იხილეთ წყარო გვერდისთვის ზვიად გამსახურდია

{{რჩეული/2.0}}{{მმ*|გამსახურდია}}
{{ინფოდაფა ლიდერი
| სახელი = ზვიად გამსახურდია
| სურათი=Zviad Gamsakhurdia, Tbilisi, 1988.jpg
| სურათის ზომა =270px
| წარწერა სურათის ქვეშ= 
| ხელმოწერა =  Zviad Gamsakhurdia signature.svg
| დაბადების თარიღი = [[31 მარტი]], [[1939]]
| დაბადების ადგილი= [[თბილისი]], [[საქართველოს სსრ]]
| გარდაცვალების თარიღი = {{გარდაცვალების თარიღი და ასაკი|1993|12|31|1939|3|31}}
| გარდაცვალების ადგილი=სოფელი [[ძველი ხიბულა]], [[ხობის რაიონი]], [[საქართველო]]
| მოქალაქეობა = 
| ეროვნება = [[ქართველები|ქართველი]]
| საარჩევნო ოლქი =
| მამა = [[კონსტანტინე გამსახურდია]]
| დედა = მირანდა ფალავანდიშვილი
| მეუღლე = 1. დალი ლოლუა<br />2. მანანა არჩვაძე-გამსახურდია
| შვილები= [[კონსტანტინე გამსახურდია (პოლიტიკოსი)|კონსტანტინე]], ცოტნე, გიორგი
| განათლება = [[თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი]]
| პროფესია = [[ფილოლოგი]], [[მთარგმნელი]]
| საქმიანობა = [[პოლიტიკოსი]], [[დისიდენტი]]
| რელიგია = [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებელი]]
| ჯილდოები ={{საქართველოს ეროვნული გმირის ორდენი}}
| პარტია = [[მრგვალი მაგიდა - თავისუფალი საქართველო]]
| საიტი = 
| შენიშვნა =

| რიგი =   [[სურათი:Flag of Georgia (1990-2004).svg|25პქ]]&nbsp;[[საქართველოს პრეზიდენტი|საქართველოს პრეზიდენტი]]&nbsp;[[სურათი:Coat of arms of the Democratic Republic of Georgia.svg|25პქ]]
| თანამდებობა დაიკავა = [[14 აპრილი]], [[1991]] 
| თანამდებობა დატოვა = [[6 იანვარი]], [[1992]] 
| ვიცე-პრეზიდენტი  =
| პრეზიდენტი =
| პრემიერ-მინისტრი = 
| წინამორბედი= თანამდებობა შეიქმნა
| მემკვიდრე   = [[ედუარდ შევარდნაძე]]

| რიგი2 = [[საქართველოს რესპუბლიკა|საქართველოს რესპუბლიკის]] უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე
| თანამდებობა დაიკავა2 = [[14 ნოემბერი]], [[1990]]       
| თანამდებობა დატოვა2= [[14 აპრილი]], [[1991]]
| პრეზიდენტი2= 
| მონარქი= 
| კანცლერი2 =
| ვიცე-პრეზიდენტი2  =
| პრემიერ-მინისტრი2=
| თავმჯდომარე2= 
| წინამორბედი2 = 
| მემკვიდრე2 = [[აკაკი ასათიანი]]

| რიგი3 = 
| თანამდებობა დაიკავა3 = 
| თანამდებობა დატოვა3 =
| წინამორბედი3 =
| მემკვიდრე3 = 
| პრეზიდენტი3 =
| მონარქი3 =
| კანცლერი3 =
| პრემიერ-მინისტრი3= 
| თავმჯდომარე3 = 

| რიგი4 = 
| თანამდებობა დაიკავა4 = 
| თანამდებობა დატოვა4=
| პრეზიდენტი4= 
| კანცლერი4 =
| ვიცე-პრეზიდენტი4  =
| პრემიერ-მინისტრი4= 
| თავმჯდომარე4= 
| წინამორბედი4 = 
| მემკვიდრე4 = 
}}
'''ზვიად გამსახურდია''' (დ. [[31 მარტი]], [[1939]], [[თბილისი]] — გ. [[31 დეკემბერი]], [[1993]], სოფ. [[ძველი ხიბულა]], [[ხობის რაიონი]]) — [[ქართველები|ქართველი]] მეცნიერი-ფილოლოგი, მწერალი, მთარგმნელი, [[პოლიტიკოსი]], [[დისიდენტი]], ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, [[საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა|საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის]] ერთ-ერთი ლიდერი, [[საქართველო|საქართველოს]] პირველი [[საქართველოს პრეზიდენტი|პრეზიდენტი]] ([[1991]]—[[1992]]), საქართველოს [[ეროვნული გმირის ორდენი|ეროვნული გმირი]].

== ბიოგრაფია ==
დაიბადა [[თბილისი|თბილისში]], ქართველი მწერლის, აკადემიკოს [[კონსტანტინე გამსახურდია]]ს და მირანდა ფალავანდიშვილის ოჯახში. დაამთავრა თბილისის [[47-ე საჯარო სკოლა|47-ე საშუალო სკოლა]] ([[1957]]) და [[თსუ|თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის]] დასავლეთ ევროპის ენებისა და ლიტერატურის ფაკულტეტი ინგლისური ლიტერატურის სპეციალობით ([[1962]]). ჰყავდა ორი მეუღლე და სამი შვილი:
* პირველი მეუღლე ''დალი ლოლუა'', შვილი ''[[კონსტანტინე გამსახურდია (პოლიტიკოსი)|კონსტანტინე გამსახურდია]]'';
* მეორე მეუღლე ''[[მანანა არჩვაძე-გამსახურდია]]'', შვილები ''ცოტნე და გიორგი გამსახურდიები''.

=== სამეცნიერო და ლიტერატურული მოღვაწეობა (1962-1990) ===

წლების მანძილზე მოღვაწეობდა [[თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი]]ს დასავლეთ ევროპისა და ლიტერატურის  ფაკულტეტის დოცენტად. [[1973]] წელს მიენიჭა ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატის, ხოლო [[1991]] წელს — მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხები. [[1972]]-[[1977]] და [[1983]]-[[1990]] წლებში იყო [[საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია|საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის]] შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის რუსთველოლოგიის განყოფილების უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი, [[1970]]-[[1977]] წლებში [[საქართველოს სსრ მწერალთა კავშირი]]ს წევრი. მას გამოქვეყნებული აქვს მნიშვნელოვანი სამეცნიერო შრომები (მათ შორის 4 მონოგრაფია) [[რუსთველოლოგია|რუსთველოლოგიის]], ქართული კულტურის ისტორიის, [[ქართული ლიტერატურა|ქართული ლიტერატურის]] ისტორიის, [[თეოლოგია|თეოლოგიის]], ამერიკული პოეზიის ისტორიის საკითხებზე. გამოცემულია მისი ლექსებისა და იგავ-არაკების კრებულები, აგრეთვე, [[შექსპირი]]ს, [[ბოდლერი]]ს, [[გოგოლი]]ს და სხვათა თხზულებების მისეული თარგმანები.

=== ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერი ===

[[1956]] წელს ზვიად გამსახურდიამ და მისმა მეგობრებმა საბჭოთა კავშირის მიერ [[უნგრეთის რევოლუცია (1956)|უნგრეთში სისხლიანი ინტერვენციის]] დამგმობი [[1956 წლის პროკლამაცია|პროკლამაციები]] გამოაკრეს თბილისის ქუჩებში, რაც არნახული აქცია იყო მთელი სსრკ-ს მასშტაბით. [[1976]] წელს გამსახურდიას და კოსტავას თაოსნობით თბილისში დაფუძნდა [[საქართველოს ჰელსინკის კავშირი]].<ref>ჰელსინკის [[1975]] წლის შეთანხმების ხელშემწყობი [[ადამიანის უფლებები|ადამიანის უფლებათა]] დამცავი პირველი ლეგალური ჯგუფი ყოფილ [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირში]] ([[1989]] წლიდან ჯგუფი იწოდებოდა საქართველოს ჰელსინკის კავშირად).</ref> ზვიად გამსახურდია სიცოცხლის ბოლომდე იყო ამ ორგანიზაციის თავმჯდომარე.

ჰელსინკის ჯგუფი აქტიურად გამოდიოდა ადამიანის უფლებების, პირველყოვლისა კი — ქართველების უფლებების, ქართული კულტურის ძეგლების, [[საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია|საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის]] დასაცავად. ჯგუფი გამოსცემდა იატაკქვეშა თვითგამოცემებს (ჟურნალები: „[[საქართველო (ჟურნალი)|საქართველო]]“ , „ოქროს საწმისი“ , „საქართველოს მოამბე“ და სხვა). ამ ჟურნალებში გამსახურდია ყოველთვის ხაზს უსვამდა რუსიფიკაციის საფრთხეს, ქართველების დემოგრაფიული შემცირების პრობლემას, კორუფციას საქართველოს ეკლესიაში, საზღვარგარეთ მცხოვრები ქართული თემების უფლებებს. გამსახურდიას ინიციატივით თბილისში პირველად (თვითგამოცემის სახით) გამოიცა რუსი დისიდენტი მწერლის [[ალექსანდრე სოლჟენიცინი]]ს „[[არქიპელაგი გულაგი]]“. გამსახურდია იმსახურებდა დასავლეთის სახელმწიფოების სიმპატიებს იმპერიული ცენტრის წინააღმდეგ ბრძოლის გამო. [[1975]] წელს, გამსახურდია და კოსტავა აირჩიეს საერთაშორისო ორგანიზაციის „[[საერთაშორისო ამნისტია|საერთაშორისო ამნისტიის]]“ წევრებად. მოგვიანებით გამსახურდია აირჩიეს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო საზოგადოების (ISHR-IGFM, შტაბ-ბინა მდებარეობს [[მაინის ფრანკფურტი|მაინის ფრანკფურტში]]) წევრად. გარდა ამისა, იგი აქტიურად თანამშრომლობდა მოსკოვში გამომავალ დისიდენტურ, თვითგამოცემით ჟურნალში „მიმდინარე ამბების ქრონიკა“ (რედაქტორი: ს. კოვალიოვი).

დისიდენტური საქმიანობისათვის ზვიად გამსახურდია საბჭოთა უშიშროების კომიტეტმა დააპატიმრა [[1956]] და [[1977]]-[[1979]] წლებში. 1977 წლის 1 აპრილს ზვიად გამსახურდია გარიცხეს   [[საქართველოს სსრ მწერალთა კავშირი|საქართველოს მწერალთა კავშირიდან]] „ანტისაბჭოთა პროპაგანდისათვის“.

გამსახურდიას ოპონენტები ხშირად მიუთითებენ, რომ [[1978]] წელს, [[კგბ]]-ს ზეწოლით, მან „მოინანია დანაშაული“. ამასთან დაკავშირებით საყურადღებოა პარიზში გამომავალი ქართული ემიგრანტული ჟურნალის „[[გუშაგი (ჟურნალი)|გუშაგი]]“ 1994 წლის პირველი ნომრის სარედაქციო წერილი „ერთი სიცოცხლე“, რომელშიც წერია: 
{{ციტატა|...ზვიად გამსახურდიას ემუქრება არა მხოლოდ რვა წლით თავისუფლების აღკვეთა, არამედ - ქვეყნიდან გაძევებაც. მერაბ კოსტავასთან შეთანხმებით, გამსახურდია საჯაროდ „ინანიებს დანაშაულს“. საგულისხმოა, რომ სწორედ ამ„მონანიების“ შემდეგ საბჭოთა დისიდენტური მოძრაობის მოღვაწე პეტრე გრიგორენკო ხაზგასმით მიუთითებდა: „მჯერა, დადგება დრო, როდესაც ქართველი ხალხი ზვიად გამსახურდიასა და მერაბ კოსტავას თავის უდიდეს ეროვნულ გმირებად შერაცხავს“-ო|ემიგრანტული ჟურნალი „თავისუფლების ტრიბუნა“ , პარიზი, # 21, 1978.}} 
[[ფაილი:Zviad Gamsakhurdia and Merab Kostava, Tbilisi, 1988.jpg|thumb|right|250px|ეროვნული მოძრაობის ლიდერები 80-იანი წლების ბოლოს, ზვიად გამსახურდია და [[მერაბ კოსტავა]]]]

დღიდან გათავისუფლებისა ([[1979]]) ზვიად გამსახურდია სათავეში ჩაუდგა მოძრაობას პატიმრობიდან [[მერაბ კოსტავა]]ს დასახსნელად, რაც მოხერხდა [[1987]] წელს. გამსახურდიას განსხვავება რუსი ლიბერალი დისიდენტებისგან გამოჩნდა [[საჯაროობა|საჯაროობის]] გამოცხადების შემდეგ. მისი სამიზნე იყო არა ადამიანის უფლებები, არამედ ქართველების უფლებები.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=78}} 1990 წლის ივლისში ის დაუპირისპირდა [[ანდრია სახაროვი|ანდრია სახაროვს]] ამ უკანასკნელის წინადადების გამო ახალი მულტინაციონალურ კავშირის შექმნის შესახებ. თუ 1970-ან წლებში გამსახურდიას წინააღმდეგობა მიმართული იყო იმპერიის ცენტრისკენ, 1980-იან წლებში გამსახურდია მტრებად სახავდა საქართველოში მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობებსა და „წითელ ინტელიგენციას“. გამსახურდიას და მის მომხრეებს [[ქართველები]] მიაჩნდათ ისტორიულად დაწინაურებულ ხალხად, რომელსაც უნდა ესარგებლა პრივილეგიებით სამშობლოში.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=79}}

{{ციტატა|კახეთი ყოველთვის იყო დემოგრაფიულად ყველაზე სუფთა რეგიონი, სადაც ქართული ელემენტი მუდამ სჭარბობდ, მუდამ მძლავრობდა. ახლა ისე მოგვიწყვეს საქმე ამ კომუნისტებმა, რომ საგონებელში ვართ ჩავარდნილნი, როგორ გადავარჩინოთ კახეთი. აქეთ თათრობა ეძალება, იქით ლეკობა ეძალება, აქეთ სომხობა ეძალება, აქეთ ოსობა ეძალება და სადაცაა კახეთს გადაყლაპავენ.|გაზეთი „ივერია“ N23, 6 ივნისი, 1990}} 

გამსახურდია იყო მთავარი ორგანიზატორი [[1987]]-[[1990]] წლებში გამართული თითქმის ყველა ძირითადი მშვიდობიანი მასობრივი აქციისა, მათ შორის [[1989]] წლის აპრილის საპროტესტო აქციისა, რომელიც დასრულდა [[9 აპრილი|9 აპრილს]] სისხლიანი დარბევით, რის შემდეგაც ზვიად გამსახურდია დააპატიმრეს, როგორც აქციის ორგანიზატორი [[1989]]. მერაბ კოსტავას დაღუპვის შემდგომ ზვიად გამსახურდია სათავეში ჩაუდგა „[[სრულიად საქართველოს წმინდა ილია მართლის საზოგადოება|სრულიად საქართველოს წმინდა ილია მართლის საზოგადოებას]]“.

[[1990]] წლის მარტში მოხდა განხეთქილება ეროვნული მოძრაობის ძალებს შორის. პარტიათა ერთ ნაწილს აუცილებლად მიაჩნდა საბჭოთა კავშირის კანონებით არჩევნების ჩატარება, არჩევნების მოგება და ამ გზით მოპოვებული ხელისუფლების გამოყენება საქართველოს საბჭოთა კავშირის შემადგენლობიდან კანონიერი, ლეგიტიმური გასვლისათვის. ამ გზას მაშინ „ლიტვის გზას“ უწოდებდნენ, რამდენადაც ლიტვამ 1990 წლის 11 მარტს სწორედ ასე დაიწყო სსრკ-დან გასვლა. სხვა ძალები არჩევნების გზით პოლიტიკურ განვითარებას შეუძლებლად თვლიდნენ და მოითხოვდნენ საბჭოთა არმიის გაყვანას საქართველოდან. მათი ლოზუნგი იყო: „ჯერ - თავისუფლება: შემდეგ - დამოუკიდებლობა“. ზვიად გამსახურდია გაემიჯნა ამ უკანასკნელებს, უწოდა მათ „ანტიეროვნული მოძრაობა“ და შექმნა პოლიტიკური ბლოკი „[[მრგვალი მაგიდა - თავისუფალი საქართველო]]“. მისი მთავარი პოლიტიკური მიზანი იყო ჯერ დამოუკიდებლობის შესახებ რეფერენდუმის ჩატარება, შემდეგ კი - ამ რეფერენდუმზე დაყრდნობით საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის დეკლარაციის მიღება

=== მმართველობის წლები (1990-1992) ===
[[ფაილი:Georgia Supreme Soviet resolution on Election of Zviad Gamsakhurdia as Chairman. Nov. 14, 1990.pdf|მინი|საქართველოს უზენაესი საბჭოს დადგენილება „საქართველოს უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის არჩევის შესახებ“, [[1990]] წლის [[14 ნოემბერი]].]]
ბლოკმა დამაჯერებელი გამარჯვება მოიპოვა [[საქართველოს საკანონმდებლო ორგანოს არჩევნები (1990)|1990 წლის 28 ოქტომბრის პირველ დემოკრატიულ და მრავალპარტიულ არჩევნებში]]. [[საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭო]]ს პირველ სესიაზე ([[1990]] წლის [[14 ნოემბერი]]) ზვიად გამსახურდია აირჩიეს უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარედ. ამ მოვალეობას ის [[1991]] წლის მარტამდე ასრულებდა. აღნიშნული სესიის გადაწყვეტილებით ქვეყანას ეწოდა „საქართველოს რესპუბლიკა“; აღადგინეს [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] სახელმწიფო ატრიბუტიკა: დროშა, გერბი და ჰიმნი. დამოუკიდებლობის აღდგენამდე გამოცხადდა გარდამავალი პერიოდი. 

1990 წელს [[ქართულ-ოსური კონფლიქტი|სისხლიანი კონფლიქტი]] გაჩაღდა [[სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი|სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლქში]] ქართველ და ოს მოსახლეობას შორის. სამხრეთ ოსეთის რეგიონულმა საბჭომ გამოაცხადა, რომ ოლქი საქართველოს გამოეყოფოდა და გაერთიანდებოდა ჩრდილოეთ ოსეთის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან. საპასუხოდ, საქართველოს უზენაესმა საბჭომ 1990 წლის დეკემბერში სამხრეთ ოსეთის [[ავტონომია]] გააუქმა.<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,972214,00.html Hastening The End of the Empire] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130823084105/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,972214,00.html |date=2013-08-23 }}, ''[[ტაიმი (ჟურნალი)]]'', 28 იანვარი, 1991</ref>სამმხრივი დაპირისპირება რეგიონში ქართულ, ოსურ და საბჭოთა შეიარაღებულ ძალებს შორის 1991 წლის მარტისთვის დასრულდა 51 ადამიანის დაღუპვით და 25 000 ადამიანის იძულებით გადასახლებით. უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარედ არჩევის შემდეგ გამსახურდიამ დაგმო ოსების გადაწყვეტილება, როგორც რუსეთის მაქინაცია საქართველოს წინააღმდეგ, და ოსი სეპარატისტები „კრემლის აგენტებად, მის ხელსაწყოებად და ტერორისტებად“ გამოაცხადა. 1991 წლის თებერვალში მან [[მიხეილ გორბაჩოვი|მიხეილ გორბაჩოვს]] გაუგზავნა წერილი, რომელშიც მოითხოვდა საბჭოთა არმიის ნაწილებისა და საბჭოთა კავშირის შინაგანი ჯარების დამატებითი კონტინგენტის გამოყვანას ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიიდან.

[[1991]] წლის [[31 მარტი]]ს საყოველთაო-სახალხო რეფერენდუმზე შეკითხვას „ხართ თუ არა თანახმა, რომ აღდგეს საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა 1918 წლის 26 მაისის აქტის საფუძველზე?“ საქართველოს საარჩევნო ხმის უფლების მქონე მოსახლეობის 98%-მა დადებითი პასუხი გასცა. [[1991]] წლის [[9 აპრილი|9 აპრილს]], რეფერენდუმის შედეგების საფუძველზე, საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ გამოაცხადა [[საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენა]].

[[ფაილი:Zviad Gamsaxurdia.jpg|250px|thumb|right|ზვიად გამსახურდიას ძეგლი [[ზუგდიდი|ზუგდიდში]]]]

გამსახურდიასთვის სამაგალითო ლიდერები იყვნენ [[რონალდ რეიგანი]] და [[შარლ დე გოლი]]. ის ძლიერ [[საპრეზიდენტო რესპუბლიკა|საპრეზიდენტო ხელისუფლებას]] მოითხოვდა.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=84}}
გამსახურდიას ოპონენტები მწვავედ აკრიტიკებდნენ მას, როგორთ თავად უწოდებდნენ „მიუღებელი დიქტატორული ქცევისთვის“, რაც მის პრეზიდენტად არჩევამდეც იყო მისი კრიტიკის საგანი. 1991 წლის 14 აპრილს, საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ შემოიღო რესპუბლიკის პრეზიდენტის თანამდებობა და შესაბამისი ცვლილებები და დამატებები შეიტანა მოქმედ კონსტიტუციაში. იმავე დღეს უზენაესმა საბჭომ რესპუბლიკის პრეზიდენტად აირჩია ზვიად გამსახურდია. პირველი [[საქართველოს საპრეზიდენტო არჩევნები 1991|საპრეზიდენტო არჩევნები]] გაიმართა 1991 წლის [[26 მაისი|26 მაისს]], რომელშიც ზვიად გამსახურდიამ დიდი უპირატესობით, ხმათა 86%-ით გაიმარჯვა.

პრეზიდენტის პოსტზე გამსახურდიას მძიმე ეკონომიკური და პოლიტიკური მემკვიდრეობა ერგო, განსაკუთრებით საქართველოს ურთიერთობებში საბჭოთა კავშირთან. სწრაფად მიმდინარეობდა ეკონომიკის ვარდნა, პოლარიზებული იყო საზოგადოება. უმთავრესი პრობლემა საქართველოს მრავალრიცხოვანი ეთნიკური უმცირესობების პოზიცია იყო (ისინი მოსახლეობის დაახ. 30%-ს შეადგენდნენ). 1990 წლის ოქტომბრის არჩევნებში 250 ადგილიდან მათ მხოლოდ 9 ერგოთ. ეროვნულ უმცირესობათა საკითხი მწვავედ იდგა საქართველოს დამოუკიდებლობამდეც, რასაც სერიოზული ეთნიკური წინააღმდეგობები მოყვა 1989 წელს აფხაზეთში. გამსახურდია იყო [[ქართული ნაციონალიზმი]]სა და [[სოციალური კონსერვატიზმი]]ს მიმდევარი.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=74-75}}მხარს უჭერდა [[შერეული ეკონომიკა|შერეულ ეკონომიკას]]. მან შეინარჩუნა სახელმწიფო საკუთრება მიწასა და სამრეწველო საწარმოებზე, მთავრობა აკონტროლებდა ფასებსა და საგარეო ვაჭრობას. 1991 წლის შემოდგომაზე გამსახურდიამ უარი თქვა ეკონომიკურ ხელშეკრულებაზე ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=85}} 

[[ფაილი:Tengiz Sigua.jpg|thumb|250px|[[თენგიზ სიგუა]]]]
გამსახურდიას გამოხმაურება საბჭოთა კავშირის პრეზიდენტ მიხეილ გორბაჩოვის წინააღმდეგ მოწყობილი პუტჩის მიმართ დამატებითი კრიტიკის საგანი გახდა. 19 აგვისტოს გამსახურდიამ, საქართველოს მთავრობამ და უზენაესი საბჭოს პრეზიდიუმმა მოწოდეს საქართველოს მოსახლეობისას შეენარჩუნებინათ სიმშვიდე, დარჩენილიყვნენ საკუთარ სამუშაო ადგილებზე და გაეგრძელებინათ საკუთარი საქმეები და არ აყოლოდნენ პროვოკაციებს ან არასანქციონირებულ ქმედებებს. მომდევნო დღეს გამსახურდიამ მოუწოდა საერთაშორისო ლიდერებს ეღიარებინათ რესპუბლიკები (მათ შორის საქართველო), რომლებმაც თავი საბჭოთა კავშირისგან დამოუკიდებლად გამოაცხადეს. მან საჯაროდ განაცხადა 21 აგვისტოს, რომ პუტჩი თავად [[მიხეილ გორბაჩოვი]]ს ჩაფიქრებული იყო, რათა საკუთარი პოპულარობა გაეზარდა საბჭოთა საპრეზიდენტო არჩევნების წინ. ამ განცხადებას აშშ-ის პრეზიდენტმა [[ჯორჯ ჰერბერტ უოკერ ბუში|ჯორჯ ბუშმა]] „სასაცილო“ ({{lang-en|ridiculous}}) უწოდა. გამსახურდია ოპოზიციას, საბჭოთა კავშირსა და აშშ-ს ადანაშაულებდა ქართველი ხალხის საწინააღმდეგო შეთქმულებაში.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=89}} 1991 წლის აგვისტოში მოსკოვის პუტჩის შემდეგ საბჭოთა გენერლებმა გამსახურდიას მოსთხოვეს [[საქართველოს ეროვნული გვარდია|ეროვნული გვარდიის დაშლა]]. თავად გამსახურდია ყოველთვის ხაზს უსვამდა, რომ ის არ აპირებდა ეროვნული გვარდიის დაშლას.<ref>ზვიად გამსახურდია. „ნომენკლატურის რევანში საქართველოში“, 1993.</ref> ზვიად გამსახურდიამ გადაწყვიტა კომპრომისზე წასულიყო პუტჩისტებთან, თუმცა მას გვარდია არ დაუშლია, მიიღო გადაწყვეტილება გვარდიის რეორგანიზაციის შესახებ, რომლის მიხედვითაც გვარდიის სარდლის თანამდებობა გაუქმდა და ეროვნული გვარდია გახდა მილიციის სპეციალური დანიშნულების ქვედანაყოფი. ეროვნული გვარდიის მეთაურმა [[თენგიზ კიტოვანი|თენგიზ კიტოვანმა]] დაუმორჩილებლობა გამოაცხადა და საკუთარ დაქვემდებარებაში მყოფი ნაწილები თბილისიდან გაიყვანა 24 აგვისტოს. ამ დროისთვის პუტჩი მოსკოვში ჩავარდა და გამსახურდიამ სახალხოდ მიულოცა ბორის ელცინს პუტჩისტებზე გამარჯვება<ref>რუსული ჟურნალი „რუსსკი კურიერ“, პარიზი, სექტემბერი, 1991.</ref> საქართველო ამ გადატრიალებას გადაურჩა სისხლისღვრის გარეშე, თუმცა მისი ოპონენტები აკრიტიკებდნენ მას არამკაფიო პოზიციისთვის. გამსახურდია ამგვარ კრიტიკას მწვავედ გამოეხმაურა, დააბრალა რა ბნელ ძალებს მოსკოვში კონსპირაცია მის შინაურ მტრებთან საქართველოს დამოუკიდებლობის მოძრაობის ჩასაშლელად. 19 აგვისტოს პრემიერ-მინისტრი [[თენგიზ სიგუა]] და ორი სხვა მინისტრი გადადგნენ გამსახურდიას პოლიტიკის პროტესტის ნიშნად. ეს სამი მინისტრი ოპოზიციას შეუერთდა, უწოდებენ რა მას „დემაგოგსა და ტოტალიტარს“. ემოციურ სატელევიზიო გამოსვლაში, გამსახურდიამ განაცხადა, რომ მისი მტრები ქვეყნის შიგნით ჩართული იყვნენ „საბოტაჟსა და ღალატში“. 26 აგვისტოს გამსახურდიამ აკრძალა საქართველოს კომუნისტური პარტია და უზენაესმა საბჭომ მანდატი გაუუქმა კომპარტიიდან არჩეულ 64 დეპუტატს.<ref>საქართველოს სახელმწიფოს ხელმძღვანელები: ტომი II, პარლამენტის სამეცნიერო-საინფორმაციო უზრუნველყოფის განყოფილება, ირიდა, თბილისი, 2013, გვ. 283</ref>

გამსახურდია იღებდა [[დემოკრატია|დემოკრატიულ]] კანონებს, თუმცა პრობლემას წარმოადგენდა მათი დემოკრატიული აღსრულება. 1991 წლის მაისში, გამსახურდიას გადაწყვეტილებით, ოპოზიციის კანდიდატებს სახელისუფლებო პრესით სარგებლობის უფლება შეეზღუდათ სამთავრობო გაზეთების რედაქტორები გამსახურდიას მიერ ინიშნებოდნენ. მოსკოვის პუტჩის შემდეგ რუსულენოვანი გაზეთები 1 თვით აიკრძალა, შემოდგომაზე დაიხურა რუსულენოვანი გამოცემა „[[მოლოდიოჟ გრუზიი|Новая Газета“]] იმ მიზეზით, რომ ის ღიად მოუწოდებდა ეროვნული წინააღმდეგობისკენ, დააპატიმრეს ზოგიერთი ჟურნალისტიც. სექტემბერში 200-მდე ჟურნალისტმა [[გაფიცვა]] მოაწყო ცენზურის გასაპროტესტებლად. 1991 წლის ზამთარში მხოლოდ თითზე ჩამოსათვლელი დამოუკიდებელი გაზეთი იყო დარჩენილი. ასევე გაჩნდა ცნობები, რომ საქართველოს ტელევიზიის [[მეორე არხი]] ასევე დაიხურა, ვინაიდან მისმა თანამშრომლებმა მთავრობის წინააღმდეგ მიტინგებში მიიღეს მონაწილეობა.<ref>[http://www.uiowa.edu/~cyberlaw/georgia/gamed90s.html ჯონსონი ნ.: საქართველოს მედია 1990-ებში] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081201194141/http://www.uiowa.edu/~cyberlaw/georgia/gamed90s.html|date=2008-12-01}}, [[აიოვას უნივერსიტეტი|აიოვას უნივერსიტეტის]] საიტი</ref>
[[ფაილი:Giorgi Chanturia.jpg|thumb|left|[[გიორგი ჭანტურია]] ]]

1991 წლის სექტემბერში გამსახურდიამ შექმნა ეროვნული თავდაცვის საბჭო და განსაკუთრებული უფლებამოსილებები მიანიჭა მას. 2 სექტემბერს [[ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია|ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის]], რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური ოპოზიციური პარტია იყო იმ პერიოდში, ორგანიზებით გაიმართა მიტინგი რუსთაველის ძეგლთან. მიტინგს სპეციალური დანიშნულების რაზმებმა ცეცხლი გაუხსნეს და დაარბიეს. „ეროვნული დამოუკიდებლობის პარტიამ“ დაიწყო შიმშილობა „იმელის“ შენობასთან, 10 სექტემბერს ბარიკადები აღიმართა [[რუსთაველის გამზირი|რუსთაველის გამზირზე]]. 11 სექტემბერს 27 პოლიტიკური პარტია, რომლებიც მანამდე ერთმანეთს ექიშპებოდნენ, გაერთიანდა გამსახურდიას გადადგომის მოთხოვნით. გამსახურდიას ბლოკ „მრგვალ მაგიდას“ გამოეყო ჯგუფი „ქარტია - 91“. უზენაეს საბჭოში ოპოზიცია ითხოვდა საპრეზიდენტო სისტემის საპარლამენტოთი ჩანაცვლებას. ხელისუფლებასა და ოპოზიციას შორის მოლაპარაკებების ყველა რაუნდი ჩაიშალა. 16 სექტემბერს დააკავეს ედპ-ის ლიდერი [[გიორგი ჭანტურია]] მთავრობის დასამხობად მოსკოვიდან დახმარების ძიების ბრალდებით. ის გადმოსვეს თვითმფრინავიდან, რომელიც მოსკოვში უნდა გაფრენილიყო. ამას მოჰყვა სხვა დაპატიმრებები, დააკავეს  ჟურნალისტები [[ვალერი კვარაცხელია]] და [[გოგა ხაინდრავა]], „მხედრიონის“ ლიდერი [[ჯაბა იოსელიანი]] და სხვები. 21 სექტემბერს მოხდა კიდევ ერთი სისხლიანი შეტაკება. მთავრობის ქმედებებმა გაამწვავა გამსახურდიასადმი საზოგადოების დამოკიდებულება შინ და საზღვარგარეთაც. ამ პერიოდის ყველაზე მნიშვნელოვანი მომენტი იყო ეროვნული გვარდიის გაყოფა პრო- და ანტისამთავრობო ნაწილებად. შეტაკებები ორ მხარეს შორის პერიოდულად ხდებოდა თბილისში ოქტომბრისა და ნოემბრის პერიოდში, რასაც მსხვერპლიც მოჰყვა. არაფორმალურმა გაერთიანებებმა, რომელთა შორის უდიდესი იყო [[მხედრიონი]], ქალაქში ბარიკადების აღმართვა დაიწყეს.

25 სექტემბერს გამსახურდიამ თბილისში [[საგანგებო მდგომარეობა]] გამოაცხადა უზენაეს საბჭოსთან შეუთანხმებლად გამოაცხადა. შეჩერდა უზენაესი საბჭოს მუშაობა. გამსახურდია იმუქრებოდა უზენაესი საბჭოს დათხოვნით და უშუალო საპრეზიდენტო მმართველობის შემოღებით. გამოაცხადა საყოველთაო მობილიზაცია, ტელევიზიით მუდმივად გადაიცემოდა მისი მოწოდება, მისულიყო ხალხი რუსთაველის გამზირზე მთავრობის სახლის დასაცავად.  რეგიონებიდან, განსაკუთრებით კი [[სამეგრელო]]დან ჩაჰყავდა მხარდამჭერები თბილისში, რომლებიც მთავრობის სახლის წინ კარვებს შლიდნენ.

ნოემბერში გამსახურდიამ შეაჩერა პოლიტიკური პარტიების შესახებ კანონის მოქმედება, დაითხოვა [[საქართველოს გენერალური პროკურატურა|გენერალური პროკურორი]] და წინასწარი პატიმრობის ვადა გაიზარდა სამიდან ცხრა თვემდე, რათა არ დაეშვათ გიორგი ჭანტურიას გათავისუფლება ციხიდან.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=95}} რაც უფრო აძლიერებდა გამსახურდია საკუთარ ხელისუფლებას, მით მეტად მცირდებოდა მისი რეალური პოლიტიკური გავლენა. 1991 წლის შემოდგომაზე ის რეალურად მართავდა თბილისის ცენტრალურ უბნებს და რამდენიმე რაიონს ერთგული პრეფექტების მეშვეობით. მის წინააღმდეგ გაერთიანდა ქართული პოლიტიკური ოპოზიცია და მის წაინააღმდეგ განეწყვნენ დასავლეთის სახელმწიფოები. აშშ-ის კონგრესმენთა დელეგაციამ, რომელსაც წარმომადგენელი სტენი ჰოიერი უძღვებოდა, საკუთარ ანგარიშში განაცხადა, რომ არსებობდა „ადამიანთა უფლებების მწვავე პრობლემები ახალი მთავრობის შიგნით, რომელსაც არ სურდა მათი გადაჭრა ან ცნობდა მათ ან საერთოდ რამის გაკეთება ამაზე ჯერ“. ამერიკელი კომენტატორები აცხადებდნენ, რომ ადამიანის უფლებების საკითხი ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო, რაც ხელს უშლიდა საქართველოს საყოველთაო საერთაშორისო აღიარებას. 1991 წლის 5 დეკემბერს ე. წ. ბელოვეჟის ხელშეკრულებით [[საბჭოთა კავშირის დაშლა|დაიშალა საბჭოთა კავშირი]]. 1991 წლის ბოლოს საქართველო იყო ერთადერთი ყოფილი მოკავშირე რესპუბლიკა, რომელსაც არ ჰქონდა მიღებული [[დე-იურე]] აღიარება.{{sfn-2|ჯონსი|2013|გვ=96}}

=== სამხედრო გადატრიალება (1991-1992) ===

{{მთავარი|საქართველოს სამოქალაქო ომი}} 
 
[[ფაილი:Tengizs-kitovani-rkonshi.jpg|thumb|250px|[[თენგიზ კიტოვანი]]]]
[[ფაილი:Hotel Tbilisi January 1992.jpg|thumb|250px|[[თბილისი (სასტუმრო)|სასტუმრო „თბილისი“]] ოპოზიციის მიერ პარლამენტის აღების შემდეგ. 1992 წლის იანვარი.]]

[[1991]] წლის [[22 დეკემბერი|დეკემბერს]] ოპოზიციამ  რამდენიმე შენობაზე, მათ შორის საქართველოს პარლამენტზე, სადაც გამსახურდია იმყოფებოდა, იერიში მიიტანა. მოგვიანებით, [[ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქი]]ს სარდლის ყოფილი მოადგილე, გენერალი [[სუფიან ბეპაევი]] მიუთითებდა, რომ 1991 წლის 24 და 28 დეკემბერს, როდესაც შეიარაღებული ოპოზიცია კრიტიკულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა, აღნიშნული სამხედრო ოლქი ცოცხალი ძალითა და ტექნიკით დაეხმარა სამხედრო გადატრიალების ორგანიზატორებს.<ref>გაზ. „მოსკოვსკიე ნოვოსტი“, 15.12.1992</ref> მძიმე ბრძოლები თბილისში გრძელდებოდა 1992 წლის 6 იანვრამდე, რის გამოც სულ მცირე 113 ადამიანი დაიღუპა.

6 იანვარს გამსახურდიამ და მისი მთავრობის წევრებმა ალყაშემორტყმული შენობიდან გააღწიეს და [[აზერბაიჯანი|აზერბაიჯანში]] გაიქცნენ, თუმცა იქ მათ თავშესაფარი არ მიიღეს. [[სომხეთი|სომხეთმა]] გამსახურდია მცირე ხნით მიიღო და უარი განაცხადა მის ექსტრადიციაზე საქართველოში. საქართველოსთან დაძაბული ურთიერთობის გაუარესების თავიდან აცილების მიზნით სომხეთის მთავრობამ გამსახურდიას საშუალება მისცა რუსეთის სეპარატისტულ რეგიონში, [[ჩეჩნეთი|ჩეჩნეთში]], გაქცეულიყო, სადაც მას [[ჯოხარ დუდაევი]]ს მთავრობამ თავშესაფარი უბოძა.

მოგვიანებით გაჩნდა დაუზუსტებელი მტკიცებები, რომ გამსახურდიას წინააღმდეგ მოწყობილ ამბოხებას საბჭოთა ჯარები უწყობდნენ ხელს. 1992 წლის 15 დეკემბერს რუსულმა გაზეთმა „მოსკოვსკიე ნოვოსტიმ“ გამოაქვეყნა წერილი, რომლის თანახმად ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის ყოფილი ვიცე-ხელმძღვანელს, გენერალ-პოლოვნიკ სუფიან ბეპაევს გაგზავნილი ჰქონდა ქვედანაყოფი სამხედრო ოპოზიციის დასახმარებლად. მათ ჩაურევლად, გაზეთის მტკიცებით, „გამსახურდიას მომხრეების გამარჯვება გარანტირებული იქნებოდა“. გაზეთი ასევე ამტკიცებდა, რომ ოპოზიციას ასევე დაეხმარა სპეც. ნაწილი 28 დეკემბერს სატელევიზიო ანძის აღებაში.
[[ფაილი:Gamsakhurdia in Bunker.jpg|მინი|გამსახურდია მცველებთან ერთად პუტჩის დროს]]
მთავრობა დროებით შეცვალა სამხედრო საბჭომ. მისი ერთ-ერთი პირველი განკარგულება გამსახურდიასთვის პრეზიდენტის წოდების ფორმალური ჩამორთმევა იყო. სამხედრო საბჭომ მოგვიანებით თავი „სახელმწიფო საბჭოდ“ გამოაცხადა და ხელმძღვანელად [[ედუარდ შევარდნაძე]] მოიწვია 1992 წლის მარტში. ძალაუფლების შეცვლა განხორციელდა, როგორც ''fait accompli'', რაიმე ფორმალური რეფერენდუმისა ან არჩევნების გარეშე. შევარდნაძე ხელმძღვანელობდა, როგორც „დე ფაქტო“ პრეზიდენტი, სანამ 1992 წლის შემოდგომაზე არ ჩატარდა არჩევნები, სადაც ის [[საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარე]]დ აირჩიეს.

[[ფაილი:E. Shevardnadze 1992.jpg|thumb|left|250px|ე. შევარდნაძე [[თენგიზ სიგუა]]სთან და [[ჯაბა იოსელიანი|ჯაბა იოსელიანთან]] 1992 წ.]]
სამხედრო გადატრიალების დღეებში, 1991 წლის 25 დეკემბრიდან 1992 წლის 6 იანვრამდე საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა დე-იურედ სცნო კიდევ 20-მა სახელმწიფომ, მათ შორის [[ამერიკის შეერთებული შტატები|ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა]] (რომელმაც დე-ფაქტოდ საქართველოს სუვერენიტეტი სცნო 1991 წლის 9 აპრილსვე).

[[1991-1992 წლების სამხედრო გადატრიალება|სამხედრო გადატრიალების]] დღეებში და მის შემდეგაც თბილისში და საქართველოს სხვა ქალაქებში სისტემატურად მიმდინარეობდა პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიას მომხრეთა საპროტესტო, მშვიდობიანი მიტინგები და დემონსტრაციები. არსებობს გადაუმოწმებელი მტკიცებები ზოგიერთ ამ მომიტინგეთა წამებისა და დახვრეტის შესახებ.

სამხედრო გადატრიალების შემდგომ ორგანიზაციამ [[მხედრიონი|„მხედრიონმა“]] და გვარდიამ წამოიწყეს გამსახურდიას მომხრე რეგიონების დარბევა, რამაც განსაკუთრებით მწვავე სახე მიიღო [[სამეგრელო]]სა და [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]]. ამან კიდევ უფრო მწვავე გახადა დასავლეთ საქართველოში წინააღმდეგობის მოძრაობა, რომელიც თანდათანობით შეიარაღებულ წინააღმდეგობად გადაიქცა და შეამზადა გამსახურდიას დაბრუნება საქართველოში.

=== დევნილობა (1992-93) ===
მთავრობიდან გადაყენების შემდეგ გამსახურდია აგრძელებდა საკუთარი თავის საქართველოს ლეგიტიმურ პრეზიდენტად წარმოჩენას. 1992 წლის ნოემბერ-დეკემბერში ის მიწვეულ იყო [[ფინეთი|ფინეთში]] ([[ფინეთის პარლამენტი]]ს საქართველოსთან მეგობრობის ჯგუფის მიერ) და [[ავსტრია]]ში (ადამიანთა უფლებების საერთაშორისო საზოგადოების მიერ). ორივე ქვეყანაში მან პრეს-კონფერენციები და შეხვედრები გამართა პარლამენტარებთან და ოფიციალურ პირებთან.<ref>გაზეთი „იბერია-სპექტრი“, თბილისი, 15-21 დეკემბერი, 1992.</ref>

შეტაკებები პრო- და ანტი-გამსახურდიას ძალებს შორის გრძელდებოდა 1992-93 წლებში. ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული ინციდენტი მოხდა თბილისში 1992 წლის 24 ივნისს, როდესაც გამსახურდიას შეიარაღებულმა მხარდამჭერებმა სახელმწიფო ტელევიზიის ცენტრი აიღეს. მათ მოახერხეს რადიო გზავნილის გაშვება ტექსტით: „ლეგიტიმური მთავრობა აღდგენილია. წითელი ხუნტას აღსასრული ახლოვდება.“ თუმცა ისინი ეროვნულმა გვარდიამ ტელევიზიიდან რამდენიმე საათში გამოდევნა. მათი მიზანი შევარდნაძის მთავრობის წინააღმდეგ მასობრივი ამბოხის წამოწყება უნდა ყოფილიყო, თუმცა ეს მცდელობა უშედეგოდ დასრულდა.

მთავრობამ საპასუხოდ მკაცრი რეჟიმი დაამყარა მთელს საქართველოში „ზვიადიზმის“ ჩასახშობად. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ადამიანთა უფლებების დარღვევებს მკაცრად აკრიტიკებდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციები, შევარდნაძის პირადი პრესტიჟის წყალობით ქვეყანამ ფორმალური აღიარება მაინც მოიპოვა.

=== გამსახურდიას დაბრუნება ===
[[ფაილი:Tbilisi Civil War 1993.jpg|thumb|250px|[[ჰაუბიცა]] ბარიკადებთან საქართველოს ტელევიზიის შენობის წინ.]]
[[1993]] წლის 24 სექტემბერს ზვიად გამსახურდია საქართველოში დაბრუნდა (თვითმფრინავით ჩაფრინდა [[სენაკი|სენაკში]], საიდანაც ჩავიდა [[ზუგდიდი|ზუგდიდში]]). ზუგდიდში მან „დევნილი მთავრობა“ აღადგინა. მისი განცხადებით ის განაგრძობდა „მშვიდობიან წინააღმდეგობას არალეგალური სამხედრო ხუნტის წინააღმდეგ“ და კონცენტრაციას ახდენდა ანტი-შევარდნაძის კოალიციის შექმნაზე, რომელიც [[სამეგრელო]]სა და [[აფხაზეთი]]ს რეგიონების მოსახლეობის მხარდაჭერას ეყრდნობოდა. მან ასევე მოახერხა მნიშვნელოვანი სამხედრო ძალის შემოკრება, რომელსაც საკმაოდ თავისუფლად შეეძლო გადაადგილება ცენტრალური ხელისუფლების სუსტი თავდაცვის სისტემის წყალობით. თავდაპირველად გამსახურდია ხელახალი არჩევნების ჩატარებას მოითხოვდა, თუმცა მისმა ჯარებმა სწრაფად მოახერხეს სამთავრობო შენაერთების მიერ დატოვებული დიდი რაოდენობით სამხედრო ამუნიციის ხელთ ჩაგდება, რამაც 1993 წლის ოქტომბერში დასავლეთ საქართველოში სამოქალაქო ომის გაჩაღებას შეუწყო ხელი. გამსახურდიას მომხრეებმა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ქალაქისა და სატრანსპორტო კვანძი ჩაიგდეს ხელთ. სამთავრობო ძალები უკან არაორგანიზებულად იხევდნენ და გამსახურდიას ძალებსა და თბილისს შორის მცირე წინააღმდეგობას ტოვებდნენ.

თუმცა გამსახურდიას ძალების მიერ ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი შავი ზღვის პორტი [[ფოთი]]ს ხელში ჩაგდებამ [[რუსეთი]]ს, [[სომხეთი]]სა (რომელიც სრულად საქართველოს პორტებზე იყო დამოკიდებული) და [[აზერბაიჯანი]]ს ინტერესები ჩააგდო საფრთხეში. ამ სიტუაციაში სამივე ქვეყანამ ერთბაშად ერთგვარი „quid pro quo“ სვლა გააკეთა და შევარდნაძის მთავრობას დაუჭირა მხარი, რომელიც თავის მხრივ დათანხმდა [[დსთ|დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობაში]] გაწევრიანებას. მხარდაჭერა სომხეთისა და აზერბაიჯანისგან მხოლოდ პოლიტიკური იყო, რუსეთმა კი სწრად მოახდინა ჯარების მობილიზება საქართველოს ცენტრალური მთავრობის დასახმარებლად. 20 ოქტომბერს, დაახლოებით 2 000 რუსი ჯარისკაცი შემოვიდა ქართული რკინიგზის დასაცავად და მწირად აღჭურვილ ქართულ ჯარებს ლოჯისტიკური და იარაღით დახმარება გაუწია. აჯანყების ჩახშობა სწრაფად მოხერხდა და ზუგდიდი იმავე წლის 6 ნოემბერს დაეცა.

== დაღუპვა ==
[[1993]] წლის ოქტომბრის დამლევს პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდია და მისი რამდენიმე მხარდამჭერი იძულებულნი გახდნენ თავი სამეგრელოს მთიანი ნაწილისათვის შეეფარებინათ. [[1993]] წლის [[31 დეკემბერი|31 დეკემბერს]] საქართველოს პრეზიდენტი დაიღუპა [[ხობის რაიონი]]ს სოფელ [[ხიბულა]]ში (ამ ფაქტზე 2004 წლიდან მიმდინარეობს გამოძიება საქართველოს პრეზიდენტის განკარგულება N-174 შექმნილი სახელმწიფო კომისიისა და პროკურატურის მიერ). 1994 წლის თებერვალში იგი გადაასვენეს [[გროზნო]]ში. მისი დაღუპვის გარემოებები უცნობია. ბრიტანული პრესის ცნობით, ცხედარი იპოვეს ერთადერთი ტყვიის ჭრილობით თავში. არსებობს მისი სიკვდილის ახსნის რამდენიმე ვერსია, თუმცა მათი სიზუსტის დადგენა ვერ ხერხდება.

=== თვითმკვლელობის ვერსია ===
მოგვიანებით, გამსახურდიას ქვრივმა [[ინტერფაქსი]]ს საინფორმაციო სააგენტოს განუცხადა, რომ მისმა მეუღლემ თავი მოიკლა 31 დეკემბერს, როდესაც ის და მისი კოლეგების ჯგუფი ერთ-ერთ ოჯახში აფარებდნენ თავს მხედრიონელთაგან. რუსული მედიის განცხადებით მისმა მცველებმა გაიგონეს მოგუდული სროლის ხმა მეზობელ ოთახში და შემდეგ ნახეს, რომ გამსახურდიამ თავი მოიკლა [[სტეჩკინის პისტოლეტი]]თ. მოგვიანებით ჩეჩნეთის ხელმძღვანელობამ გამოაქვეყნა მათი თქმით თვითმკვლელობამდე დაწერილი წერილი: 
{{ციტატა|ნათელი გონებით, მე ამ ქმედებას ვასრულებ საქართველოს მმართველი რეჟიმის მიმართ პროტესტის ნიშნად და რადგან მე არ მაქვს საშუალება, როგორც პრეზიდენტს, სიტუაცია მოვაგვარო, აღვადგინო კანონი და წესრიგი.}}
ამ მოვლენათა კომენტატორები საქართველოს ფარგლებს გარეთ იზიარებენ მოსაზრებას, რომ გამსახურდიამ თავი მოიკლა.

=== სიკვდილი ბრძოლაში ===
შინაგან საქმეთა სამინისტროს მტკიცებით გამსახურდია მისმა მომხრეებმა განზრახ მოკლეს, ან ის დაიღუპა მის ყოფილ სამხედრო ხელმძღვანელთან, [[ლოთი ქობალია]]სთან, შელაპარაკების გამო.

გამსახურდიას სიკვდილი საქართველოს მთავრობამ 1994 წლის 5 იანვარს გამოაცხადა. ზოგიერთი მისი მხარდამჭერი არ იჯერებდა ამ ცნობას 1994 წლის 15 თებერვალს მისი ცხედრის პოვნამდე. ზვიად გამსახურდიას ნეშტი 24 თებერვლას [[გროზნო]]ში დაასაფლავეს. [[2007]] წლის 3 მარტს ჩეჩნეთის ახლადდანიშნულმა პრეზიდენტმა [[რამზან კადიროვი|რამზან კადიროვმა]] განაცხადა, რომ გამსახურდიას საფლავი, დაკარგული გროზნოში ომების პერიოდში, იპოვეს ქალაქის ცენტრში. გამსახურდიას ნეშტის იდენტურობა დაადასტურეს რუსმა ექსპერტებმა [[დონის როსტოვი|დონის როსტოვში]] და ის 2007 წლის 28 მარტს საქართველოში ჩამოასვენეს.

გამსახურდიას ნეშტი დაასაფლავეს 2007 წლის 1 აპრილს [[მთაწმინდის პანთეონი|მთაწმინდის პანთეონში]] სხვა გამოჩენილ ქართველთა გვერდით. მის პატივსაცემად სვეტიცხოველში ჩატარებულ პარაკლისს ათასობით ადამიანი დაესწრო ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონიდან.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6515121.stm ''საქართველოს ექსპრეზიდენტის ხელახალი დასაფლავება'']. [[BBC News]]. წაკითხულია 1 აპრილს, 2007.</ref><ref>[http://www.civil.ge/eng/article.php?id=14893 Thousands Pay Tribute to the First President] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081201194141/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=14893 |date=2008-12-01 }}, ''Civil Georgia'', 31 მარტი, 2007</ref> პრეზიდენტ მიხეილ სააკაშვილის განცხადებით:

{{ციტატა|ჩვენ ვასრულებთ გადაწყვეტილებას, რომელიც მიღებულ იქნა 2004 წელს – დაგვეკრძალა პრეზიდენტი გამსახურდია მის მშობლიურ მიწაზე. ეს არის სამართლიანი და აბსოლუტურად სწორი გადაწყვეტილება}}

[[2013]] წელს [[26 სექტემბერი|26 სექტემბერს]] [[საქართველოს პრეზიდენტი|საქართველოს პრეზიდენტმა]] [[მიხეილ სააკაშვილი|მიხეილ სააკაშვილმა]] [[საქართველო]]ს [[ეროვნული გმირის ორდენი|ეროვნული გმირის წოდება]] მიანიჭა.

== რეაბილიტაცია ==
[[ფაილი:Z. Gamsakhurdia reburial Tbilisi 2007.jpg|thumb|250px|ზვიად გამსახურდიას ნეშტის დაკრძალვის ცერემონია. 2007 წლის 1 აპრილი.]]
[[2003]] წლის 21-23 ნოემბრის [[ვარდების რევოლუცია|ვარდების რევოლუციის]] შემდეგ, [[2004]] წლის იანვარში, პრეზიდენტ [[სააკაშვილი, მიხეილ|მიხეილ სააკაშვილის]] ინიციატივით მიღებული იქნა რამდენიმე აქტი პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიას და ზოგადად მისი ხელისუფლების რეაბილიტაციისათვის. შეწყდა გამსახურდიასა და მისი მომხრეების მიმართ 1992 წლის 4 იანვარს აღძრული სისხლის სამართლის საქმე # 7492801 და სისხლის სამართლებრივი დევნა.

საქართველოში ეროვნული დაპირისპირების აღმოფხვრისაკენ მიმართული მნიშვნელოვანი ღონისძიება გახდა 1991-1993 წლებში რეპრესირებულთა რეაბილიტაციისა და სხვა დაკავშირებული აქტები. მათ შორის 2004 წლის 21 თებერვალს საქართველოს პრეზიდენტის მიხეილ სააკაშვილის განკარგულებით შეიქმნა 1991-1993 წლებში განვითარებული მოვლენების შედეგად განხორციელებული ხელისუფლების ძალადობრივი შეცვლის, საქართველოს პრეზიდენტ [[გამსახურდია, ზვიად|ზვიად გამსახურდიას]] ფიზიკური ლიკვიდაციის, ასევე ხელისუფლების შეცვლის მიზნით ძალის გამოყენებასთან დაკავშირებული ფაქტების, გარემოებებისა და თანამდევი (1991-2003 წლებში მომხდარი და სხვ.) მოვლენების შემსწავლელი კომისია. შესაბამისად საქართველოს გენერალურმა პროკურორმა შექმნა პროცესუალური საგამოძიებო ჯგუფი.
[[ფაილი:Zviad Gamsakhurdia 2019 stamp of Georgia.jpg|მინი|ზვიად გამსახურდია ქართულ საფოსტო მარკაზე.]]
პროცესუალურმა საგამომძიებლო ჯგუფმა დიდი მუშაობა ჩაატარა და გამოიტანა დადგენილება ზვიად გამსახურდიასა და მისი მომხრეების წინააღმდეგ 1992 წელს აღძრული # 7492801 სისხლის სამართლის სისხლის სამართლის საქმის და სისხლის სამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შესახებ, დანაშაულის არარსებობის გამო.

==== ოფიციალური დოკუმენტები ====
{{ჩანართი
| გასწორება    = center
| წყვეტის გარეშე    = 1
| სათაური       = საქართველოს პრეზიდენტის განკარგულება ¹174<br />1991-1993 წლებში ხელისუფლების უკანონოდ შეცვლასთან დაკავშირებული მოვლენების<br /> შემსწავლელი კომისიის შექმნის შესახებ.
| შიგთავსი      = <poem>
„საქართველოს
პრეზიდენტის ადმინისტრაციის შექმნის შესახებ“ საქართველოს პრეზიდენტის
2004 წლის 14 თებერვლის ¹60 ბრძანებულებით დამტკიცებული დებულების მე-7
პუნქტის „ქ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად:

შეიქმნას საქართველოში
1991-1993 წლებში განვითარებული მოვლენების შედეგად განხორციელებული
ხელისუფლების ძალადობრივი შეცვლის, საქართველოს პრეზიდენტ ზვიად
გამსახურდიას ფიზიკური ლიკვიდაციის, ასევე ხელისუფლების შეცვლის მიზნით
ძალის გამოყენებასთან დაკავშირებული ფაქტების, გარემოებებისა და თანამდევი
(1991-2003 წლებში მომხდარი და სხვ.) მოვლენების შემსწავლელი კომისია
შემდეგი შემადგენლობით:

* ივანე მერაბიშვილი - საქართველოს პრეზიდენტის თანაშემწე ეროვნული
უშიშროების საკითხებში - საქართველოს ეროვნული უშიშროების საბჭოს მდივანი,
კომისიის თავმჯდომარე; 
* ზურაბ ადეიშვილი - საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების მინისტრი; 
* ირაკლი ოქრუაშვილი - საქართველოს გენერალური პროკურორი; 
* გიორგი ანდრიაძე - საქართველოს საპატრიარქოს საპარლამენტო მდივანი; 
* მანანა არჩვაძე-გამსახურდია - კომისიის წევრი; 
* ტარიელ ფუტკარაძე - კომისიის წევრი; 
* მანანა ტაბიძე - კომისიის წევრი; 
* მერაბ რაფავა - კომისიის წევრი. 
</poem>
| ხელმოწერა         = ''მიხეილ სააკაშვილი''<br />2004 წლის 21 თებერვალი ქ. თბილისი
}}

ამონარიდი გენპროკურორის 2003 წლის 29 დეკემბრის #50-7 ბრძანებიდან: 
{{ციტატა|საქართველოს 1990 წლის 28 ოქტომბერს არჩეული უზენაესი საბჭოსა და არასამთავრობო სექტორის წარმომადგენლებთან შეთანხმების საფუძველზე შეიქმნა ერთობლივი კომისია, რომელიც მოახდენს 1991-92 წლებში განხორციელებული სახელმწიფო გადატრიალების, პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიას ფიზიკური ლიკვიდაციისა და კანონიერი ხელისუფლების დამხობის თანამდევი (1991-2003 წლებში მომხდარი) სხვა მოვლენების ირგვლივ გამოძიებულ საქმეთა გადასინჯვას.}}

თბილისის [[ქაშვეთის ეკლესია]]ში გამოსვლისას ([[25 იანვარი]], [[2004]] წ.) პრეზიდენტმა სააკაშვილმა პატივი მიაგო საქართველოს პირველი პრეზიდენტის ხსოვნას. ზვიად გამსახურდიას სახელი ეწოდა თბილისის მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს, ცენტრალურ ქუჩას [[ზუგდიდი|ზუგდიდში]], საჯარო სკოლას [[რუსთავი|რუსთავში]]. ამასთან, პატიმრობიდან გათავისუფლდნენ მისი მხარდამჭერი პოლიტიკური პატიმრები. [[2004]] წელი ოფიციალურად გამოცხადდა ზვიად გამსახურდიას წლად. [[2005]] წელს კულტურის სამინისტრომ კულტურის ძეგლის სტატუსი მიაკუთვნა კონსტანტინე და ზვიად გამსახურდიების სახლ-მუზეუმს თბილისში - „კოლხურ კოშკს“. ზვიად გამსახურდიას და მის დისიდენტურ მოღვაწეობას მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა [[2006]] წლის 26 მაისს თბილისში დაფუძნებული [[საბჭოთა ოკუპაციის მუზეუმი|საბჭოთა ოკუპაციის მუზეუმის]] ექსპოზიციაში.

== შრომები ==
=== ძირითადი სამეცნიერო შრომები და ლიტერატურული თხზულებები ===

* XX საუკუნის ამერიკული პოეზია (მონოგრაფია), თბილისი, გამომცემლობა „<nowiki/>[[განათლება (გამომცემლობა)|განათლება“]] , 1972.
* „ვეფხისტყაოსანი“ ინგლისურ ენაზე (მონოგრაფია), თბილისი, გამომცემლობა [[მეცნიერება (გამომცემლობა)|„მეცნიერება“]] , 1984.
* [[საქართველოს სულიერი მისია]], თბილისი, გამომცემლობა „განათლება“ , 1990. [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,186 mamuli.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929125751/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,186 |date=2007-09-29 }}, [http://www.amsi.ge/istoria/zg/missia.html www.amsi.ge];
* „ვეფხისტყაოსნის“ სახისმეტყველება (მონოგრაფია), თბილისი, გამომცემლობა [[მეცნიერება (გამომცემლობა)|„მეცნიერება“]] , 1991.
* წერილები და ესსეები, თბილისი, გამომცემლობა „ხელოვნება“ , 1991.
*ლიტერატურული წერილები. თბ., 1976.
* იგავები და ზღაპრები, თბილისი, გამომცემლობა „ნაკადული“  , 1987.[http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,176] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929125816/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,176 |date=2007-09-29 }};
* მთვარის ნიშნობა (ლექსები), თბილისი, გამომცემლობა „<nowiki/>[[მერანი (გამომცემლობა)|მერანი“]] , 1989. [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,171] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929130004/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,171 |date=2007-09-29 }}; 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,188 ზვიად გამსახურდია -„ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225233/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,188 |date=2007-09-26 }} 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,181 ზვიად გამსახურდია: „მე-უოლტ უიტმანი, კოსმოსი“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929130231/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,181 |date=2007-09-29 }} 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,174 ზვიად გამსახურდია: „გელათის აკადემიის სულიერი იდეალები“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225510/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,174 |date=2007-09-26 }} 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,550 ზვიად გამსახურდია: „გამოცხადების, სამების და სამოთხიდან გამოძევების შესახებ“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225547/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,550 |date=2007-09-26 }}

=== რჩეული თარგმანები ===

* უილიამ შექსპირი, ზამთრის ზღაპარი, თბილისი, გამომცემლობა „ნაკადული“ , 1969.
* ამერიკელი პოეტები.- ჟ. „ხომლი“ , #2, 1969.
* ამერიკელი პოეტების ანთოლოგია, თბილისი, გამომცემლობა „განათლება“ , 1971.
* ნ. გოგოლი, საშინელი შურისგება.- ჟ. „საუნჯე“ , #3, 1983.
* ძველეგვიპტური „მკვდართა წიგნიდან“.- ჟ.  „ცისკარი“ , #7, 1985.
* ლეონარდ კოტრელი, ანტიკურობის საოცრებანი, თბილისი, გამომცემლობა „განათლება“ , 1987.
* შარლ ბოდლერი, ლექსები პროზად, თბილისი, გამომცემლობა „საქართველო“ , 1991.
* სახარება მათესი, თბილისი, 2003.
*უილიამ შექსპირი, მეფე ლირი (თარგმანი). „მნათობი“ , 1970.
*ოსკარ უაილდი, ზღაპრები (თარგმანი). თბილისი, გამომცემლობა „ნაკადული“ , 1960.

=== საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ხასიათის ნაშრომები ===
* [https://web.archive.org/web/20010414023800/http://www.geocities.com/shavlego/ZG_Letter_SH.htm Open Letter to E. Shevardnadze] 
* [https://web.archive.org/web/20010414031159/http://www.geocities.com/shavlego/zg_1d.html The Nomenklatura Revanche in Georgia] 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,104 ზვიად გამსახურდიას სიტყვა, წარმოთქმული 1990 წლის 26 მაისს] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929125922/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,104 |date=2007-09-29 }}
* [http://mamuli.net/simartle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,11520 Звиад Гамсахурдиа, Автобиография] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225150/http://mamuli.net/simartle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,11520 |date=2007-09-26 }} 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,452 ზვიად გამსახურდია: „ღია წერილი ედუარდ შევარდნაძეს“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225523/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,452 |date=2007-09-26 }} 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,169 ზვიად გამსახურდია: „მიმართვა სოხუმის, ოჩამჩირისა და გალის ქართველი მეომრებისადმი“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929130028/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,169 |date=2007-09-29 }} 
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,166 ზვიად გამსახურდია: „სახელმწიფო გადატრიალება საქართველოში“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225719/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,166 |date=2007-09-26 }}
* [http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,394 ზვიად გამსახურდია: „გაფრთხილება“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929125523/http://mamuli.net/sinatle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,394 |date=2007-09-29 }}

== ლიტერატურა ==
*{{წიგნი|ავტორი=[[სტივენ ჯონსი|ჯონსი ს.]]|სათაური=„საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“|გამომცემლობა=სოციალური მეცნიერებების ცენტრი|ორიგინალი=Georgia: A Political History of Independence|ადგილი=თბილისი|წელი=2013 [2012]|isbn=978-9941-0-5972-8|ბმული=http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/79960|გვერდები=|ref=ჯონსი}}
* Otto von Habsburg.- ABC (Spain), November 24, 1993.
* J. „Soviet Analyst“, Vol. 21, No: 9-10, London, 1993, pp.&nbsp;15–31.
* ჟ. „გუშაგი“, პარიზი, #1, 1994 (ქართულ და ინგლისურ ენებზე).
* Konstantin Gamsachurdia, Swiad Gamsachurdia: Dissident - Präsident - Märtyrer, Perseus-Verlag, Basel, 1995.
* CAUCASUS and unholy alliance, Publishing House „Kirja_Leitzinger“, Vantaa (Finland), 1997.
* [https://web.archive.org/web/20010128085300/http://www.geocities.com/z_g.geo/z_g.html „Memorial Page of President Zviad Gamsakhurdia“ by Dr. Levan Z. Urushadze]
* ლევან ურუშაძე, ზვიად გამსახურდია და საერთოკავკასიური სახლის იდეა.- საინფორმაციო-ანალიტიკური ბიულეტენი „ადამიანის უფლებები“, თბილისი, #16-19, 1996.
* ლევან ურუშაძე, ზვიად გამსახურდიადან მიხეილ სააკაშვილამდე.- გაზ. „ეროვნული თანხმობა“, თბილისი, #2, 2004, გვ. 6-7.
* [http://mamuli.net/simartle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,11529 Валерия НОВОДВОРСКАЯ, „МОЯ ВИНА, МОЯ ВОЙНА“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225312/http://mamuli.net/simartle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,11529 |date=2007-09-26 }}
* [http://mamuli.net/simartle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,11535 სტენოგრაფიული ანგარიში საქართველოს მწერალთა კავშირის პრეზიდიუმის სხდომისა, 1977 წლის 1 აპრილი - რომელზეც იგი „ანტისაბჭოთა საქმიანობისათვის“ გაირიცხა საქართველოს მწერალთა კავშირიდან.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926225833/http://mamuli.net/simartle/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vdocid,11535 |date=2007-09-26 }}
*გურამ შარაძე, ზვიად გამსახურდიას სიკვდილი და დასაფლავება, თბილისი, 1995.

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{მინიდაფა
|პორტალი       = ბიოგრაფიები
|ვიქსიკონი  = 
|ვიკიწიგნები  = 
|ვიკიციტატა = ზვიად გამსახურდია 
|ვიკიწყარო     = 
|ვიკისახეობები     = 
|ვიკისიახლეები  = 
|ვიკისაწყობი    = Category:Zviad Gamsakhurdia
|მეტავიკი     = 
}}
*{{როდოვიდი|494100|ზვიად გამსახურდია}}
* {{cite web |url=http://mamuli.net/Zviadi/ |title=ზვიად გამსახურდიას საიტი |work=გამსახურდიასადმი მიძღვნილი [[საიტი]] |publisher=[http://mamuli.net/dnn/default.aspx ქართული კარიბჭე] |date= |accessdate=2008-11-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081029191341/http://mamuli.net/zviadi/ |archivedate=2008-10-29 }}
* {{cite web |url=http://www.youtube.com/watch?v=2ppLPZyP8xE |title=ზვიად გამსახურდია |work=ვიდეო ქრონიკა - დამოუკიდებლობის აღდგენა |publisher=ვიდეო პორტალი [http://www.youtube.com/ YouTube]|date=17 მაისი, 2007 }}
* {{cite web |url=http://www.youtube.com/watch?v=lyLlJLT2BPE&feature=related |title=ზვიად გამსახურდიას დაკრძალვა |work=ვიდეო ქრონიკა |publisher=ვიდეო პორტალი [http://www.youtube.com/ YouTube] |date=1 აპრილი, 2007 }}
* {{cite web |url=http://www.geocities.com/shavlego/human_rights_1.htm |title=BRITISH HELSINKI HUMAN RIGHTS GROUP GEORGIA 1995: Case No.7493810 |work= |publisher=http://www.geocities.com/ |date= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20010418050334/http://www.geocities.com/shavlego/human_rights_1.htm |archivedate=2001-04-18 |accessdate=2008-11-19 }}
* {{cite web |url=http://burusi.wordpress.com/history/zviad-gamsakhurdia/ |title=ზვიად გამსახურდია, ცხოვრება, შემოქმედება, ფოტოგალერეა}}
*[https://poetry.ge/pages/zviad-gamsakhurdia/poems ზვიად გამსახურდიას ლექსები].

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

{{დაიწყე ყუთი}}{{s-off}}
{{მემკვიდრეობის ყუთი | წინამორბედი= — | ტიტული=[[საქართველოს პრეზიდენტი]] | წლები=1991 – 1992 | შემდეგი=[[ედუარდ შევარდნაძე]]}}
{{დაასრულე ყუთი}}

{{საქართველოს პრეზიდენტები}}
{{საქართველოს რესპუბლიკის პირველი მოწვევის უზენაესი საბჭოს წევრები}}
{{საქართველოს ეროვნული გმირები}}


{{DEFAULTSORT:გამსახურდია, ზვიად}}
[[კატეგორია:საქართველოს პრეზიდენტები]]
[[კატეგორია:ქართველი ფილოლოგები]]
[[კატეგორია:ქართველი მწერლები]]
[[კატეგორია:ქართველი მთარგმნელები]]
[[კატეგორია:ქართველი დისიდენტები]]
[[კატეგორია:დაბადებული 31 მარტი]]
[[კატეგორია:დაბადებული 1939]]
[[კატეგორია:გარდაცვლილი 31 დეკემბერი]]
[[კატეგორია:გარდაცვლილი 1993]]
[[კატეგორია:მთაწმინდის პანთეონში დაკრძალულები]]
[[კატეგორია:საქართველოს რესპუბლიკის I მოწვევის უზენაესი საბჭოს წევრები]]
[[კატეგორია:საქართველოს ეროვნული გმირები]]
[[კატეგორია:ქართველი ნაციონალისტები]]
[[კატეგორია:დამხობილი პრეზიდენტები]]