იხილეთ წყარო გვერდისთვის იბერია

{{რჩეული/2.0}}{{ინფოდაფა ყოფილი სამეფო/ქვეყანა
|მშობლიური სახელი       = იბერია
|გრძელი სახელი          = 
|რეგიონი                 = 
|ქვეყანა                  = 
|ერა                     = [[ანტიკური ხანა|ანტიკური]]
|სტატუსი                = სამეფო
|სტატუსის ტექსტი        = <small>[[სელევკიდების სახელმწიფო]]ს ვასალი (302–159)<br />[[რომის რესპუბლიკა|რომის რესპუბლიკის]] ვასალი (65–63, 36–32)<br />[[რომის იმპერია|რომის იმპერიის]] ვასალი (ახ. წ. 1–117)<br />[[ბიზანტიის იმპერია|აღმოსავლეთ რომის იმპერიის]] ვასალი (298–363)<br />[[სასანიდები|სასანიდური ირანის]] მოხარკე (252–272)<br />სასანიდური ირანის ვასალი (363–482, 502–523)<br />სასანიდური ირანის პირდაპირი მმართველობა (523–580)</small>
|მართველობა             = მონარქია
<!-- აღზევება, დაცემა და მნიშვნელოვანი წლები -->
|შექმნა                   = შეიქმნა
|შექმნის თარიღი          = 
|შექმნის წელი            = ძვ. წ. 302
|გაუქმება                 = [[სასანური ქართლი|სასანური კონტროლი]] და მეფობის გაუქმება
|გაუქმების თარიღი        = 
|გაუქმების წელი          = ახ. წ. 580 
|მოვლენა1                = [[ფარნავაზ I|ფარნავაზის]] მეფობა
|მოვლენის თარიღი1       = 
|მოვლენა2                = [[ქართლის გაქრისტიანება]] [[მირიან III]]-ის მეფობის დროს
|მოვლენის თარიღი2       = 317{{Efn|[[მიქაელ ჩამჩიანი]]ს მიხედვით{{Sfn-2|ვახუშტი|1885|გვ=74}}}}{{Sfn-2|ვახუშტი|1885|გვ=67}}–318{{Sfn-2|ვახუშტი|1885|გვ=69}}
|მოვლენა3                = 
|მოვლენის თარიღი3       = 
|მოვლენა4                = 
|მოვლენის თარიღი4       = 
|უპირველესი მოვლენა     = 
|უპირველესის თარიღი     = 
|უკანასკნელი მოვლენა     = 
|უკანასკნელის თარიღი     = 
<!-- წინამორბედები, მემკვიდრეები, დროშები, გერბები და სიმბოლოები -->
|p1                     = აქემენიანთა იმპერია
|დროშა_p1               = Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg
|p2                     = კოლხეთის სამეფო
|დროშა_p2               = 
|p3                     = 
|დროშა_p3               = 
|p4                     = 
|დროშა_p4               = 
|p5                     = 
|დროშა_p5               = 
|s1                     = სასანური ქართლი
|დროშა_s1               = Derafsh Kaviani flag of the late Sassanid Empire.svg
|s2                     = 
|დროშა_s2               = 
|s3                     = 
|დროშა_s3               = 
|s4                     = 
|დროშა_s4               = 
|s5                     = 
|დროშა_s5               = 
|დროშის სურათი         = Kartli - drosha jvari.svg
|დროშის აღწერა          = {{small|'''[[საქართველოს სახელმწიფო დროშა#ადრეული საქართველოს დროშები|სამეფო დროშა]] [[ქართლის გაქრისტიანება|ქართლის გაქრისტიანების]] შემდეგ'''}}
|გერბი                  = 
|გერბის ზომა            = 
|გერბის აღწერა           = 
|რუკის სურათი           = Early Georgian States Colchis And Iberia ka.svg
|რუკის აღწერა            = {{small|'''ადრექართული სახელმწიფოები [[ძვ. წ. 600]]—[[150|150 ახ. წ.]]'''}}
|რუკის სურათი2          =  
|რუკის აღწერა2          = 
|დედაქალაქი             = {{plainlist|
*[[არმაზციხე]]
*[[მცხეთა]]
*[[ტფილისი]]
}}
|უდიდსი ქალაქები       = 
|latd=[[ურბნისი (ქარელის მუნიციპალიტეტი)|ურბნისი]]|latm=[[სამშვილდე]]|latNS=[[უფლისციხე]]|longd=[[ნეკრესი]]|longm=[[წუნდა]]|longEW=[[კასპი]]
|დევიზი                 = 
|ჰიმნი                   = 
|ენები                   = [[ძველი ქართული ენა|ძველი ქართული]]
|რელიგია                = {{plainlist|
'''[[წარმართობა საქართველოში|პოლითეიზმი]]'''<br>
'''[[ზოროასტრიზმი საქართველოში|მაზდეანობა]]'''<br>
{{tree list}}
*'''[[ქრისტიანობა]]'''
**''[[მცხეთის საეპისკოპოსო]]'' {{small|([[335|335 წლიდან]])}}
**{{Tree list/final branch}}''[[ქართლის საკათალიკოსო]]'' {{small|([[467|467 წლიდან]])}}
{{Tree list/end}}
}}
|ვალუტა                = 
<!-- ტიტულები და მართველთა სახელები -->
|ლიდერი1               = {{plainlist|
{{გაფერადება|#A4C639|აზოჲ}}<ref>[http://www.amsi.ge/istoria/qm/qarTlis_moqceva.pdf მოქცევაჲ ქართლისაჲ], ''შატბერდისეული ვერსია''. [თავი ა~], გვერდი 1.</ref>}}<small>(პირველი)</small>
|ლიდერი2               = {{plainlist|
{{გაფერადება|#A4C639|ბაკურ V}}<ref>[http://www.amsi.ge/istoria/qm/qarTlis_moqceva.pdf მოქცევაჲ ქართლისაჲ], ''შატბერდისეული ვერსია''. [თავი ა~], გვერდი 5.</ref>}}<small>(უკანასკნელი)</small>
__________________
|ლიდერი3               = {{plainlist|
{{გაფერადება|#CD9575|ფარნავაზ I}}{{Sfn-2|ვახუშტი|1885|გვ=გ}}}}<small>(პირველი)</small>
|ლიდერი4               = {{plainlist|
{{გაფერადება|#CD9575|ბაკურ III}}{{Sfn-2|ვახუშტი|1885|გვ=დ}}}}<small>(უკანასკნელი)</small>
|ლიდერი5               = 
|ლიდერი6               = 
|ლიდერი7               = 
|ლიდერი8               = 
|ლიდერი9               = 
|ლიდერის წელი1         = 
|ლიდერის წელი2         = 
|ლიდერის წელი3         = 
|ლიდერის წელი4         = 
|ლიდერის წელი5         = 
|ლიდერის წელი6         = 
|ლიდერის წელი7         = 
|ლიდერის წელი8         = 
|ლიდერის წელი9         = 
|ლიდერის ტიტული       = მეფე
|ლიდერი1.1             = 
|ლიდერი1.2             = 
|ლიდერი1.3             = 
|ლიდერი1.4             = 
|ლიდერი1.5             = 
|ლიდერის წელი1.1       = 
|ლიდერის წელი1.2       = 
|ლიდერის წელი1.3       = 
|ლიდერის წელი1.4       = 
|ლიდერის წელი1.5       = 
|ლიდერის ტიტული2      = 
|ლიდერი2.1             = 
|ლიდერი2.2             = 
|ლიდერი2.3             = 
|ლიდერი2.4             = 
|ლიდერი2.5             = 
|ლიდერი2.6             = 
|ლიდერის წელი2.1       = 
|ლიდერის წელი2.2       = 
|ლიდერის წელი2.3       = 
|ლიდერის წელი2.4       = 
|ლიდერის წელი2.5       = 
|ლიდერის წელი2.6       = 
|ლიდერის ტიტული3      = 
<!-- საკანონმდებლო ხელისუფლება -->
|საკანონმდებლო ხელისუფლება = 
|პალატა1                = 
|პალატის ტიპი1          = 
|პალატა2                = 
|პალატის ტიპი2          = 
<!-- ფართობი და მოსახლეობა -->
|სტატ. წელი1            = 
|ფართობი1               = 
|სტატ. მოსახ1           = 
|სტატ. წელი2           = 
|ფართობი2              = 
|სტატ. მოსახ2           = 
|სტატ. წელი3           = 
|ფართობი3              = 
|სტატ. მოსახ3           = 
|სტატ. წელი4            = 
|ფართობი4               = 
|სტატ. მოსახ4           = 
|სტატ. წელი5           = 
|ფართობი5              = 
|სტატ. მოსახ5           = 
|სქოლიო_ა               = 
|სქოლიო_ბ               = 
|სქოლიო_ჰ               = 
|სქოლიოები              = 
|დღეს                   = {{დროშა|საქართველო}}<br />{{დროშა|თურქეთი}}<br />{{დროშა|რუსეთი}}<br />{{დროშა|სომხეთი}}<br />{{დროშა|აზერბაიჯანი}}
}}
{{საქართველოს სახელმწიფოებრიობა}}

'''იბერია''' ({{lang-gr|Βασίλειο της Ιβηρίας}}, {{lang-la|Regnum Hiberiae}}) — აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიაზე დაახლოებით [[ძვ. წ. III საუკუნე|ძვ. წ. III]] — [[VI საუკუნე|ახ. წ. VI საუკუნეებში]] არსებული ქართული ადრეფეოდალური მონარქიული სახელმწიფო, დედაქალაქით [[მცხეთა]] ([[ორმეფობა ქართლში|ორმეფობის პერიოდში]], ასევე [[არმაზი]]). გავრცელებული ცნობით, სამეფოს დამაარსებელია მცხეთელი დიდებული [[ფარნავაზ I]], [[ფარნავაზიანები|ფარნავაზიანთა დინასტიის]] დამაარსებელი.

დასავლეთის წყაროებში მოიხსენიება, როგორც „აღმოსავლეთის იბერია“ ან „კავკასიის იბერია“, ამავე სახელწოდების [[იბერიის ნახევარკუნძული]]სგან განსასხვავებლად.

== ეტიმოლოგია ==
ტერმინი „იბერია“ გაჩნდა უცხოენოვან (ბერძნულ–რომაულ) გარემოში, ელინისტურ ხანაში. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ რომაული [[ნომენკლატურა]], იმავე სახელს იყენებს [[პირენეის ნახევარკუნძული]]ს აღსანიშნავად. არსებობს მოსაზრება, რომ ეს სახელი რომაელებისთვის [[მარგინალური]]<ref>''მარგინალური''–საზღვრისპირა. რომაელთათვის კავკასიის იბერიაც და [[პირენეის ნახევარკუნძული]]ც, უკიდურესი პროვინციები იყო;</ref> ქვეყნების აღმნიშვნელია. ზოგი მას ქართულ „იმერს“ (იქითა მხარე) უკავშირებს და მიიჩნევს დასავლეთ საქართველოში ლიხსიქითა ან [[მესხეთი]]ს მთებსიქითა ქვეყნის აღსანიშნავად შექმნილ ტერმინად, ზოგი კი უკავშირებს ძვ. წ. V საუკუნის ბერძენ ავტორებთან დამოწმებულ [[სასპერები]]ს სახელს (მათი სახელი შემორჩა ისტორიულ [[სპერი (მხარე)|სპერის]] ოლქს).

[[თეიმურაზ ბატონიშვილი]]ს მიხედვით, სახელწოდება „ივერია“ [[ადერკი]] მეფემდე არსებობდა და შესაბამისად ვახუშტისეულ ჰოპოთეზას აქარწყლებს. მისი მოსაზრებით:
{{ციტატა|ხოლო წოდება სახელისა ამის ივერია ანუ ივერო განიმარტების ესრეთ, ვინაჲდგან მდინარენი იგი დიდი-იორი და მცირე-იორი გამომდინარებენ დასაწყისსა შინა ერთისაგან სათავისა და შემდგომად განიყოფიან ორად, ამისთვის წყალთა მათ სახელ-ედვა იორი ანუ იორა, ესე იგი გაორდა ანუ ორი შეიქმნა; ვინაცა იორი ანუ იორა თქმაჲ გარდაიქმნა იორიად ანუ ივერიად: და ამის ძლით მდინარეთა ამათ სახელი მოუღიეს ყოველსა სამზღვარსა სრულიად საქართველოჲსა, გინა გიორგიისასა, კასპიის ზღვითგან ვიდრე შავს ზღვამდე, ყოველსა ზემოსა და ქვემოსა ივერიასა.|თეიმურაზ ბატონიშვილი, „დაწყებითგან ივერიისა, ესე იგი გეორგიისა, რომელ არს სრულიად საქართველოჲსა“, გვ. 14-15}}

ბიზანტიური ხანის (ახ. წ. IV-XV საუკუნეები) [[ბერძნული ენა|ბერძნულში]] თანხმოვანი '''ბ''' (β-ბეტა) თანდათან იკარგება და გამოთქმაში იგი დაემსგავსა '''ვ'''-ს (ქართულ [[ვ|ვინს]])<ref>კუპრაშვილი ჰ., იბერია თუ ივერია?, გაზეთი „რეზონანსი“. #003, 2007 წლის 11 იანვარი</ref>. შედეგად გვიანდელ ქართულ საისტორიო წყაროებში მკვიდრდება ბიზანტიური ბერძნულის გავლენით — „ივერია“.

[[დიმიტრი ბაქრაძე|დიმიტრი ბაქრაძის]] აზრით:
{{ციტატა|ჩვენ ზემოდ მოვიხსენეთ, რომ სულ ძველად ჩვენი ქვეყნის სახელწოდება იბერია არ იხმარებოდა არც უცხო ტომთაგან, არც ჩვენ წინაპართაგან. ის იხსენიება მხოლოდ იმ დროიდამ, როდესაც რომაელები შემოვიდნენ ჩვენ მხარეში მიტრიდატთან საბრძოლველად, საკუთრივ ამ დროდამ იხმარება ის საზოგადოდ როგორც რომაელებისგან, ასევე ბერძნებისაგან. სჩანსო, ამბობს ვივანე სენ-მარტენი, რომ რომაელებმა ჰპოვეს თვით იბერია საქართველოში და აქედამ გაავრცელეს იმის გარეთ.<ref>დ. ბაქრაძე "პონტის მეფე მიტრიდატ დიდი" გვ. 24. 1880 წ.</ref>}}

თეიმურაზ ბატონიშვილს მოჰყავს [[ანტიოქიის მართლმადიდებელი ეკლესია|ანტიოქიის პატრიარქი]] მელენტის სიტყვები:
{{ციტატა|მელენტი დიდი წმინდა პატრიარხი ანტიოხიისა სწერს თვისთა მოთხრობათა შინა მეღასთენისა ისტორიისაგან მიმღები. „ნაბუქოდონოსორმაო აჰყარნაო ერნი სპანიით და გარდმოასახლაო ივერიასა შინა, ესე იგი საქართველოდ; ხოლო ივერიით აჰყარაო და გარდაასახლაო სპანიად“. სწერს გადმოსახლებასა ივერიად, გარნა არა რაიმესა იტყვის ივერიად წოდებისათვის, მაგრამ მრავალნი მომთხრობნი ივერიისათვის არა შეიწყნარებენ ამას.|თეიმურაზ ბატონიშვილი, „დაწყებითგან ივერიისა, ესე იგი გეორგიისა, რომელ არს სრულიად საქართველოჲსა“, გვ. 13}}

== ისტორია ==
=== ჩამოყალიბება ===
იბერიის ტერიტორია დასახლებული იყო უძველესი დროიდან რამდენიმე მონათესავე თემის მიერ, რომელთაც ძველი ავტორები კოლექტიურად იბერებს (აღმოსავლეთ იბერებს) უწოდებენ. ადგილობრივები საკუთარი ქვეყანას ქართლს უწოდებდნენ, მითური წინაპარი „ქართლოსის“ მიხედვით.

მოსხებს ([[მესხები|მესხებს]]), რომელთაც რამდენიმე კლასიკური პერიოდის ისტორიკოსი მოიხსენიებს, და სასპერებს ([[ჰეროდოტე]]ს მიხედვით) მნიშვნელოვანი წვლილი უნდა მიუძღოდეთ ამ არემარის თემების კონსოლიდაციაში. მოსხების ადრეული ტომები მომთაბარეობისას ნელ-ნელა მიიწევდნენ ჩრდილოაღმოსავლეთისკენ, სადაც საბოლოოდ ხელშემწყობი კლიმატური და გეოგრაფიული პირობების გამო მუდმივი დასახლებები ჩამოაყალიბეს. ამ დასახლებათაგან მთავარი იყო [[მცხეთა]], რომელიც შემდგომში იბერიის დედაქალაქი გახდა. შუასაუკუნეების ქართულ წყაროში „[[მოქცევაჲ ქართლისაჲ]]“ ასევე ნახსენებია [[აზო]] და მისი ხალხი, რომლებიც [[არიან-ქართლი]]დან მოსულან - პროტო-იბერიელების სამშობლოდან, რომელიც [[აქემენიდების სამეფო დინასტია|აქამენიდთა]] მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდა [[სპარსეთი]]ს იმპერიის დაცემამდე, იმ ადგილას დასასახლებლად, სადაც ამჟამად მცხეთა მდებარეობს. მეორე ქართულ წყაროში „[[ქართლის ცხოვრება]]“, აზო მოხსენიებულია, როგორც [[ალექსანდრე დიდი]]ს მხედართმთავარი, რომელმაც ადგილობრივი მმართველი გვარი გაანადგურა და თავად ჩაიგდო არემარე ხელთ, სანამ ძვ. წ. IV საუკუნეში მას ადგილობრივი მეთაური [[ფარნავაზი]] არ დაამარცხებდა.

=== ადრეული ისტორია ===
[[ელინიზმი|ელინისტური ხანიდან]] იბერია მუდამ ერთ გარკვეულ პოლიტიკურ ერთეულს (სახელმწიფოს) აღნიშნავდა, რომელიც აღმოსავლეთ სამხრეთ საქართველოს ვრცელ მიწა-წყალს მოიცავდა. ამ ტერიტორიაზე უმეტესად აღმოსავლურ-ქართული ტომები ([[ქართები]]-[[იბერები (საქართველო)|იბერები]]) სახლობდნენ. წინაელინისტურ ხანაში, აქ მრავალი სატომთაშორისო გაერთიანება (ტომთა კავშირი) და ადრინდელი კლასობრივი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი იყო. ამ დროს აქაური მოსახლეობის პოლიტიკურ ცხოვრებაში აქტიური როლი უნდა ეთამაშა მესხების ქართველ ტომებს, რომლებიც ადრე ხეთური კულტურის გავლენის სფეროში შედიოდნენ და მცირე აზიის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში ცხოვრობდნენ. აქემენიდურ ხანაში ამ რაიონში არსებული ქართული გაერთიანება ცნობილია [[არიან-ქართლი]]ს („ირანის ქართლის“) სახელით და სპარსეთის ფარგლებში უშუალოდ შემავალ აღმოსავლურ-ქართულ გაერთიანებას გულისხმობს.

ძვ. წ. IV–III საუკუნეების მიჯნაზე მან შეძლო თავისი ძალაუფლების გავრცელება [[შიდა ქართლი|შიდა ქართლზეც]]. შეიქმნა დიდი სახელმწიფო გაერთიანება, რომლის ცენტრი [[მცხეთა|მცხეთის]] მიდამოებში მდებარეობდა. თვით მცხეთის სახელიც [[მესხები|მესხთა ტომის]] სახელიდან უნდა იყოს ნაწარმოები. მცირეაზიელ მესხებს უნდა მოეტანათ აქ ზოგიერთი ხეთური ღვთაების კულტი ([[არმაზი]]ს, [[ზადენი]]ს), რომლებიც უზენაეს ღმერთებად იქცნენ. მათ სახელზე მცხეთის მიდამოებში ააგეს ორი დიდი ციხესიმაგრე — [[არმაზციხე]] და [[ზედაზნის ციხე|ზადენციხე]].

[[ფაილი:Caucasus03 ka.png|thumb|right|250px|კავკასიის უძველესი ქვეყნები: [[ეგრისი|კოლხეთი]], '''იბერია''', [[კავკასიის ალბანეთი|ალბანეთი]] და [[სომხეთი]], ძვ. წ. II ს II ნახევარი.]]

=== ძლიერების პერიოდი ===
ძვ. წ. III საუკუნის დასაწყისში ქართლში (იბერიაში) ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ადგილობრივი წარმოშობის პირმა („მცხეთის მამასახლისების“ საგვარეულოს წევრმა) [[ფარნავაზი|ფარნავაზმა]], რომელიც იბერიის მეფეთა ახალი დინასტიის — ფარნავაზიანების ფუძემდებელი გახდა. ფარნავაზისა და მისი უახლოესი მემკვიდრეების დროს (ძვ. წ. III ს.) იბერიამ დიდ ძლიერებას მიაღწია და საკმაოდ ვრცელი სახელმწიფო გახდა. [[შიდა ქართლი]]ს, [[კახეთი]]სა და [[მესხეთი]]ს გარდა მასში შედიოდა დასავლეთ საქართველოს ნაწილი ([[არგვეთი (მხარე)|არგვეთი]], [[აჭარა]]). მის შემადგენლობაში ივარაუდება ისტორიული ოლქები — [[გოგარენე]], [[ხორძენე]] და პარიადრის მთის კალთები (ისინი, [[სტრაბონი]]ს ცნობით, მხოლოდ ძვ. წ. II–I საუკუნეებში ჩამოაჭრეს სომხეთის სამეფოებმა იბერებს). იბერიის სამეფოს ძალაუფლება ვრცელდებოდა აგრეთვე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთზე და დასავლეთ საქართველოს ბარის რაიონებზეც ([[ეგრისი]]).

=== დაკნინების პერიოდი ===
ძვ. წ. II საუკუნისა და I საუკუნის პირველ ნახევარში იბერია დასუსტდა და გაძლიერებულ სომხეთის სამეფოებთან ბრძოლაში ზოგი ტერიტორია დაკარგა. ელინისტური ხანის იბერია ადრინდელი კლასობრივი წინაფეოდალური სახელმწიფო იყო. მატერიალური დოვლათის მწარმოებელ ძირითად მასას  წარმოადგენდნენ თავისუფალი მეთემენი – მიწისმოქმედნი და მეომარნი. დამორჩილებულ სამიწათმოქმედო თემებს ძირითადად სამეფო საგვარეულო უწევდა ექსპლუატაციას. პრივილეგიურ ფენებს წარმოადგენდნენ აგრეთვე სამხედრო-სამოხელეო არისტოკტარია და ქურუმობა. სამეფო კარზე ჯერ არ იყო მტკიცედ ჩამოყალიბებული ტახტის მემკვიდრეობის წესი. სამეფო ტახტზე აჰყავდათ გარდაცვლილი მეფის უახლოეს ნათესავთაგან ყველაზე ხნიერი. მთის მოსახლეობა სამეურნეო საქმიანობით ჩაცმა-დახურვის წესითა და ზნე-ჩვეულებით მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ბარის მოსახლეობისაგან. იგი ამ დროს ჯერ კიდევ პირველყოფილ-თემური წყობილების პირობებში ცხოვრობდა, თუმცა იბერიის სახელმწიფო სისტემის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა.

[[ძვ. წ. 65]] წელს იბერია დალაშქრა რომაელმა სარდალმა [[გნეუს პომპეუს მაგნუსი|პომპუესმა]]. მიუხედავად ენერგიული წინააღმდეგობისა, იბერიის მეფე [[არტაგი]]<ref>რომაული ნომენკლატურით – არტოკე</ref> ბოლოს და ბოლოს დამორჩილდა რომაელებს.

=== რომთან კავშირი ===
[[ფაილი:Armazişkevi tabağı.jpg|მინი|[[პატერა]] [[არმაზისხევი|არმაზისხევიდან]], სავარაუდოდ რომაულ ქალღმერთ [[ფორტუნას]] გამოსახულებით, ახ. წ. [[II საუკუნე]].]]
მალე იბერია გათავისუფლდა რომზე დამოკიდებულებისაგან. რომსა და იბერიას შორის დამყარდა მოკავშირეობითი ურთიერთობა. ახალი წელთააღრიცხვით I-II საუკუნეებში კი იბერია კვლავ გაძლიერდა და ხშირად რომის მეტოქედაც გამოდიოდა ამიერკავკასიისა და ახლო აღმოსავლეთში. იბერიის გაძლიერებას ხელი შეუწყო კონტროლის დაწესებამ კავკასიონის გადმოსასვლელებზე და საგარეო ლაშქრობებში იმიერკავკასიაში მომთაბარე ტომების გამოყენებამ. იბერიამ მოახერხა მთლიანად დაებრუნებინა ადრე [[სომხეთი]]ს მიერ ჩამორთმეული მიწები და I საუკუნის 30-50-იან წლებში (მეფე [[ფარსმან I]]-ისა და მისი ვაჟის [[რადამისტი]]ს დროს) მცირე ხნით მთელ სომხეთსაც დაეუფლა.

[[ფაილი:Map of the Roman Empire at its height.svg|thumb|right|250px|[[რომის იმპერია]] იმპერატორ [[ტრაიანე]]ს დროს, ა.წ. I-II სს.]]

I საუკუნის II ნახევარში იბერიამ ძირითადად შეინარჩუნა რომთან მეგობრული ურთიერთობა. ხოლო II საუკუნის 30-50-იან წლებში, [[ფარსმან II]]-ის დროს, როდესაც იბერია თავისი ძლიერების მწვერვალზე იყო, მათ შორის დაძაბულობამ იჩინა თავი. იბერიის ტერიტორიამ შავ ზღვას მიაღწია და რომაელთა სამფლობელოების ნაწილი შეიერთა. ფარსმან II-მ მრავალგზის შეუთვალა უარი იმპერატორ [[ადრიანე]]ს მიწვევაზე და მხოლოდ მისი მემკვიდრის – [[ანტონინუს პიუსი]]ს დროს მოინახულა რომი მეუღლით, ვაჟიშვილით და წარჩინებულთა დიდი ამალით. რომაელები მოუხიბლავს იბერთა სამხედრო ვარჯიშს. იმპერატორს დედაქალაქში დაუდგამს ცხენზე ფარსმანის ქანდაკება, აგრეთვე „გაუფართოებია ფარსმანის სამეფო“, ე. ი. უცვნია იბერიის ფართოდ გაწეული საზღვრები.

=== სპარსეთის გავლენა ===
[[ფაილი:State Museum of History of Georgia (Tbilisi Archaeological Museum) 4.jpg|მინი|[[ბაგინეთის მთა|ბაგინეთის მთაში]] აღმოჩენილი სამეფო სარეცლის ფეხის გარესაკრავი, ახ. წ. [[II საუკუნე]].]]
ამ დროს იბერია წარმატებით ებრძოდა პართიასაც, თუმცა მდგომარეობა შეიცვალა III საუკუნიდან, როდესაც ძალაუფლება [[სასანიდები]]ს ხელში გადავიდა. სასანური [[ირანი]] უფრო ძლიერი და ცენტრალიზებული სახელმწიფო იყო, ვიდრე არშაკიდების [[პართია]]. მეფე [[შაპურ I]]-ს ([[242]]-[[272]])  დროს იბერია იმპერიაში შემავალ ქვეყნად ითვლებოდა. თავის ცნობილ ''„[[ქააბაი ზარდოშტი]]ს“'' („''Ka’ba-i Zardošt''“) [[ტრილინგვა]]ში, შაპურ I იმ ქვეყნებსა და ხალხებს შორის, რომლებიც მას ხარკს უხდიდნენ ასახელებს: პერსიდას, პართიას, ხუზისტანს, მეშანს, ასურეთს, ადიაბენას, არაბეთს, ატრუპატკანს, არმენიას, იბერიას (წარწერის ფალაურ ტექსტში: ''„Vyršn“'', ბერძნულში – „Ίβερια“), მახელონიას, ალბანეთს (პართულ-ფალაური: '' Ardan'', სასანურ-ფალაური, შეიძლება, ''Arrān''), ბალასკანს კაპის მთებამდე (ე. ი. კავკასიონამდე) და ალბანეთის კარამდე (დერბენდის გასასვლელი) და სხვ.

იბერიის მეფე [[ამაზასპი]] წარწერის მიხედვით იმპერიის ერთ-ერთი უმაღლესი დიდებულია. წარწერაში სამეფო დიდებულები სამ კატეგორიადა დაყოფილი: 1. ისინი, ვინც ძალაუფლება მიიღო სასანიანთა დინასტიის ფუძემდებლის არდაშირ I-ის მამის – [[პაპაკი]]ს დროს, 2. ვინც ძალაუფლება მიიღო არდაშირ I-ის დროს და 3. ისინი ვინც ძალაუფლება მიიღო შაპურ I-ის დროს. სწორედ ამ უკანასკნელთა შორის იხსენიება „''ამაზასპი, მეფე იბერიისა''“ (პართულ-ფალაურ ტექსტში: ''Xmzasp Vyršn'' (სტრ. 28); სასანურ-ფალაურში: ''amčspy vl rvcan'' (სტრ. 30-31); ბერძნულში (სტრ. 60): ''Αμαςασπου τoς βασίλεύς τoς Ίβεριας''). ამასთან მეფე ამაზასპს ასახელებს მეოთხედ, ადიაბენის მეფის არდაშირის, კირმანის მეფის არდაშირისა და დედოფალ დენაკეს შემდეგ.<ref>ამაზასპის შემდეგ აქ დასახელებული არიან უფლისწულები, სასანიანთა სახელმწიფოს გავლენიანი საგვარეულოების – სურენებისა და კარენების წარმომადგენლები, პიტიახშები ხაზარაპეტები, სატრაპები და სამეფოს სხვა დიდმოხელეები. ყველა მათთვის, მათ შორის იბერიის მეფე ამაზასპისათვის, შაპური გარკვეული მსხვერპლის შეწირვას აწესებს.</ref> ყველაფერი ეს, იმაზე მიუთითებს, რომ ამაზასპის სახით საქმე გვაქვს არა იარაღის ძალით დამორჩილებულ მმართველთან, არამედ ირანის მბრძანებლის ერთ-ერთ ყველაზე უფრო გავლენიან მოკავშირესთან.

[[ფაილი:Naqsh-e Rajab - Shapur parade - detail of inscription.jpg|thumb|right|250px|სამენოვანი წარწერის დეტალი, ''„[[ქააბაი ზარდოშტი]]“'', [[ნაყშე-როსთამი]], [[ირანი]].]]

მოსაზრება ამაზასპის ირანული ორიენტაციის შესახებ ძველი ქართული წყაროებითაც დასტურდება. [[ქართლის ცხოვრება|„ქართლის ცხოვრების“]] მიხედვით, ამაზასპმა „''შეიყვარა სპარსელები''“ ([[ქართლის ცხოვრება|ქც.]], I, 57). მეფობის დასასრულს, ამავე წყაროს მიხედვით, ამაზასპი ქართველთა და მათ დასახმარებლად მოხმობილ სპარსელთა ლაშქრით ებრძვის ბერძნებს (რომაელებს), რომელთაც მხარს უჭერენ სომხები, მეგრები (დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა) და ოსები. მატიანეს ცნობით, ამაზასპს განუდგნენ და მტრულ დაჯგუფებას მიემხრნენ ქართლის რამდენიმე ერისთავი: ეგრისის ორი ერისთავი, აგრეთვე ოძრხეს, კლარჯეთისა და წუნდას ერისთავები. მომხდარ ბრძოლაში „სპარსელები და ქართველები“ დამარცხდნენ და თვით ამაზასპიც დაიღუპა.<ref>შეიძლება აქ ლაპარაკია ერთ-ერთ იმ მრავალრიცხოვან დამარცხებაზე, რომელიც სპარსელებმა რომთან ბრძოლაში ძლევამოსილი შაბურის შემდეგ განიცადეს;</ref>

სპარსელთა ბატონობას ამის შედეგად, III ს. ბოლოსათვის ბოლო მოეღო როგორც ქართლზე, ისე სომხეთზე. [[283]] წელს დადებული საზავო ხელშეკრულების თანახმად, სპარსელებმა დაკარგეს კონტროლი სომხეთის მნიშვნელოვან ნაწილზე. 287 წელს რომის იმპერატორის [[დიოკლეტიანე]]ს დახმარებით სომხეთში გამეფდა [[ტირიდატ III]] (287-330). 298 წელს რომაელებთან მორიგი წარუმატებელი შეტაკების შემდეგ, სპარსელები იძულებული გახდნენ რომაელებთან 40 წლის ვადით [[ნისიბინი|ნისიბინში]] ([[შუამდინარეთი|მესოპოტამია]]) დაედოთ საზავო ხელშეკრულება, რომლის თანახმადაც რომაელებს გადასცეს მესოპოტამია და ზოგი სხვა ოლქი, ამასთანავე აღიარეს რომის პროტექტორატი სომხეთსა და იბერიაზე.

III საუკუნეშიც, კერძოდ, ამაზასპის დროს, ქართლი ფაქტობრივად დამოუკიდებელ და ძლიერ სახელმწიფოს წარმოადგენდა. მოგონება ამაზასპზე, როგორც ძლიერ მმართველზე, მკაფიოდ შემოინახა ქართულმა საისტორიო ტრადიციამ<ref>„ესე ამაზასპ იყო კაცი ძლიერი და დიდი გოლიათი, მსგავსი ფარსმან ქუალისა...“(''ქც'');</ref>. „ქართლის ცხოვრებაში“ ვრცლადაა მოთხრობილი ამაზასპის ბრძოლაზე ქართლში შემოჭრილ [[ოსები|ოსებთან]]. დედაქალაქ მცხეთის მისადგომებთან ამაზასპი იმარჯვებს მათზე, სდევნის ქართლიდან, ხოლო შემდეგ თვით ლაშქრობს ოსეთში და არბევს მას (ქც., I, 55-57). III საუკუნიდან, როგორც ცნობილია, მართლაც გახშირდა მომთაბარე [[ალანები]]ს შემოსევები [[ამიერკავკასია]]ში. შეიძლება ალანთა ერთი ასეთი შემოსევა იგულისხმება ქართული წყაროს ამ მოთხრობაში მეფე ამაზასპის ბრძოლაზე ქართლში შემოჭრილ ოსებთან.
[[ფაილი:The Sasanian Empire at its apex under Khosrow II.svg|მინი|250x250პქ|[[სასანიდები|სასანური ირანი]] ძლიერების ხანაში, მეფე [[ხოსრო II]] დროს, [[620]] წელი.]]
შემდეგში, უკვე IV ს. დასაწყისში, ქართლის მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გაუარესდა. რომის იმპერიის ცენტრის გადანაცვლება აღმოსავლეთით იწვევს რომაელთა პოზიციების გაძლიერებას ამ მხარეში, გარდა ამისა, ადგილი აქვს სასანიანთა ირანის ენერგიულ შემოტევას, ეს უკანასკნელი განსაკუთრებით გაძლიერდა [[შაპურ II]]-ის ([[310]]-[[379]]) დროს. დასუსტებულ ქართლი იძულებული გახდა არჩევანი გაეკეთებინა, ერთი მხრით, ძლიერ ირანსა და, მეორე მხრით, გაძლიერების გზაზე მდგარ აღმოსავლეთ რომის იმპერიას  შორის. ქართლის პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და მისი მოსახლეობის თავისთავადობისადმი მთავარი საფრთხეს ამ დროს სასანიანთა ირანი წარმოადგენდა. შედეგად, IV საუკუნის დასაწყისში იბერია რომის ორიენტაციას დაადგა, რაც სახელმწიფო რელიგიად ქრისტიანობის გამოცხადებაში გამოიხატა.

V საუკუნეში, [[გორგასალი|ვახტანგ გორგასალის]] მეფობაში, ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა დასავლეთ საქართველო და სამხრეთ-დასავლეთი საქართველოს ნაწილი. [[482]] დიდი აჯანყება ირანელთა ბატონობის წინააღმდეგ მარცხით დამთავრდა. [[523]] წელს, [[გურგენი (ქართლის მეფე)|გურგენ მეფის]] აჯანყების დამარცხების შემდეგ, [[კავად I]]-მა ქართლში მეფობა გააუქმა, მაგრამ ფაქტობრივად VI ს. 40-იან წლებამდე ქართულ და ბერძნულ წყაროებშიც იხსენიებიან ქართლის მეფეები.

ირანის მეფე [[ხოსრო I]]-ს (531-579) დროს ირანი დაიყო 18 ქუსტაკად (ოლქად). ქუსტაკის სამოქალაქო ხელისუფალი იყო [[პადოსპანი]], ხოლო სამხედრო - [[სპასპეტი]]. ქუსტაკები იყოფოდა შაჰრებად, მისი გამგებელი კი იყო [[მარზპანი]]. ქართლი, სომხეთი და ალბანეთი კავკასიის ქუსტაკში ერთიანდებოდა. ქართლის მარზპანის რეზიდენცია თბილისში მდებარეობდა.

== საზოგადოებრივი ფორმაცია ==
=== ეკონომიკური ვითარება ===
[[ფაილი:Akhalgori gold disk, 4th cent BCE.png|მინი|ოქროს დისკი [[ახალგორი|ახალგორიდან]], [[ძვ. წ. IV საუკუნე]].  ]]
ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობების მიხედვით როგორც აღმოსავლეთი, ისე დასავლეთი საქართველო ზოგადად მთისა და ბარის ქვეყნებად იყოფა. სოფლის მეურნეობის ინტენსიური დარგების განვითარების თვალსაზრისით საქართველოს ბარი, ბუნებრივია, გაცილებით ვარგისი და ხელსაყრელი იყო. ბარი, ჩვეულებრივ, ვენახ-ხილიანი ზონა იყო, ხოლო მთა კი, პირიქით. ჰერეთ-კახეთში ბუნებით უხვად დაჯილოდოებულ მხარედ ძველთაგანვე ალაზნისა და ივრის ნაყოფიერი ხეობები ითვლებოდა. ქართლში კი შიდა ქართლის სარწყავად ქცეული თითქმის მთელი ველობი და ქვემო ქართლის ხეობები გამოირჩეოდნენ.

ანტიკური პერიოდის ბოლოსათვის, კერძოდ, IV საუკუნიდან, საქართველოს ეკონომიურსა და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში დიდი ცვლილებები შეინიშნება. აღსანიშნავია საწარმოო ძალების შემდგომი ზრდა, რამაც ყველაზე ძლიერ მიწათმოქმედების ინტენსიფიკაციაში იჩინა თავი. იბერიაში სპეციფიკური ბენებრივ-გეოგრაფიული პირობების გამო, ინტენსიური სასოფლო-სამეურნეო კულტურა, უმთავრესად მორწყვას ემყარებოდა. უძველესი არხის გაყვანას იბერიაში ტრადიცია ალექსანდრე მაკედონელს მიაწერს: „დასაცა ვენაჴი და რუჲ გამოიღო ქსნით“<ref>[[მოქცევაჲ ქართლისაჲ]], ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, გვ. 81.</ref>. მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანია ამ ხასიათის უკვე სავსებით რეალური მეორე ცნობა, რომ IV ს. ბოლოს მეფე თრდატმა „რუსთავისა რუჲ გამოიღო“<ref>ქალაქი [[რუსთავი]], იქ რუს გატანასთან დაკავშირებით, მის მსხვილ პოლიტიკურ-ადმინისტრაციულ ცენტრად და საუფლისწულოდ იქცა (''ნ. ბერძენიშვილი'', საქართველოს ისტორიის საკითხები, I, გვ. 373)</ref>. ამ წყაროს ცნობით, VI ს. გაუტანიათ წილკნის რუ. აღსანიშნავია, რომ V-VI საუკუნეებით თარიღდება ნახიდურის, გაჩიანის, მუხრანის, რუის-ურბნისის და ზოგი სხვა დიდი და მცირე არხებიც.

უფრო სრულყოფილი გახდა სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკა. გაუმჯობესდა ძირითადი სამიწათმოქმედო იარაღი – [[ერქვანი]]<ref>იყო „ხარმრავალ ბმული“ საკმაოდ რთული სახნის-საკვეთიანი, ფრთიანი სახნავი იარაღი;</ref>. ცხადია, გაუმჯობესებული ერქვანი მის წინამორბედზე უფრო ძვირი და ძნელად საშოვარი იყო, მაგრამ გაცილებით აუმჯობესებდა მიწის დამუშავებას, ზრდიდა შრომის ნაყოფიერებასა და მოსავლიანობას. მთის პირობებში მეტი გამოყენება ჰქონდა უფრო მარტივსა და მსუბუქ ცალუღელა სახვნელებს <ref>ამ სახვნელების ერთი ტიპი, რომელსაც ხალხი „აჩაჩა გუთანს“ ეძახის, აქამდეა შემორჩენილი;</ref>. ამ დროს მეურნეობის უმთავრესი დარგებია: [[მემინდვრეობა]], [[მევენახეობა]], [[მებაღეობა]]-[[მებოსტნეობა (დარგი)|მებოსტნეობა]], [[მესაქონლეობა]].

მემინდვრეობის სისტემაში წამყვანი ადგილი მეხორბლეობას ეჭირა<ref>„ხუარბალი“ ამ დროს ყველა საკვები მცენარის მარცვლეულის, აღმნიშვნელი ზოგადი ტერმინი იყო და არა, როგორც შემდეგში, მხოლოდ პურეულის ჯგუფისა (ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, I, გვ. 319.)
;</ref>. ხორბლეულის ყველაზე უფრო გავრცელებული და უძველესი ჯიშები იფქლი და დიკა იყო. საერთოდ, სპეციალისტები ხორბლეული კულტურების ერთ-ერთ სამშობლოდ საქართველოს მიიჩნევენ<ref>გ. ჩიტაია, თოხის კულტურა დასავლეთ საქართველოში (კოლხეთში), ისტორიის ინ-ტის შრომები, თბ., 1959, გვ. 153.</ref>. მოყავდათ ასევე [[ქერი]] და [[ფეტვი]].

სოფლის მეურნეობაში მევენახეობა-მეღვინეობის როლიც განსაკუთრებული მნიშვნელობისა იყო. აღმ. საქართველოში ამ დროს ვენახი უმთავრესად დაბლარია, როდესაც დას. საქართველოში უმეტესად [[მაღლარი]] ვენახი უნდა ყოფილიყო გაბატონებული. ყალიბდებოდა საქართველოს ცალკეული კუთხეების პირობებისადმი კარგად შეგუებული ვაზის ჯიშების ენდემური ჯგუფები. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მრავლად გამოვლინებული IV–V სს. ქვევრები მეღვინეობის, კერძოდ, ღვინის დაყენების წესის მაღალი განვითარების მაჩვენებელია.

=== სოციალური ვითარება ===
I-III საუკუნეებში იბერიაში მიმდინარეობდა საზოგადოების მკვეთრი ქონებრივი და სოციალური დიფერენცია. თავისუფალ მეთემეთა ერთმა ნაწილმა დაკარგა საკუთრება და დაქვემდებარებული თემების წევრებს („გლეხებს“) შეერწყა, ანდა „ტაძრეულთა“ (სამეფო მიწების პირობით მფლობელობაში მქონე მიწისმოქმედთა) ფენა შექმნა. მეორე ნაწილი კი აღზევდა და სამხედრო-სამოხელეო არისტოკრატიასთან ერთად „ერისაგან“ გამოყოფილ „აზნაურთა“ წრე დააკომპლექტა. უკვე დიდად განშტოებული სამეფო საგვარეულო სეფეწულთა უმაღლეს ფენას წარმოადგენდა. ამ დროს განუყოფლად ბატონობდა სამეფო ტახტის მამიდან შვილზე გადასვლის წესი. მსხვილი მიწათმფლობელები იყვნენ ტაძრებიც, რომლებიც შემდგომ, IV საუკუნის დასაწყისში, ქრისტიანობის მიღებასთან დაკავშირებით განადგურდნენ.

== იბერიის მეფეთა სია ==
{{მთავარი|იბერიის მეფეთა სია}}
იბერიის მეფეთა სია საბოლოოდ დაზუსტებული არ არის. ბევრი ისტორიკოსი და გენეალოგი ([[ვახუშტი ბატონიშვილი]], [[თეიმურაზ ბატონიშვილი]], [[სერგი გორგაძე]], [[პავლე ინგოროყვა]], [[ლევან სანიკიძე]] და [[გუბაზ სანიკიძე]]) არ ეთანხმება „[[ქართლის ცხოვრება|ქართლის ცხოვრების]]“ ([[XII საუკუნე]]) ორიგინალურ წყაროს და საკუთარ ვერსიას გვთავაზობს. ასევე თავისი ვერსია გამოაქვეყნა ქართველმა გენეალოგმა [[კირილ თუმანოვი|კირილ თუმანოვმა]], რომელიც ასევე ითვალისწინებს უცხოურ წყაროებს (ბერძნული, ლათინური, ირანული და სომხური<ref>[https://ia802806.us.archive.org/19/items/GeorgianChronicle/Georgian_Chronicle.pdf The Georgian Chronicle]. Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian. This work is in the public domain. It may be copied and distributed freely. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 1991)</ref>).

== ადმინისტრაციული მოწყობა ==
[[ფაილი:Iberia-ka.svg|250px|მინი|ფარნავაზის მიერ დაარსებული ადმინისტრაციული ერთეულები]]
ქართული ისტორიული ტრადიცია საერისთავოების წარმოქმნას ფარნავაზის რეფორმებს უკავშირებს, რომლის მიხედვით, მეფე [[ფარნავაზ I|ფარნავაზ I-მა]] სამეფო 8 საერისთავოდ და ერთ სასპასპეტოდ დაყო:
* [[მარგვეთის საერისთავო]]
* [[კახეთის საერისთავო]]
* [[ხუნანის საერისთავო]]
* [[სამშვილდის საერისთავო]]
* [[წუნდის საერისთავო]]
* [[ოძრხის საერისთავო]]
* [[კლარჯეთის საერისთავო]]
* [[ეგრისის საერისთავო]]
ცალკე ერთეულს ქმნიდა [[ქართლის სასპასპეტო|შიდა ქართლი]], რომელიც სპასპეტის საგამგებლოს წარმოადგენდა. ამ ტრადიციის თანახმად ფარნავაზის სუვერენიტეტს [[ეგრისი]]ც აღიარებდა<ref>ბარამიძე რ., ფარნავაზმან ძლიერჰყო ქვეყანა თვისი, თბ., 1992, გვ. 40</ref>. V საუკუნეში, საერისთავოთა სიას ემატება [[ჰერეთის საერისთავო|ჰერეთი]]. ჰერეთის საერისთავოს ჩამოყალიბება [[ვახტანგ I გორგასალი|ვახტანგ I გორგასლის]] მეფობას უკავშირდება.

=== ძირითადი ქალაქები ===
[[ფაილი:Confluence of the Aragvi and Kura (Mtkvari) rivers.jpg|thumb|left|250px|არმაზი და მცხეთა]]
იბერიის დედაქალაქი [[მცხეთა]] მრავალი სხვადასხვა მხრიდან მომავალი გზის გადაკვეთის პუნქტში მდებარეობდა. აქ იყრიდა თავს გზები [[კავკასიის ალბანეთი|ალბანეთიდან]], [[სომხეთი]]დან, [[კოლხეთის სამეფო]]დან, [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილოეთ კავკასიიდან]]. ამ ადგილზე გადიოდა დიდი საერთაშორისო სატრანზიტო-სავაჭრო გზა, რომელიც [[ინდოეთი]]დან მოდიოდა და კოლხეთის შავიზღვისპირა ქალაქებისაკენ მიემართებოდა. მტკვრის ხეობაში მცხეთის გარდა იყო იბერიის მნიშვნელოვანი ცენტრები - [[უფლისციხე]], [[წუნდა]], [[ოძრხე]] და სხვა. [[სტრაბონი]]ს ცნობით ელინისტური ხანის იბერია წარმოადგენდა მჭიდროდ დასახლებულ მეტწილად ქალაქებითა და დაბებით დასერილ ქვეყანას, სადაც იყო კრამიტისსახურავიანი და ხუროთმოძღვრების წესით ნაგები სახლები, ბაზრები და სხვა საზოგადო შენობები. იბერიის ქალაქებში იყო სავაჭრო სახელოსნო უბნები, ხშირად უცხო ტომის ხალხით დასახლებული. მაგ., ძვ. ქართული ქრონიკის მიხედვით, [[ძვ. წ. 169]] მცხეთაში დაარსებულა ებრაული კოლონია. იბერიაში ჭრიდნენ [[ალექსანდრე მაკედონელი]]ს ოქროს მონეტების მინაბაძებს, რაც მსოფლიო ბაზარზე იბერიის აქტიური მონაწილეობით იყო გამოწვეული. მის ტერიტორიაზე აღმოჩენილია უცხო ქვეყნების მოჭრილი [[ელინიზმი|ელინისტური ხანის]] მონეტებიც. იბერიის სამეფოში დაწინაურებული იყო სამშენებლო საქმე. აიგო ციხესიმაგრეები: [[არმაზციხე]] - სამეფო რეზიდენცია, [[ზადენი|ზადენციხე]] - სევსამორა, კახეთში - [[ნეკრესი]], აშენდა მცხეთა და სხვა, აღიმართა უზენაეს ღვთაებათა კერპები ([[არმაზი]]ს, [[ზადენი]]ს, [[აინინა]]სი და [[დანინა]]სი) და სხვა.

== კულტურული მემკვიდრეობა ==
[[ფაილი:Mosaic depicting Dionysus and Ariadne, dated to the third century AD, Dzalisa Archaeological Site, Georgia.jpg|მინი|259x259პქ|[[არიადნე|არიადნესა]] და [[დიონისე|დიონისეს]] მოზაიკა [[ძალისი|ძალისიდან]], [[II საუკუნე]].]]
ანტიკური ხანის იბერიის კულტურის შესასწავლად ძვირფასი მასალა მოგვცა მცხეთაში და მის მიდამოებში, [[კლდეეთი|კლდეეთში]], [[უფლისციხე]]ში და სხვა ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა. აღმოჩნდა ოქრომჭედლობის და მხატვრული ხელოსნობის ბევრი შესანიშნავი ძეგლი, დიდძალი კერამიკის და ლითონის ინვენტარი, მოზაიკისა და სკულპტურის ნიმუშები. ნაპოვნია ბერძნული და რამეული წარწერები, აღმოჩნდა არქიტექტურის ძეგლები - სასახლეებისა და ტაძრების, აბანოებისა და საწარმოო კერების ნაშთები, დიდძალი ნუმიზმატიკური მასალა. იბერიის კულტურა უცხო (ბერძნულ-რომაული, ირანული და სხვა) ელემენტებთან ერთად შეიცავს მძლავრ ორიგინალურ ნაკადს.

== გალერეა ==
<center>
<gallery>
Image:Uplistikhe complex 02.jpg|[[უფლისციხე]], რომაული პერიოდის ტრიუმფალური თაღი
Image:Armazi Citadel ruins, Georgia.jpg|[[არმაზციხე]], გალავნის ნაშთები
სურათი:Armazi akldama.jpg|წარჩინებული პირის ცეცხლთაყვანისმცემლური აკლდამა
სურათი:Armazi tadzari.jpg|ექვს–აფსიდიანი წარმართული ტაძრის ნაშთი, არმაზციხე
სურათი:Mcxeta galavani.jpg|[[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასლის]] დროინდელი გალავანი და კარიბჭე, მცხეთა
Image:Jvari მცხეთა Mtskheta.jpg|[[ჯვრის მონასტერი]], სავარაუდოდ აქ იყო განთავსებული [[ზადენი]]ს [[კერპი]]<ref>ენამ შემოინახა ტოპონიმი– „ზედაზენი“, ანუ „ზედა ზადენი“, რაც გულისხმობს „ქვედა ზადენის“ არსებობასაც. ერთი მოსაზრებით, სწორედ ჯვრის მთას ერქვა „ქვედა ზადენი“ და იდგა ზადენის კერპი;</ref>
Image:Mcxeta da svetitsxoveli.jpg|[[სვეტიცხოველი]] [[ზედაზენი]]ს მთიდან
სურათი:Mcxetis antioqia.jpg|აღმ. კარიბჭის ნაშთები და ტაძარი, ანტიოქია მცხეთა
</gallery>
</center>

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[იბერიის მეფეთა სია]]

==შენიშვნების სია==
{{Notelist}}

== ლიტერატურა ==
* ''აფაქიძე ა.,'' ქალაქები და საქალაქო ცხოვრება ძველ საქართველოში, წგნ. 1, თბ., 1963;
* ''ლომთათიძე გ.,'' კლდეეთის სამაროვანი ახ. წ. II საუკუნისა, თბ., 1957;
* ''ლორთქიფანიძე ო.,'' ანტიკური სამყარო და ქართლის სამეფო (იბერია), თბ., 1968;
* მცხეთა, ტ. 1 - არმაზისხევის არქეოლოგიური ძეგლები 1937-1946 წწ. განათხარის მიხედვით, თბ., 1955;
* საქართველოს არქეოლოგია, თბ., 1959;
* საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 1, თბ., 1970;
* ''წერეთელი გ.,'' არმაზის ბილინგვა, „ენიმკის მოამბე“, 1942, ტ. 13;
* ''ჯავახიშვილი ივ.,'' ქართველი ერის ისტორია, წგნ. 1, თბ., 1965;
* ''ჯანაშია ს.,'' შრომები, ტ. 1-2, თბ., 1943-1952;
* ''მელიქიშვილი გ.,'' ქსე, ტ.  5, გვ.67-68, თბ., 1980
* ''კუპრაშვილი ჰ.,'' იბერია თუ ივერია?, გაზეთი „რეზონანსი“. #003, 2007 წლის 11 იანვარი"
* ''ბარამიძე რ.,'' ფარნავაზმან ძლიერჰყო ქვეყანა თვისი, თბ., 1992

== სქოლიო ==
{{სქოლიოს სია}}

== წყაროები ==
*{{Cite book|title=„საქართველოს ისტორია“ განმარტებული და შევსებული ახლად შეძენილის არხეოლოგიურისა და ისტორიულის ცნობებით დ. ზ. ბაქრაძის მიერ.|last=ბატონიშვილი|first=ვახუშტი|publisher=ქართველიშვილი, გ. დ|year=1885|isbn=|location=ტფილისი|pages=|ref=CITEREFვახუშტი1885|url=http://dspace.gela.org.ge/handle/123456789/6472}}
*{{cite encyclopedia |title=GEORGIA ii. History of Iranian-Georgian Relations|pages = 464–470|encyclopedia=Iranica|date= |year=2001|last=Hitchins|first=Keith|publisher= |location= |id= |url=https://iranicaonline.org/articles/georgia-ii-history-|access-date= }}
* {{cite book | last = Spaeth | first = Barbette Stanley | title = The Cambridge Companion to Ancient Mediterranean Religions | publisher = Cambridge University Press | location = Cambridge | year = 2013 | isbn = 0521113962 | ref = harv}}

== დამატებითი ლიტერატურა ==
* Roger Rosen, Jeffrey Jay Foxx. ''Georgia: A sovereign country of the Caucasus''
* Thomson, Robert W. ''Rewriting Caucasian History'' (1996) {{ISBN|0-19-826373-2}}
* Braund, David. ''Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC-AD 562'' (New York: Oxford University Press, 1994) {{ISBN|0-19-814473-3}}
* Lang, David Marshall. ''The Georgians'' (London: Thames & Hudson, 1966)
* Toumanoff, Cyril. ''Studies in Christian Caucasian History''. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1963
* Edward Gibbon, Volume II, Chapter XLII, discusses Iberia as one of the areas in the "Barbaric world"

== რესურსები ინტერნეტში ==
* {{cite web|url=http://www.parliament.ge/pages/archive_ge/history/1102.html|title=ქართული სახელმწიფოები გვიანანტიკურ პერიოდში (ძვ.წ. III - ახ.წ. V სს-ში)|last=''ანჩაბაძე''|first=''გიორგი''|work=[http://www.parliament.ge/pages/archive_ge/history/ საქართველოს ისტორიის ნარკვევი] |publisher=[[საქართველოს პარლამენტი|პარლამენტის]] ოფიციალური [http://www.parliament.ge/ ვებ-საიტი], არქივის გვერდი|format=html|lang={{ქართული}}; {{ინგლისური}}|accessdate=2008-01-21|ref=ანჩ}}
* [http://www.parliament.ge/pages/archive_ge/history/1103.html ქართველი ერის ჩამოყალიბება]
* [http://www.nplg.gov.ge/ic/DGL/work/SIN/sin%201+/13/4.htm ქართლის სამეფო ახ. წ. III საუკუნეში]
* [http://www.nplg.gov.ge/ic/DGL/work/SIN/sin%202%20+/1/4.htm ეკონომიური და სოციალური ვითარება IV–V საუკუნეების აღმოსავლეთ საქართველოში]
* [http://www.amsi.ge/istoria/ მასალები საქართველოს ისტორიისათვის]
* [http://www.amsi.ge/istoria/div/anania.html მიტროპოლიტი ანანია, საქართველოს სახელმწიფო და საეკლესიო საზღვრები ფარნავაზიან და ბაგრატიონ მეფეთა მმართველობის ეპოქაში და მისი არასწორი ასახვა „Православная Энциклопедия“-ს ტომეულებში]
* [http://www.geotimes.ge/index.php?m=home&newsid=9800&lang=geo აკაკი მაისურაძე, საქართველოს ისტორიული საზღვრების ისტორია უძველესი დროიდან 20 საუკუნემდე (ნაწილი I, ძვ. წ. XII-ახ. წ. V საუკუნეები)]
* [https://www.britannica.com/place/Iberia-ancient-kingdom-Georgia Iberia – ANCIENT KINGDOM, GEORGIA], Encyclopædia Britannica
* [https://archive.org/details/Toum1969EarlyIberianKings/mode/2up CYRIL TOUMANOFF "Chronology of the Early Kings of Iberia"]

{{ისტორიული ქართული სახელმწიფოები}}
{{იბერიის მეფეები}}
{{პორტალი საქართველოს ისტორია}}

[[კატეგორია:იბერიის სამეფო]]
[[კატეგორია:საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური ტერმინოლოგია]]