იხილეთ წყარო გვერდისთვის დმანისი

{{მრავალმნიშვნელოვნება}}
{{ინფოდაფა დასახლება
 |სტატუსი = ქალაქი
 |ქართული სახელი = დმანისი
 |მშობლიური სახელი = 
 |რეგიონის ტიპი = მხარე
 |რეგიონი = ქვემო ქართლის მხარე{{!}}ქვემო ქართლი
 |რეგიონი ცხრილში = 
 |რაიონი = დმანისის მუნიციპალიტეტი{{!}}დმანისი
 |მმართველის ტიპი = 
 |მმართველი = 
 |დაარსდა = ადრე ბრინჯაოს ხანა
 |პირველი ხსენება = IX საუკუნე
 |წინა სახელები = ბაშკიჩეთი (1898-1947)
 |სტატუსი-დან = 1981
 |აგლომერაცია = 
 |ეროვნული შემადგენლობა = [[ქართველები]] 81 % <br />[[აზერბაიჯანელები]] 14,5 % <br />[[სომხები]] 2 % <br />[[რუსები]] 1,5 % <br />[[ბერძნები]] 1 %
}}
{{maplink|frame=yes|frame-width=265|frame-height=225|zoom=9|type=line|stroke-width=3|text=დმანისი}}
'''დმანისი'''<ref>„[[საქართველოს სსრ გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი]]“,  გვ. 37, თბ. 1987  </ref><ref>„[[საქართველოს გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი]]“, გვ. 59, თბ. 2009 </ref> ([[1947]] წლის [[18 მარტი|18 მარტამდე]] — ''„ბაშკიჩეთი“''<ref>საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის საინფორმაციო-სტატისტიკური განყოფილება, „საქართველოს სსრ ადმინისტრაციულ ტერიტორიული დაყოფა 1949 წლის 1 სექტემბრისათვის“, თბ., 1949</ref>) — ქალაქი [[საქართველო]]ში, [[დმანისის მუნიციპალიტეტი]]ს ადმინისტრაციული ცენტრი. დმანისში არის [[დმანისისა და აგარაკ-ტაშირის ეპარქია|დმანისისა და აგარაკ-ტაშირის ეპარქიის]] კათედრა და რეზიდენცია. მოსახლეობა 2661 ადამიანი (2014). დმანისი იყო შუა საუკუნეების საქართველოს მსხვილი სტრატეგიული და ეკონომიკური ცენტრი.

==გეოგრაფია==
მდებარეობს საქართველოს სამხრეთ მთიანეთში, დმანისის ვულკანურ პლატოზე, მდინარე [[მაშავერა|მაშავერის]] ორივე ნაპირზე, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1250 მ. სიმაღლეზე, [[თბილისი]]დან 102 კმ., [[კაზრეთი]]ს რკინიგზის სადგურიდან 30 კმ მანძილზე. დმანისში ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა არის 7,8 °C, იანვრისა -2,7 °C, ივლისის 18,2 °C. ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობაა 800 მმ.

==ისტორია==
დმანისის ტერიტორია დასახლებული იყო ადრე ბრინჯაოს ხანიდან. VI-VIII საუკუნეებში დმანისი მცირე დასახლება იყო, სადაც [[დმანისისა და აგარაკ-ტაშირის ეპარქია|დმანისის საეპისკოპოსო]]ს კათედრალი მდებარეობდა. როგორც ქალაქი, წყაროებში პირველად IX საუკუნეში იხსენიება, ამ დროს მას [[არაბები]] ფლობდნენ. XI ს-ის 80-იან წლებიდან სელჩუკთა ხელშია, [[1123]] წელს [[დავით აღმაშენებელი|დავით IV აღმაშენებელმა]] გაათავისუფლა, შემდგომ მცირე ხნით კვლავ მტრის ხელში იყო. 1125 წელს დმანისი აიღო [[დემეტრე I]]-მა, რის შემდეგაც უშუალოდ მეფის ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა. დმანისი განსაკუთრებით დაწინაურდა XII-XIII სს-ში, გაჩაღდა ვაჭრობა და ხელოსნობა, გადიოდა წინა აზიისკენ მიმავალი საქარავნო გზა, ქალაქში მოქმედებდა [[ზარაფხანა]]. XIV საუკუნის ბოლოს დმანისი დაარბიეს [[თემურ-ლენგი]]ს, ხოლო 1486 წელს [[იაყუბ-ყაენის ლაშქრობანი საქართველოში|იაკუბ-ყაენის]] ჯარებმა. XVI ს-დან ქალაქი დაცემის გზაზე იყო, მოიშალა ეკონომიური ცხოვრება. XVI საუკუნის ბოლოს დმანისი მცირე ხნით დაიკავა [[ოსმალეთის იმპერია]]მ, ხოლო XVII საუკუნის დასაწყისში [[სეფიანთა იმპერია|სპარსეთმა]]. XVIII საუკუნეში საბოლოოდ გაპარტახდა და გაუკაცრიელდა.

XIX საუკუნეში [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] შემადგენლობაში გაჩნდა სოფლის დასახელება ბაშკიჩეთი (Башкичетъ), რომელიც დაფიქსირებულია [[1898]] წლის რუსეთის იმპერიის [[ერთვერსიანი რუკა|ერთვერსიან რუკაზე]]. 1933 წლიდან გახდა რაიონული ცენტრი. 1947 წელს კვლავ ეწოდა დმანისი. დმანისის სადაბო საბჭოში შედიოდა სოფლები [[დალარი (დმანისის მუნიციპალიტეტი)|დალარი]], [[იაყუბლო]], [[კამარლო]], [[ქარიანი]], [[შახმარლო]]. მოქმედებდა [[მეცხოველეობა|მეცხოველეობის]] მეურნეობა, ყველ-კარაქის ქარხანა, სამკერვალო ფაბრიკა, სხვადასხვა წვრილი საწარმოები. ქალაქად გამოცხადდა [[1981]] წელს.

==მოსახლეობა==
{| class="wikitable"
|-
! აღწერის წელი !! მოსახლეობა
|-
| 2002 || 3427
|-
| 2014 || {{კლება}} 2661
|}

==არქეოლოგიური გათხრები==
გათხრები დმანისის ნანგრევებში დაიწყო 1936 წელს (ხელმძღვანელები ლ. მუსხელიშვილი, ვ. ჯაფარიძე). გათხრების შედეგად გამოვლინდა ქალაქის ჭიშკარი, მოკირწყლული ქუჩები, მდინარეზე გადასასვლელი გვირაბი, ნასახლარები, სამეთუნეო, ზეთსახდელი და სხვა სახელოსნოები, [[ბეღელი]], [[მარანი|მარნები]], [[აბანო (შენობა)|აბანოები]], მინარეთიანი [[მეჩეთი]]სა და [[მედრესე]]ს ნაშთები. დიდი რაოდენობითაა აღმოჩენილი IX-XI, განსაკუთრებით კი XI-XIII საუკუნეების ადგილობრივი კერამიკა, XI-XIII საუკუნის მონეტები (უმეტესად ქართული), შრომისა და საბრძოლო იარაღი, XII-XIII საუკუნის ოქროს და ვერცხლის სამკაულის განძი.

შუასაუკუნეების სარდაფებს ქვეშ არქეოლოგებმა იპოვეს ცხოველთა ძვლები, რომელთა შორის ქართველმა პალეონტოლოგმა პროფ. ა. ვეკუამ ამოიცნო აწ გადაშენებული რინოსი „Dicerorhinus etruscus etruscus“ 1983 წელს. ეს სახეობა დამახასიათებელი იყო ადრეული პლეისტოცენური ეპოქისთვის. 1984 წელს პირველი ქვის იარაღები იპოვეს. მას შემდეგ [[ქართველები|ქართველი]] მეცნიერები დმანისის პლეისტოცენური დეპოზიტების გათხრებს აწარმოებდნენ დმანისში და 1991 წელს მათ შეუერთდნენ [[გერმანელები|გერმანელი]] არქეოლოგები „რომიშ-გერმანიშეს ცენტრალმუზეუმიდან“. დმანისის სამუშაოები შემდეგ უფრო გაფართოვდა და საერთაშორისო კვლევის პროექტის ხასიათი მიიღო საქართველოს მეცნიერებათა აკედემიის ხელმძღვანელობით, [[გერმანია|გერმანიის]], [[აშშ]]-ის, [[საფრანგეთი]]სა და [[ესპანეთი]]ს კოლეგების მონაწილეობით. 1999 და 2001 წელს დმანისის რეგიონში გათხრების შედეგად ნაპოვნი იქნა ჰომინიდთა თავის ქალები და ყბის ძვლები, რომლის ასაკი 1,6 მილიონი წლით განისაზღვრება და რომელსაც მოგვიანებით [[ქართველი ადამიანი|ჰომო გეორგიკუს]] შეარქვეს.

[[2007]] წლის [[24 ოქტომბერი|24 ოქტომბრიდან]] დმანისის არქეოლოგიური ძეგლები შეტანილია [[იუნესკო]]ს [[მსოფლიო მემკვიდრეობა|მსოფლიო მემკვიდრეობის]] საცდელ სიაში.<ref>http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5225/</ref>

==ნაქალაქარი==
{{მთავარი|დმანისის ნაქალაქარი}}
ისტორიულ ქალაქს ეჭირა დაახლოებით 13 ჰექტარი ფართობი. აღმოსავლეთით ოდნავ დამუშავებული ბაზალტის ქვით ნაგები და ნახევარწრიული ბურჯებით (კონტრფორსებით) გამაგრებული მაღალი გალავანი ერტყა. ჩრდილოეთიდან დაცული იყო მაშავერის ხეობით, რომლის სირღრმე ამ ადგილას 90 მეტრს აღწევს. ქალაქს ერთადერთი ჭიშკარი სამხრეთ-დასავლეთით ჰქონდა. 2,5 მეტრი სიგანის ქუჩები ქვის დიდი ფილებით იყო მოფენილი. ქალაქში კოშკებიანი გალავნით გამაგრებული შიდა ციხის ქვემოთ დგას სამკლესიანი [[ბაზილიკა]], ე.წ. [[დმანისის სიონი]] (VI ს.), რომლისთვისაც XIII საუკუნის I მეოთხედში მდიდრულად მოჩუქურთმებული კარიბჭე მიუშენებიათ. აქვეა გვიანდელი ფეოდალური ხანის ეკლესია და სამრეკლო. დმანისის ყველა საცხოვრებელი შენობა აგებულია ცუდად დამუშავებული ბაზალტის ქვით. შენობები შიგნით შელესილი იყო. შეძლებულთა სახლებში კედლები მწვანე ფერის შორენკეცებით იყო შემოსილი. სამოქალაქო დანიშნულების შენობათაგან აღსანიშნავია შეისრულ ტრომპებზე დაყრდნობილი გუმბათით გადახურული ციხის აბანო.

==საინტერესო ფაქტები==
[[თბილისი|თბილისში]] არსებობს [[დმანისის ქუჩა]].

==ფოტოგალერეა==
<gallery>
სურათი:Dmanissi.jpg|დმანისის სიმაგრის ნანგრევები
სურათი:dmanisis naqalaqari1.jpg|დმანისი, ძველი ქალაქის ნაშთი
სურათი:dmanisis naqalaqari2.jpg|დმანისის ნაქალაქარი
სურათი:ქ.დმანისი სამხრეთ-აღმოსავლეთი მხარე.jpg| ქ. დმანისი. სამხრეთ-აღმოსავლეთი მხარე 2014 წელს.
სურათი:მდინარე მაშავერა.jpg|ქ. დმანისი, მდინარე მაშავერა 2014 წელს.
</gallery>

==ლიტერატურა==
{{ქსე|3|593|ჯაფარიძე ვ. ლომთათიძე გ. ჯაოშვილი ვ. ზაქარაია პ.}}
*მუსხელიშვილი ლ. „დმანისი“ — კრებული „შოთა რუსთაველის ეპოქის მატერიალური კულტურა“, თბილისი 1938
*{{ძმ|8|ჯაფარიძე ვ.}}

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{Commons category|Dmanisi}}
* [https://www.dmanisi.gov.ge/dmanisis-shesaxeb/turizmi/93-arqeologia-dmanisis-naqalaqari.html დმანისი არქეოლოგიური გათხრები]

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლები საქართველოში}}
{{დმანისის მუნიციპალიტეტი}}
{{ქვემო ქართლი}}
{{საქართველოს ქალაქები}}

[[კატეგორია:ქვემო ქართლის მხარის ქალაქები]]
[[კატეგორია:დმანისის მუნიციპალიტეტი]]