შეიძლება გამოწვეულ იქნას დარიშხანის მიკროდოზებით, სიმაღლის ზრდის ბოლო პერიოდში»<ref>Фармакология проф. Николаева. 1943 г. 1-е издание</ref>.

ასევე ითვლებოდა, რომ «დარიშხანის მცირე დოზით დიდი დროის განმავლობაში მიღების შემთხვევაში ორგანიზმი იმუშავებდა იმუნიტეტს: ეს ფაქტი დადგენილია როგორც ადამიანების ისე ცხოველების მიმართაც. ცნობილია შემთხვევები, როდესაც დარიშხანის მომხმარებლბი იღებდნენ ისეთ დოზებს, რომლებიც რამდენიმეჯერ აღემატებოდა სასიკვდილო დოზას, და რჩებოდნენ ჯანმრთელები. ცხოველებზე ცდებმა აჩვენეს, ამ ჩვევის თავისებურებები. ნათელი გახდა, რომ ცხოველები, რომლებიც მიეჩვივნენ დარიშხანის მიღებას, სწრაფად იღუპებოდნენ, თუკი დარიშხანის მნიშვნელოვნად ნაკლები დოზა შეყავდათ სისხლში ან კანის ქვეშ.» თუმცა ასეთი «შეჩვევა» ატარებს ძალიან შეზღუდულ ხასიათს, ე.წ. «მწვავე ტოქსიკურიბის» მიმართ, და ვერ იცავს ახალწარმონაქმნებისაგან. მიუხედავად ამისა, ახლაც იკვლევენ დარიშხანის მიკროდოზების ზემოქმედებას კიბოს საწინააღმდეგო პრეპარატებში.

კალიფორნიაში [[მონო (ტბა)|ტბა მონოში]] ნაპოვნი იქნა ბაქტერია [[GFAJ-1]], რომლის [[დნმ]]-ის შემადგენლობაში [[ფოსფორი]]ს მაგივრად შედის დარიშხანი<ref>{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2010/12/03/aliens/|title=ნაპოვნია ბაქტერია დნმ-ში დარიშხანის შემცველობით|date=3 декабря 2010|publisher=Лента.Ру|lang=ru|accessdate=2010-12-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/617vqxE6a?url=http://lenta.ru/news/2010/12/03/aliens/|archivedate=2011-08-22}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/topics/universe/features/astrobiology_toxic_chemical.html|title=NASA-Funded Research Discovers Life Built With Toxic Chemical|author=Dwayne Brown, Cathy Weselby|date=2 декабря 2010|publisher=NASA|lang=en|accessdate=2010-12-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/617vrsvXB?url=http://www.nasa.gov/topics/universe/features/astrobiology_toxic_chemical.html|archivedate=2011-08-22}}</ref><ref>{{სტატია|ავტორი=Alla Katsnelson|სათაური=Arsenic-eating microbe may redefine chemistry of life|ბმულები=http://www.nature.com/news/2010/101202/full/news.2010.645.html|ენა=en|გამომცემლობა=Nature|ტიპი=სტატია|წელი=2 დეკემბერი 2010|doi=10.1038/news.2010.645}}</ref>.

დარიშხანი [[ვეტერინარია]]ში გამოიყენება, როგორც ძალიან ეფექტიანი [[დეგელმინტაცია|გელმენტოზის საწინააღმდეგო]] საშუალება ცხვრების სამკურნალოდ.

ზოგიერთ ცოცხალ ორგანიზმში დარიშხანი არის აუცილებელი ელემენტი, სადაც ის იკავებს ფოსფორის ადგილს ბიოქიმიურ რეაქციებში. უფრო დაწვრილებით იხ. სტატიაში [[ცხოვრება დარიშხანის საფუძველზე]].

== დარიშხანით დაბინძურება ==
[[რუსეთის ფედერაცია|რუსეთის ფედერაციის]] ტერიტორიაზე ქ. [[სკოპინი|სკოპინში]] [[რიაზანის ოლქი|რიაზანის ოლქში]] მრავალწლიანი მუშაობის შემდეგ ადგილობრივი მეტალურგიული კომბინატის (სმკ «მეტალურგი») საყრელებზე ჩამარხული იქნა მიახლოებით ერთნახევარი ათასი ტონა მტვერისმაგვარი ნარჩენები დარიშხანის მაღალი შემცველობით. იმის გათვალისწინებით, რომ 5 მილიგრამი დარიშხანი საკმარისია, რათა მოიწამლოს ადამიანი, ამ საყრელზე არის 200 მილიარდზე მეტი სასიკვდილო დოზა დარიშხანი<ref>{{cite web|url=http://www.ng.ru/ecology/2005-05-16/15_ryazan.html|format=html|author=სვირიდოვა ოლგა.|title=Чисто рязанское отравление|work=|publisher=[http://www.ng.ru/ Независимая газета]|datepublished=2005-05-16|accessdate=2009-09-24|lang=ru|description=|archiveurl=https://www.webcitation.org/617vsWP4a?url=http://www.ng.ru/ecology/2005-05-16/15_ryazan.html|archivedate=2011-08-22}}</ref>.

ცნობილია ასევე სამხედრო მრეწველობის ნარჩენებით დაბინძურება ქალაქ [[სვირსკი]]ს ახლოს რომლებიც დარიშხანს შეიცავენ<ref>{{Cite web |url=http://www.aldana.ru/news.php?id=16207 |title=В Свирске коровы дают молоко с мышьяком |accessdate=2011-12-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120118033438/http://www.aldana.ru/news.php?id=16207 |archivedate=2012-01-18 }}</ref><ref>[http://news.babr.ru/?IDE=83352 ირკუტსკის ოლქის ეკოლოგიური მდგომარეობა]</ref>.

== იხილეთ აგრეთვე ==
[[:კატეგორია:დარიშხანის ნაერთები]]

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://all-minerals.ru/myshyak/ დარიშხანი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120121012814/http://all-minerals.ru/myshyak/ |date=2012-01-21 }} all-minerals
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/As/key.html დარიშხანი Webelements-ზე]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb033.htm დარიშხანი ქიმიური ელემენტების პოპულარული ბიბლიოთეკაში] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120110215449/http://n-t.ru/ri/ps/pb033.htm |date=2012-01-10 }}
* [http://geofac-spb.narod.ru/chim.htm დარიშხანის გეოქიმია] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071214122413/http://geofac-spb.narod.ru/chim.htm |date=2007-12-14 }}

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{პორტალი|ქიმია|Papapishu-Lab-icon-6.svg}}
{{პერიოდული ცხრილი}}
{{ლითონთა აქტივობის მწკრივი}}
{{ავტორიტეტული წყაროები}}

[[კატეგორია:დარიშხანი| ]]