იხილეთ წყარო გვერდისთვის ედესა

{{ინფოდაფა ყოფილი დასახლება
| სახელი =ედესა
| ორიგინალური სახელი ={{lang-grc|Εδεσσα}}, {{lang-hy|Ուռհա}}
| სურათი =Urfa Castle 02.jpg
| წარწერა =რომაული სვეტები
| ქვეყანა =თურქეთი
|lat_dir = N  |lat_deg = 37 |lat_min = 08 |lat_sec = 44
|lon_dir = E  |lon_deg = 38 |lon_min = 47 |lon_sec = 02
| ზღვის დონიდან =
| ტიპი =ქალაქი
| ნაწილი =
| სიგრძე =
| სიგანე =
| ფართობი =
| დაარსების დრო =
| ამშენებელი =
| სამშენებლო მასალა =
| დამაარსებელი =
| პერიოდები =
| მიტოვების დრო =
| კულტურები =
| აღმოჩენის წელი =
| მოსახლეობა =55 000
| მოს წელი =[[1890]]
| მოსახლეობა2 =
| მოს წელი2 =
| მოსახლეობა3 =
| მოს წელი3 =
| ვიკისაწყობი =Şanlıurfa
}}
'''ედესა''' ({{lang-grc|Εδεσσα}}, {{lang-hy|Ուռհա}}) — ძველი [[ქალაქი]] ჩრდილოეთ [[მესოპოტამია|მესოპოტამიაში]]. დღევანდელი [[შანლიურფა]] ([[ურფა]]). [[ოსროჰენა|ოსროჰენის]] დედაქალაქი და ძველი [[ქრისტიანობა|ქრისტიანობის]] მნიშვნელოვანი ცენტრი.

== ისტორია ==
=== ადრეული ისტორია ===
[[ძვ. წ. VIII საუკუნე|ძვ. წ. VIII საუკუნეში]] [[ასურელები|ასურელების]] განმგებლობაში იყო და ეწოდებოდა ''რუჰუ'' ({{lang-syr|ܐܘܪܗܝ}}, {{lang-grc|Ορρα}}). გაძლიერდა [[ელინიზმი|ელინისტურ]] ხანაში, განსაკუთრებით [[სელევკე I ნიკატორი|სელევკე I-ის]] მმართველობის დროს, რომელმაც ედესას [[მაკედონია (ანტიკური სამეფო)|მაკედონიის]] ქალაქ ედესის მიხედვით უწოდა სახელი. არაბერძნულმა წარმოშობის დინასტიამ ედესაში დამოუკიდებელი სამეფო დააარსა ([[ძვ. წ. 123]]). [[რომაელები|რომაელებმა]] ედესა სამხედრო კოლონიად გადააქციეს. ედესის თეოლოგიური სკოლა მთელ ქრისტიანულ სამყაროში იყო ცნობილი.

=== ბიზანტიელთა პერიოდი ===
მას შემდეგ, რაც ქალაქი [[ნისიბინი]] სპარსელთა ხელში გადავიდა ([[363]]), მწერალმა — [[ეფრემ ასური|ეფრემ ასურმა]] ედესაში გადაინაცვლა. აქ მან დააარსა სახელგანთქმული „სპარსული სკოლა“ — [[ნესტორიანელობა|ნესტორიანელ]] მოღვაწეთა ცენტრი. იგი დროებით დაიხურა [[457]] წელს, ხოლო საბოლოოდ — [[489]] წელს იმპერატორ [[ზენონი (ბიზანტია)|ზენონისა]] და ეპისკოპოს კირუსის მიერ. ამის შემდეგ სკოლაში მოღვაწე პიროვნებები და მოსწავლეები გადავიდნენ სპარსეთში და იქ განაგრძეს საქმიანობა. ისინი გახდნენ სპარსეთის ნესტორიანული ეკლესიის დამაარსებლები.<ref>Labourt, ''Le christianisme dans l'empire perse'', Paris, 1904, 130–41.</ref> [[მიაფიზიტობა]] ედესაში მუსლიმთა დაპყრობისას აყვავდა.

ქალაქი ხელახლა აშენდა [[იუსტინე I (ბიზანტია)|იუსტინე I-ის]] დროს (ზ. [[518]]–[[527]]) და მის პატივსაცემად ეწოდა იუსტინოპოლისი ეწოდა.<ref>Evagrius Scholasticus, ''Hist. Eccl.'', IV, viii</ref> [[609]] წელს ედესა [[სასანიანები|სასანიანთა სპარსეთმა]] დაიპყრო, მაგრამ მალევე დაიბრუნა იმპერატორმა [[ჰერაკლე (ბიზანტია)|ჰერაკლემ]]. [[638]] წელს ქალაქი [[არაბთა სახალიფო|არაბებმა]] დაიპყრეს.

=== არაბთა პერიოდი ===
[[VII საუკუნე]]ში ქალაქი არაბებმა დაიპყრეს. სომეხი ქრონიკოსი და ბაგრატუნისის ეპისკოპოსი — [[სებეოსი]] ([[660-იანები|660-იანი წლები]]) ადრეული ცნობები გვაწვდის ისლამის შესახებ. მისი ცნობით ებრაელთა დელეგაცია აპირებდა არაბულ ქალაქში (სავარაუდოდ იგულისხმება [[მედინა]]) წასვლას მას შემდეგ, რაც ქალაქი ბიზანტიელებმა დაიპყრეს. 

ბიზანტიელები ხშირად ცდილობდნენ ედესის დაბრუნებას, განსაკუთრებით [[რომანოზ I ლაკაპენოსი|რომანოზ ლაკაპენოსის]] დროს, რომელმაც მაცხოვრებლებისგან მიიღო „წმინდა მენდილიონი“ — [[იესო ქრისტე]]ს უძველესი პორტრეტი. იგი [[კონსტანტინოპოლი|კონსტანტინოპოლში]] გადაიტანეს [[944]] წლის [[16 აგვისტო|16 აგვისტოს]]. ეს იყო რომანოზის მეფობის უდიდესი მიღწევა. ცნობილი გამოსახულება, რომელიც ნამდვილად იყო ედესაში 544 წელს და რომლის უძველესი ასლი ინახებოდა [[ვატიკანი]]ს ბიბლიოთეკაში, მოგვიანებით, [[1207]] წელს შეძენილი და გაყიდული იქნა აღმოსავლეთში [[ვენეციის რესპუბლიკა|ვენეციელთა]] მიერ, [[მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობა|მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის]] დროს. ცოტა ხნით ქალაქს [[მარვანიდები]]ც მართავდნენ.

=== გვიანი პერიოდი ===

[[1031]] წელს [[ბიზანტიელები|ბიზანტიელებმა]] შეძლეს ედესის არაბთაგან გათავისუფლება, მაგრამ [[1098]] წელს ედესა [[ჯვაროსნები|ჯვაროსნებმა]] აიღეს და [[ედესის საგრაფო]] დააარსეს. [[1144]] წელს [[მოსული|მოსულის]] მმართველმა [[იმად ალ-დინ ზანჯი|იმად ალ-დინ ზანჯიმ]] დაარბია; ეკლესიები მეჩეთებად გადააკეთეს; [[1687]] წელს ქალაქი [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალებმა]] დაიპყრეს და [[ურფა]] უწოდეს.

== ედესა დღეს ==
ძველი ქალაქიდან შემორჩენილია ციხის ნანგრევები წინარომაული ხანის უზარმაზარი სვეტებით (ლეგენდის მიხედვით, აქ იყო [[ბიბლია|ბიბლიური]] ნიმრუდის სასახლე) და კლდეში ამოკვეთილი კატაკომბები. აღსანიშნავია [[აბრამი|აბრამის]] სახელობის მეჩეთი და იქვე წმნდა ტაძარი.

== ლიტერატურა ==
{{ქსე|4|27}}
* {{Citation|last=Harrak|first=A|title=The Ancient Name of Edessa|journal=Journal of Near Eastern Studies|volume=51|issue=3|year=1992|pages=209–214|url=http://www.aramaic-dem.org/English/History/The%20Ancient%20Name%20Of%20Edessa%20Harrak.pdf|doi=10.1086/373553}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140809084028/http://www.aramaic-dem.org/English/History/The%20Ancient%20Name%20Of%20Edessa%20Harrak.pdf |date=2014-08-09 }}
* {{cite book |last=El-Azhari  |first=Taef |title=Zengi and the Muslim Response to the Crusades: The Politics of Jihad |publisher=Routledge |year=2016 |ref=harv}}

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:წმინდა ქალაქები]]
[[კატეგორია:ძველი შუამდინარეთის ქალაქები]]