იხილეთ წყარო გვერდისთვის იუდაიზმი

[[ფაილი:Star of David.svg|left|100px|დავითის ვარსკლავი]]
[[ფაილი:Menorah7a.png|thumb|right|250px|შვიდტოტა [[მენორა]] - იუდაიზმის უძველესი სიმბოლო]] 
'''იუდაიზმი''' ([[ებრ.]] ɳיהדות – იაჰადუთ) — [[ებრაელები|ებრაელი]] ერის რელიგია; ისტორიაში აღნუსხული პირველი [[მონოთეიზმი|მონოთეისტური]] რწმენა. იუდაიზმის დოქტრინა და ისტორია მნიშვნელოვანი ნაწილია სხვა მონოთეისტური რელიგიებისა როგორებიცაა [[ქრისტიანობა]] და [[ისლამი]]. იუდაიზმი მჭიდროდაა დაკავშირებული ებრაელი ხალხის ისტორიასთან. ტერმინი იუდაიზმი მოგვიანებით გაჩნდა, მაგრამ მისი საფუძვლები ჩაისახა ორი ათასწლეულის წინ, რაც [[ბიბლია|ბიბლიის]] წიგნებშია ასახული. ტერმინი იუდაიზმი მომდინარეობს იუდას ებრაული ტომისგან. იუდას ტომი გადაურჩა [[ძვ. წ. 722]] წელს [[აშური (ქალაქი)|აშურის]] მეფის მიერ [[იუდეველთა სამეფო]]ს დაპყრობას და მათ გადასახლებას სხვადასხვა ქალაქებში. ამ დროიდან ებრაეელმა ხალხმა არსებობა განაგრძო მხოლოდ იუდას ტომის მეშვეობით. აქედან მოდის ევროპულ ენებზე თანამედროვე ებრაელთა დასახელება იუდეველი, რაც აღნიშნავს როგორც ეროვნებას, ასევე რელიგიურ აღმსარებლობას.

უკანასკნელი დაახლოებით 2000 წლის მანძილზე იუდაიზმის პრაქტიკული მიმდევრობა მონოლითური არ ყოფილა: მას არ ჰქონია ცენტრალური სულიერი მმართველობა; არ ჰქონია შემბოჭავი დოგმა. მიუხედავად ამისა, ყოველ ვარიაციაში იუდაიზმი მჭიდროდ დაკავშირებული დარჩა რამდენიმე რელიგიურ პრინციპთან, რომელთაგან უმნიშვნელოვანესია ერთადერთი, ყოვლისმცოდნე, ყოვლისშემძლე, ყოვლად მოწყალე და უხილავი (ტრანსცენდენტული) ღმერთის რწმენა; ღმერთისა, რომელმაც სამყარო შექმნა და რომელიც განაგრძობს მის განგებას. ებრაული აზროვნების მიხედვით სამყაროს შემქმნელმა ღმერთმა უძველესი აღთქმით კავშირი დაამყარა ებრაელ ერთან, როდესაც მათ მის მიერ დადგენილი კანონები და მცნებები გაუზიარა. ებრაული ღვთისმსახურება ყველაზე დიდ ადგილს უთმობს ამ კანონებისა და მცნებების შესწავლასა და ყოველდღიურ ცხოვრებაში განხორციელებას ისე, როგორცაა ინტერპრეტირებული რელიგიის კანონიკურ წიგნებსა და [[რაბინული ლიტერატურა|რაბინულ ლიტერატურაში]].

იუდაიზმის ტრადიციული თვალსაზრისით, რომელიც თანამედროვე მკვლევართა აზრსაც ემთხვევა, იუდაიზმი რამდენიმე მნიშვნელოვანი თვისებით განსხვავდებოდა მისი წარმოშობისას არსებული სხვა რელიგიური ტრადიციებისგან. ერთი ასეთი თავისებურებაა [[მონოთეიზმი]]: სამყაროს შემქმნელი და კაცობრიობის გამკითხავი ღმერთის რწმენა. მაშინდელი [[პოლითეიზმი|პოლითეისტური რელიგიების]] მიხედვით [[სამყარო]] შემთხვევით იყო გაჩენილი, ხოლო ღმერთებს სხვა ღმერთებთან ურთიერთობა ადამიანთა ბედზე მეტად აწუხებდათ. პოლითეისტურ წარმოდგენაში ღმერთები საკუთარი ვნებებით იყვნენ დაკავებულნი და მათი ძალებიც შეზღუდული იყო, იუდაიზმის მიხედვით კი [[ღმერთი]] უსაზღვრო ძალის და ყოვლისშემძლეა, რის გამოც სამყაროს მარტოდმარტო შექმნის უნარსაც ფლობს; იუდაიზმის მეორე თავისებურება მისი მიმდევრებისთვის [[თორა]]ში აღნიშნულ მცნებათა შესრულების ვალდებულება იყო. იმდროინდელი ხალხების მსგავსად ებრაელებსაც ჰქონდათ ტაძარი, სადაც [[ქურუმი|ქურუმები]] ღმერთისთვის მსხვერპლს სწირავდნენ, ოღონდ ეს არ ყოფილა ებრაული ღვთისმსახურების ერთადერთი საშუალება.

==წიგნები==
იუდაიზმი ეფუძნება ბიბლიურ წიგნებს. [[თანახი]], რომელიც ქრისტიანულ ტრადიციაში შეესაბამება [[ძველი აღთქმა|ძველ აღთქმას]], შედგება სამი ნაწილისგან. პირველი ნაწილია [[თორა]], იგივე ხუთწიგნეული მოიცავს [[მოსე]]ს რჯულს. [[ნაბიიმი]] არის წიგნი [[წინასწარმეტყველი|წინასწარმეტყველთა]] შესახებ, ხოლო [[ქეთუბიმი]] წერილები. სხვადასხვა ქვეყანაში გაფანტული ებრაელების რელიგიურ, საოჯახო და საზოგადოებრივ ცხოვრებას აწესრიგებს თაობიდან თაობამდე ზეპირად გადაცემული „აგადა“ – ლეგენდები ბიბლიურ პერსონაჟებზე, იგავები და შეგონებები, ასევე ჰალახა – ავტორიტეტული ნორმატიული დებულებები. საბოლოოდ აგადა და ჰალახა ჩაწერილ იქნა და მათ შეადგინეს [[თალმუდი]]ს ერთი ნაწილი. თალმუდი არის თორას კომენტარები, რომელიც იუდაიზმის ფუძემდებლური წყაროა. ის მრავალი თაობის რელიგიურ სამწერლო მოღვაწეობის ნაყოფია. თალმუდის ნაწილებია მიშნა, ე.წ. ზეპირი თორა და გემარა. მიშნა შედგება ბრძენთა ლაკონიური გამონათქვამებისგან, რომლებიც განმარტავენ თორის ამა თუ იმ ადგილს, ხოლო გემარა, თავის მხრივ, განმარტავს მიშნას, მის ხშირ შემთხვევაში ბუნდოვან კომენტარებსა და საგრძნობლად აღემატება მას მოცულობით. [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]] ებრაელების ძალისხმევა იქეთ იყო მიმართული, რომ თორის სიწმინდე დაეცვათ. 

==ისტორია==
===აბრაამიდან ტაძრამდე===
[[ფაილი:Duraeuropa-1-.gif|thumb|300px|სცენა [[ესთერის წიგნი]]დან, [[დურა-ევროპოს სინაგოგა|დურა-ევროპოს სინაგოგის]] დეკორაცია]]

თანახის მიხედვით ებრაელი ხალხის ღმერთი სამყაროს ერთადერთი შემოქმედია. კაცობრიობამ, რომელმაც დაკარგა [[სამოთხე]] ის ნელ-ნელა დაივიწყა. ებრაელთა მამამთავარი [[აბრაამი]] ცხოვრობდა ქალაქ [[ჰარანი|ჰარანში]] და მან იხილა ღმერთის გამოცხადება. იუდაიზმის მიხედვით მან კაცობრიობაში პირველმა უარყო [[წარმართობა]] და მონოთეიზმი იქადაგა. აბრაამს ღმერთმა ურიცხვი შვილი აღუთქვა. აბრამის პირველი ვაჟი [[იშმაელი აბრამის ძე|იშმაელი]] იყო, ხოლო მეორე - [[ისააკი]]. ღმერთი აბრაამს მეორედ გამოეცხადა უკვე [[ქანაანი|ქანაანში]] დასახლებულს და აუწყა მას, რომ მისი წიაღიდან დიდი ხალხი გამოვიდოდა და ქანაანის მიწაზე დასახლდებოდა. ასევე ნაწინასწარმეტყველები იყო, რომ აბრაამის მოდგმა უცხო ხალხის ტყვეობაში ჩავარდებოდა, თავს დააღწევდა მონობას და მხოლოდ შემდეგ შეძლებდა ქანაანში დამკვიდრებას. ეს უცხო ქვეყანა იყო [[ეგვიპტე]]. ღმერთმა ისაკის ძე [[იაკობი]] და მისი შვილები გვალვით აიძულა ქანაანიდან ეგვიპტეში გადასულიყვნენ, სადაც მრავალი თაობის შემდეგ ებრაელები დაიმონეს. ეგვიპტეში ებრაელი ხალხი გამრავლდა, მაგრამ დაივიწყა ღმერთი. აბრაამის, ისააკისა და იაკობის ღმერთი ხალხს გაახსენა [[მოსე]]მ, რომელსაც ღმერთი ასევე გამოეცხადა. მოსეს წინამძღოლობით ებრაელი ხალხი სასწაულებრივად გამოვიდა ეგვიპტიდან და უდაბნოს გზით გაემართა ქანაანისკენ. [[სინის მთა]]ზე ხალხმა მიიღო ღმერთისგან რჯული, რომლის თანახმადაც უნდა ეცხოვრა მას როგორც ქანაანში, ასევე ყველგან. ეს რჯული იყო [[ათი მცნება]], რომელთაგან ოთხი ეთმობოდა ადამიანის ურთიერთობას ღმერთთან, ხოლო ექვსი ადამიანებს შორის ურთიერთობას. ებრაელებს სჯერათ, რომ სინის მთაზე ღმერთმა ებრაელები გამოარჩია სხვა ხალხებს შორის და მათ რჩეული მისია დააკისრა. ისინი არ უნდა შერეოდნენ [[პოლითეიზმი|მრავალღმერთიანობის]] თაყვანისმცემელ ხალხებს. ამგვარად, ეგვიტპიდან გამოსული ხალხისგან სინის მთაზე შეიქმნა ერი, რომელიც ერთი ღმერთის აღმსარებელი იყო. მთასთან ღმერთმა მოსეს ძმის - [[არონი|არონის]] შთამომავლობა ქოჰენების (ქურუმების) კლასად დაამტკიცა. ღმერთმა ქურუმობასთან ერთად დააწესა ღვთის მოძრავი კარავი.

ისრაელის მიწაზე დასახლების შემდეგ ღვთის კარავი, რომელიც რომელიც იქამდე მოძრავი იყო, [[შილო (ისრაელი)|შილოში]] დამკვიდრდა 300 წლით. ამ დროის განმავლობაში ღმერთმა ერს ღირსეული ადამიანები მოუვლინა თავდამსხმელ მტერთა წინააღმდეგ საბრძოლველად. ზოგი მტერი ღვთის გამოგზავნილი იყო ცოდვებისათვის ხალხის დასასჯელად. ეს ამბები აღწერილია ისუ ნავეს ძისა და მსაჯულთა წიგნებში. რაც დრო გადიოდა, ერის სულიერი დონე უფრო და უფრო ქვეითდებოდა, სანამ სამაგიეროს გადასახდელად ღმერთმა [[ფილისტიმელები|ფილისტიმიელებს]] შილოში დადგმული ღვთის კარვის ხელში ჩაგდება შეაძლებინა. მაშინ კი ებრალმა ერმა შეიცნო საკუთარი დაკნინება და [[სამოელ წინასწარმეტყველი|სამუელ წინასწარმეტყველს]] სთხოვა ტომთა ბელადებისა თუ მსაჯულების ნაცვლად მისთვის მუდმივი [[მეფე]] ამოერჩია. სამუელმა უხალისოდ შეასრულა ეს თხოვნა და ღვთის დასტურით მეფედ აირჩია ბრწყინვალე, მაგრამ თავმდაბალი ადამიანი - [[საული]]. როდესაც ხალხის ზეგავლენით მან სამუელის განკარგულება დაარღვია, ღმერთმა წინასწარმეტყველს უბრძანა, რომ მის მაგიერ მეფედ [[დავითი]] ეკურთხებინა.

ებრაელების რწმენით მათივე წიაღში უნდა დაბადებულიყო სამყაროს მხსნელი მესიაც. საბოლოო ადგილი, სადაც ხალხი უნდა შეეგებოს ღმერთს, არის [[სიონი (იერუსალიმი)|სიონის მთა]], სადაც [[დავითი|დავით მეფემ]] სამეფო რეზიდენცია დააარსა. ის იყო [[ისრაელის სამეფო]]ს მეფე. მისი სიკვდილის შემდეგ მეორე თაობაში სამეფო გაიხლიჩა. მისი გაერთიანების მოლოდინი დაუკავშირდა დავითის სახელს. ებრაელი ხალხი ელოდა მესიას, რომელიც ისრაელს ძველ დიდებას დაუბრუნებდა. თვით დავითმა ვერ მიიღო ტაძრის აშენების ნება, რადგან ბევრ ომში მონაწილეობდა და ღმერთს არ უნდოდა ის მშვიდობის სიმბოლოდ ასაგები ტაძრის მშენებლად ეცნო.

===ტაძრის პერიოდი===
[[ფაილი:Western wall jerusalem night.jpg|thumb|300px|right|[[დასავლეთის კედელი]] ერთადერთი ფრაგმენტია, რაც [[იერუსალიმის მეორე ტაძარი|იერუსალიმის მეორე ტაძრისგან]] დღემდე შერმორჩა. ტაძრის მთა უწმინდესი ადგილია იუდაიზმში]]
[[ძვ. წ. 958]] წელს დავითის ძემ, [[სოლომონ მეფე]]მ იერუსალიმში, სიონის მთაზე აღმართა [[სოლომონის ტაძარი|ტაძარი]]. ტაძარში დასვენებული იყო აღთქმის კიდობანი, რომელშიც ინახებოდა რჯულის დაფები. იუდაიზმის ისტორიაში ამით დაიწყო ახალი პერიოდი, რომელიც თითქმის 1200 წელი გაგრძელდა. ამ პერიოდის განმავლობაში იერუსალიმის ტაძარი იყო იუდაიზმის რელიგიური ცენტრი და ერთადერთი ადგილი, სადაც მსხვერპლი იწირებოდა. სოლომონის სიკვდილის შემდეგ მისი სამეფო ორად გაიყო: ისრაელის და [[იუდეველთა სამეფო|იუდეველთა]] სამეფოებად. ძვ. წ. VI საუკუნეში ისრაელი დალაშქრა ბაბილონის მეფე [[ნაბუქოდონოსორ II]]. მან [[ძვ. წ. 586]] წელს სოლომონის ტაძარი დაანგრია და ებრაელთა უმრავლესობა [[ბაბილონი|ბაბილონში]] გადაასახლა. ამ [[ბაბილონის ტყვეობა|ტყვეობის]] დროს [[ეზეკიელი|ეზეკიელმა]] განავითარა ისრაელის თეოკრატიული სახელმწიფოს აღდგენის იდეა. ისრაელის აღდგენის საფუძველი უნდა ყოფილიყო სოლომონის ტაძრის ხელახლა მშენებლობა. მას შემდეგ, რაც ბაბილონი დაიპყრო [[აქემენიანთა იმპერია]]მ, ებრააელები იერუსალმში დაბრუნდნენ და [[იერუსალიმის მეორე ტაძარი|მეორე ტაძრის]] მშენებლობა დაიწყეს. დაბრუნებული ებრაელების რელიგიურმა ლიდერებმა, ეზრამ და ნეემიამ გარიყეს ის ებრაელები, რომლებსაც არ ჰქონდათ გავლილი ბაბილონის ტყვეობა. ისინი ფიქრობდნენ, რომ ტყვეობას გადარჩენილები [[წარმართობა]]ს ეზიარებოდნენ და შეიგუებდნენ. უარყოფილებს ეწოდათ [[სამარიტელები]].

===ელინისტური ხანა===
{{მთავარი|ელინიზმი}}
ძვ. წ. 332 წელს [[ალექსანდრე მაკედონელი]]ს მიერ ისრაელის დაპყრობამ და მისმა ქცევამ ელინისტური სამყაროს ნაწილად მოახდინა გავლენა იუდაიზმზე. ელინიზაცია ყველაზე სწრაფად განიცადა სასულიერო წოდებამ, რომელიც ჯერ [[პტოლემეების სამეფო]]ს, შემდეგ კი [[სელევკიდების სახელმწიფო]]ს შემადგენლობაში ებრაული ავტონომიის სათავეში იყვნენ მოქცეულნი. მღვდელმთავრების ძალაუფლება წააწყდა სოფრიმების – რჯულის მეცნიერების – წინააღმდეგობას. სოფრიმები თორასთან ერთად ზეპირ გადმოცემასაც ეყრდნობოდნენ. ისინი იყვნენ წინამორბედნი [[ფარისეველი|ფარისევლებისა]], რომლებსაც სწამდათ, რომ მოსეს ღმერთმა წერილობითთან ერთად ზეპირი რჯულიც გადასცა. მათთვის თორის ნებისმიერი, თუნდაც უმნიშვნელო კანონი სავალდებულო იყო. მათი ოპონენტები – [[სადუკეველი|სადუკევლები]] – რელიგიის არსს ხედავდნენ სატაძრო მსახურებაში. ფარისეველთა მოძრაობა იყო ერთგვარი რეაქცია ელინიზმზე, რომელმაც ტაძრის მღვდელმსახურებსა და სადუკევლებში შეაღწია. მიუხედავად იმისა, რომ იერუსალიმის ტაძარი ინარჩუნებდა ცენტრალურ ადგილს, გაჩნდა ახალი, უფრო თანასწორი, ინსტიტუტი [[სინაგოგა]]. სინაგოგები მეორე ტაძრის პერიოდში უკვე ფართოდ იყო გავრცელებული როგორც ისრაელში, ასევე დიასპორაში.

===რაბინთა პერიოდი===
[[ძვ.წ. 186]] წელს მოკლეს გედალია, იუდეის ბოლო ებრაელი მმართველი. სელევკიდების მეფე [[ანტიოქე IV ეპიფანე]]ს დროს ხდებოდა ებრაელთა დევნა. ამას მოჰყვა ჰა-შემის კონცეფციის განვითარება. ეს კონცეფცია გულისხმობდა რწმენის გულისთვის პირად თავგანწირვას. მისი დასაბუთება მოცემულია [[წიგნი მეოთხე მაკაბელთა|მაკაბელთა IV წიგნში]]. მაკაბელთა აჯანყების შემდეგ მოპოვებული დამოუკიდებლობა ძვ. წ. 142 წლიდან 6 წლამდე გაგრძელდა. ის შეიცვალა [[რომის იმპერია|რომის იმპერიის]] ბატონობით. რომის პროკურატორების დამოკიდებულებამ  იუდაიზმის მიმართ ხელი შეუწყო ნაციონალურ-რელიგიური ოპოზიციის ჩამოყალიბებას. 67-68 წლებში რომის საწინააღმდეგო აჯანყება დაიწყო, რაც [[იუდეველთა ომი]]ს სახელითაა ცნობილი. აჯანყების დროს, [[70]] წელს ისევ და საბოლოოდ დაინგრა იერუსალიმის ტაძარი. ტაძარი რომაელმა სარდალმა  [[ტიტუსი|ტიტუსმა]] დაანგრია. 132-135 წლებში ბარ-კოხბას აჯანყებას კვლავ მოჰყვა ებრაელთა გადასახლება. რომის იმპერიის მთელ ტერიტორიაზე გაფანტულმა ებრაელებმა ცხოვრება გააგრძელეს დიასპორების სახით. რომის წინააღმდეგ აქტიური ბრძოლის მომხრეები შეცვალეს ზომიერმა რელიგიურმა ლიდერება – [[რაბინი|რაბინებმა]].

რაბინების თეორია და პრაქტიკა არ ეყრდნობოდა ტაძარს და პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას. მათ ყურადღება მიაქციეს ახალ გარემოებებში ებრაული სათემო კულტურის – კეჰილას – გაძლიერებას. რომის იმპერიის მმართველი ელიტა ხედავდა რაბინთა ზომიერებას და საშუალება მისცა მათ აღედგინათ სინედრიონი და იეშივა. ამ დროისთვის სატაძო მსვერპლშეწირვა ჩაანაცვლა [[ლოცვა]]მ და საღვთო წერილის შესწავლამ. რაბინთა მიზანი იყო ებრაელები ყოფილიყვნენ ორგანიზებული ისეთ თემად, რომელიც ნებისმიერ ადგილას შეძლებდა ღვთის მსახურებას. ამიტომ ებრაელის უპირველეს მოვალეობად შეიქმნა თორას შესწავლა.

===თალმუდის ეპოქა===
{{მთავარი|თალმუდი}}
ძვ. წ. II საუკუნიდან დაიწყო იუდაიზმის სისტემატიზაცია და რიტუალიზაცია. მისი აქცენტი სატარძო ღვთისმსახურებიდან გადატანილი იყოგანჩინებათა ზუსტი სისტემის შექმნაზე. რაბინებმა შეიმუშავეს რელიგიური და საყოფაცხოვრებო ადათები – გალაჰა. მასში ისეთი საკითხებიც კია დადგენილი, თუ როგორი ვარცხნილობა ან სამოსი უნდა ატაროს მორწმუნემ. I-II საუკუნეებში რჯულის მოძღვრებმა – თანაებმა – ზეპირი თორა დაამუშავეს და მისი კანონიზაცია მოახდინეს. ეს პროცესი დაასრულა იეჰუდა ჰა-ნასის [[მიშნა]]მ. მიშნა გახდა იუდაიზმის შემობრუნების წერტილი. ის საფუძვლად დაედო ებრაულ რელიგიურ და სამოქალაქო კანონმდებლობას და მომდევნო თაობების რჯულის მოძღვრების – ამორაების – განმარტების საგნად იქცა. ამორაების დისკუსიები თავმყორილია მიშნას კომენტარებში – გემარაებში. ორივე ერთად შეადგენს თალმუდს. თალმუდის შექმნით, შესწავლით და გავრცელებით დაკავებულები იყვნენ როგორც ისრაელში დარჩენილი, ასევე ბაბილონელი სწავლულები. აქედან გამომდინარე არსებობს იერუსალიმური და ბაბილონური თალმუდი.

===გაონატი===
ახლო აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში [[არაბთა დაპყრობითი ომები|არაბთა გაბატონების]] შემდეგ მთელი ებრაელობის უპირველესი სილიერი ლიდერები გახდნენ ბაბილონის ებრაული თემის სულიერი ლიდერები – გაონები. მათი მოღვაწეობის შედეგად ბაბილონური თალმუდი იქცა საყოველთაოდ მიღებულ საკანონმდებლო კოდექსად. ამან უზრუნველყო [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]] იუდაიზმის მთლიანობა. ზეპირი რჯულის უნივერსალურ კანონმდებლობად ჩამოყალიბებას მოჰყვა რეაქციაც. VIII საუკუნის დამდეგს დაიწყო კარაიმების მოძრაობა. კარაიმული იუდაიზმი გავრცელებული იყო [[ხაზართა სახაკანო]]ში. კარაიმები უარყოფდნენ ზეპირი რჯულს. მათთან პოლემიკას შეუდგნენ ბაბილონელი გაონები. მათ დაიწყეს მოკლე და გსაგები ჰალახური სახელმძღვანელოების შედგენა. ბაბილონელ გაონთაგან ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო იყო X საუკუნის მოღვაწე საგადია. მან იუდაიზმის და [[ფილოსოფია|ფილოსოფიის]] სინთეზს დაუდო სათავე.

===შუა საუკუნეები===
როცა ბაბილონური თემი შიდა კრიზისმა მოიცვა, იუდაისტურმა ცენტრებმა დაიწყო აღმოცენება სხვა ქვეყნებში – ეგვიპტეში, ტუნისსა და მუსლიმურ ესპანეთში. გაონატმა მეორე პლანზე გადაინაცვლა. ამ დროისთვის ებრაელობა დაყოფილი იყო ორ ნაკადად [[აშქენაზები|აშქენაზებად]] და [[სეფარდები|სეფარდებად]]. აშქენაზებმა ძირითადად ფეხი მოიკიდეს ფრანკო-გერმანულ მიწებზე, ხოლო სეფარდებმა – ისლამურ ესპანეთში. შუა საუკუნეებში პირველად განხორციელდა იუდაიზმის პრინციპების ფორმულირების მცდელობა. XII საუკუნის რაბინმა [[მოსე მაიმონიდი|მოსე მაიმონიდმა]] (1135-1204) იუდაიზმის ძირითად დოგმატებს თავი მოუყარა და სისტემატიზებული სახით გამოსცა ტრაქტატში მიშნე თორა, რომელიც ენციკლოპედიურ სახელმძღვანელოდ იქცა თორისა და თალმუდის შესასწავლად. ოთხი საუკუნის შემდეგ რაბინმა იოსებ კარომ (1488-1575) დაასრულა თალმუდის განჩინებათა სისტემატიზაცია. მან შეადგინა კოდექსი შულხან არუხი, რომელიც ორთოდოქსულმა იუდაიზმმა თალმუდური სამართლის პრაქტიკულ სახელმძღვანელოდ აქცია.

===ახალი დრო===
ებრაელთა სამშობლოდან განდევნის შემდეგ იუდაიზმში გავრცელდა მისტიკური მიმდინარეობები საერთო სახელწოდებით [[კაბალა (იუდაიზმი)|კაბალა]]. კაბალის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ცენტრი ჩამოყალიბდა XVI საუკუნეში გალილეის ქალაქ [[ცფათი|ცფათში]] რაბინ [[იცხაკ ლურია]]ს (1536-1572) ხელმძღვანელობით. კაბალის მიმდევრები ცდილობდნენ თორის და სხვა წმინდა წიგნების საკრალური აზრის მიწვდომას. მათ განავითარეს მოძღვრება სფირონის – საკრალური ღმერთის ათი ჰიპოსტასის შესახებ, რომლის თანახმად თითოეულ ჰიპოსტასს თავისი განსაკუთრებული თვისება გამოარჩევს. ეს თვისებები დინამიკურად თანაარსებობენ და მატერიალურ სამყაროს განაგებენ. კაბალისტების მთავარი თხზულებაა ზოჰარი, რომელსაც ისინი ისეთივე პატივს მიაგებენ, როგორც თორასა და თალმუდს. კაბალამ გავლენა იქონია სხვა მისტიკურ სკოლებზეც, უპირველეს ყოვლისა კი [[ხასიდიზმი|ხასიდიზმე]], რომელიც აღმოცენდა XVIII საუკუნეში და ვოლინის, პოდოლისა და გალიციის ებრაელებს შორის. XVIII საუკუნის მიწურულს გაჩნდა მოძრაობა [[ჰასქალა]], რომელმაც იუდაიზმის ევროპულ რეალობასთან ადაპტაცია დაისახა მიზნად. ჰასქალა დაუპირისპირდა ორთოდოქსულ იუდაიზმსა და რეფორმიზმის ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი. არაებრაულ მოსახლეობასთან ასიმილაციის შიშმა XIX საუკუნის დამდეგიდან გამოიწვია ორთოდოქსული იუდაიზმის გააქტიურება.

== ღვთისმსახურება ==
[[სოლომონის ტაძარი|ტაძრის პერიოდში]] სატაძრო ღვთისმსახურებისა და მსხვერპლის შეწირვის უფლება ჰქონდათ მხოლოდ [[არონი|აარონი]]ს შთამომავლებს. ისინი იყვნენ სამღვდელოების უმაღლესი კატეგორიის მღვდელმთავრები – კოჰანიმები. მათ ემსახურებოდნენ ლევიტელები, ლევის შთამომავლები. იერუსალიმის ტაძრის მსახური საზოგადოების გამორჩეულ ფენას ეკუთვნოდა. მსახურთა შთამომავლები დღესაც განსაკუთრებული რიტუალურ ფუნქციებს ასრულებენ და გარკვეულ აკრძალევს იცავენ. კოჰანიმი არ უნდა იყოს სახლში, სადაც მიცვალებულია, არ უნდა დაქორწინდეს ქვრივზე ან გაშორებულზე და ა.შ.

პირველი ტაძრის დანგრევის შემდეგ ღვთისმსახურება რადიკალურად შეიცვალა. თუ მანამდე ღვთისმსახურების მთავარი ნაწილი მსხვერპლშეწირვა იყო, უტაძრობის პერიოდში მთავარი აქცენტი გაკეთდა წმინდა წერილის შესწავლაზე, წიგნების კომენტირებასა და კოდიფიკაციაზე. ეს განსაკუთრებით გაღრმავდა მეორე ტაძრის დანგრევვის შემდეგ. ტაძრის დანგრევასთან ერთად ებრაელობამ დაკარგა სახელმწიფოებრიობა და ტაძრის კულტი. ტაძრის დანგრევის შემდეგ რელიგიური და საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრად იქცა სინაგოგა.

სინაგოგაში აუცილებლად უნდა იყოს სათავსო, სადაც თორის გრაგნილები ინახება. იგი ემიჯნება კედელს, რომელიც იერუსალიმისკენ იყურება. დარბაზის ცენტრში არის ამაღლებული ადგილი მაგიდით თორის წასაკითხად. სინაგოგის ატრიბუტებია [[მენორა]], შვიდსანთლიანი შანდალი, რომელიც იერუსალიმის ტაძრის შანდლის სიმბოლოა, ლომისა და არწივის გამოსახულებიანი კიდობანი თორის გრაგნილით, ქვის დაფები [[ათი მცნება|ათი მცნების]] საწყისი სიტყვებით და [[დავითის ვარსკვლავი]], ექვსქიმიანი ვარსკვლავი, რომელიც, გადმოცემის თანახად, მეფე დავითის ფარზე იყო აღბეჭდილი. რამდენადაც იუდაიზმში ღმერთს ხატება არ გააჩნია, სინაგოგაში ღვთისა და ადამიანის გამოსახვა არ შეიძლება. სინაგოგაში მსახურებისას ცენტრალური ფიგურაა [[რაბინი]]. სეფარდულ თემში ამ ფუნქციას ასრულებს [[ხახამი]] – რელიგიური ტრადიციის დიპლომირებული მცოდნე. ორთოიდოქსულ იუდაიზმში რაბინი შესაძლოა იყოს მხოლოდ მამკაცი, თუმცა არაორთოდოქსულ მიმდინარეობაში ამის შესაძლებლობა ქალსაც ეძლევა. ორთოდოქსულ სინაგოგებში ქალები სხედან ცალკე გამოყოფილ ადგილებზე, ან იარუსზე. რეფორმირებულ სინაგოგაში კაცები და ქალები ერთად სხედან. სინაგოგაში ცალკე ადგილია გამოყოფილი სარიტუალო განბანვისთვის. 

დღის განმავლობაში აუცილებელია დილის, დღისა და საღამოს მსახურება, რომელიც სრულდება როგორც საჯაროდ სინაგოგაში, ასევე ინდივიდუალურად სახლში. საჯარო ლოცვას სულ მცირე ათი ზრდასრული მამაკაცი უნდა ესწრებოდეს. სატაძრო მსხვერპლშეწირვის მოსაგონრად შაბათობით და დღესასწაულებზე იკითხება განსაკუთრებული ლოცვა მუსაფი. სინაგოგაში მსახურების დროს ლოცულობენ ერთად და ინდივიდუალურად, კითხულობენ თორტას, გალობს გუნდი. დღესასწაულებზე იკითხება წინასწარმეტყველებები. სინაგოგაში მსახურებისას განსაკუთრებული ადგილი უკავია ლოცვას 18 კურთხევა. მსახურების მნიშვნელოვანი ნაწილია გარდაცვალებულის მოსაგონარი ლოცვა, რომელიც გარდაცვლილის ვაჟმა გარდაცვალებიდან ერთი წლის განმავლობაში უნდა აღასრულოს. დილის მსახურებისას ორშაბათობით, ხუთშაბათობითა და შაბათობით თორას თითო გრაგნილს კითხულობენ. მამაკაცები ლოცვისას იმოსებიან სარიტუალო სამოსით, იხურავენ მრგვალ ქუდს და იკეთებენ უსწორმასწორო ქამარს. სადაგ დღეებში დილის ლოცვისას მორწმუნე ხელსა და შუბლზე იმაგრებს პატარა ყუთს, რომელშიც ლოცვის ტექსტი ინახება. სინაგოგაში ყოფნის დროს მამაკაცისთვის თავსაბურავი აუცილებელია. უფრო მკაცრი იუდეველები მას ტაძრის გარეთაც ატარებენ.

==მოძღვრება ==

იუდაიზმის მიხედვით არსებობს არარაობისგან სამყაროს შემოქმედი [[ღმერთი]], რომელიც ერთია, უსხეულო, უხილავი და მარადიული. მოხდება უკანასკნელი სამსჯავრო, მოვა მესია და მკვდრები აღდგებიან. ესაა იუდაიზმის ძირითადი პრინციპები. ამ პრინციპთა უარმყოფელი ებრაელი აფიკოროსად (ურწმუნოდ) მიიჩნევა. იუდაიზმის თავისებურება სხვა რელიგიების განსხვავებით ისაა, რომ არსებობს ამ პრინციპების სხვადასხვა ინტერპრეტაცია. ყველაზე ფართოდ აღიარებული ავტორიტეტით რაბინი მოშე ბენ მაიმონიდის სარწმუნოების ცამეტი პრინციპი სარგებლობს. 

* ღმერთი არსებობს და განაგებს. 
*  ის ერთია; მონოთეიზმის მტკიცე უნიტარული პრინციპი, რომელსაც ემყარება შეხედულება, რომ მარადიული ღმერთი [[მორალი]]ს საწყისია. 
* მას არ აქვს ტანი და ტანის მსგავსება; ღმერთი სავსებით არამატერიალური, უსხეულოა. ყოველი [[ანთრომორფიზმი]] თორაში და რაბინულ ლიტერატურაში უნდა მივიჩნიოთ [[მეტაფორა]]დ, ურომლისოდაც ღმერთზე ვერ ვილაპარაკებდით. 
* ის დაუსაბამოა;'' სამყაროსთან შედარებით ღმერთი უპირველესია, ოღონდ მისგან განსხვავებით საწყისი არ აქვს დროში, რადგან თვით დრო ღმერთის შექმნილია - ის მის მიერ შექმნილ სამყაროსთან ერთად დაიწყო. ღმერთს არ აქვს წარსული, აწმყო და მოსავალი. ის მარადიულია არა მხოლოდ მისი არსებობის დროის მიერ შეუზღუდელობით, არამედ იმ გაგებითაც, რომ არავითარი დროის განმავლობაში არ იცვლება.
* არ უნდა ემსახურო, თუ არა ღმერთს; ღმერთსა და ადამიანს შორის არ არსებობს არავითარი ზებუნებრივი მედიატორი. ასეთი მედიატორის რწმენა, ტრადიციული შეხედულებით მწვალებლობაა.
* ღმერთმა ადამიანის ფიქრები იცის; ის ყოვლისმცოდნეა. 
* მოსეს წინასწარმეტყველები სიმართლეა.
* მოსე წინასწარმეტყველთა მთავარია.
* თორა ზეციდან მოცემულია.
* თორა არასოდეს არ შეიცვლება.
* ღმერთი სჯის ბოროტთ და საფასურს უხდის კეთილთ.
* მესიანური მეფე მოვა; ღმერთი [[მესია]]დ მოავლენს დავითის თესლის ადამიანს - მეფეს, რომელიც ისრაელის სამეფოს აღადგენს და ამქვეყნად თორის კანონებს დაამყარებს. 
* მკვდრები აღდგებიან;'' (მესიის მოსვლისას)

იუდაიზმის თანახმად [[ებრაელები|ებრაელი ხალხის]] ისტორია არ არის დაუსრულებელი პროცესი, მას აქვს დასასრული და მიზანი. ბიბლიურ წინასწარმეტყველთა ქადაგეგებში ქვეყნის დასასრულის ორი პერსპექტივაა წარმოდგენილი იმის მიხედვით, თუ რა მორალური სახით შეეგებება ადამიანი განკითხვის დღეს. ბიბლიური ეპოქიდან მოყოლებული არ შეწყვეტილა მესიისა და მესიანური ჟამის მოლოდინი. მესიის მოსვლასთან დაკავშირებულია ხსნა. ის გამოიხატება წმინდა მიწაზე ისრაელის დაბრუნებით და იერუსალიმის ტაძრის აღდგენით. ეროვნული რჩეულობის იდეა გახდა დამაბრკოლებელი ფაქტორი იუდაიზმის გავრცელებისთვის სხვა ხალხებში. თუმცა ყოფილა ფაქტები სხვა ხალხებისა და ეთნიკური ჯგუფების მიერ იუდაიზმის აღიარებისა.

იუდაიზმში დამკვიდრდა ტრადიცია, არ მოიხსენიონ ღმერთის სახელი ჩვეულებრივ მეტყველებაში. მას ცვლიან სიტყვით „ადონაი“ (უფალი). ამ წესის დასამკვიდრებლად, წმინდა ტექსტების მცველები თანხმოვან ასოებს აწერდნენ სიტყვა „იაჰვეს“. აქედან გავრცელდა ტრანსკრიფცია [[იეჰოვა]], როგორც დამახინჯებული ფორმა სიტყვისა იაჰვე. იუდაისტური მრწამსი გამოხატულია ფორმულაში შმა ისრაელ (ისმინე, ისრაელ). შმა-მ ებრაეულ სულიერ ცხოვრებასა და ლიტერატურაში მნიშვნელოვანი ადგილი დაიჭირა. მისი კითხვა რელიგიურ მოვალეობად ჯერ კიდევ [[III საუკუნე]]ში გამოცხადდა. ზეპირი კანონის მიხედვით მისი წარმოთქმა ყოველ დილასა და საღამოსაა სავალდებულო. იუდაიზმის მიხედვით ადამიანი თავისუფალია არჩევანში. მას შეუძლია კეთილისა და ბოროტის გარჩევა. ის პასუხისმგებელია თავის საქციელზე. ამქვეყნიური ცოდვებისთვის ადამიანს ჯოჯოხეთში სასჯელი მოელის, მაგრამ ეს უფრო განწმენდის პროცესია, ვიდრე სამუდამო სასჯელი. იუდაიზმისთვის მიუღებელია სამუდამო ჯოჯოხეთის არსებობა. მისი მიხედვით ადამიანს არ ძალუძს ისეთი ცოდვის ჩადენა, რაც მარადიულ სასჯელს დაიმსახურებს. 

=== მონოთეიზმი ===
იუდაიზმის მიხედვით, ხალხური მასშტაბით ერთი ღმერთის რწმენის მიღების სათავე ებრაელებისათვის ათი მცნების გაცემა იყო. ამ საშუალებით უბრძანა ღმერთმა ებრაელებს მხოლოდ და მხოლოდ მისი მსახურება, ხოლო სხვა ღვთაებათა თაყვანისცემა ან მათ ხელოვნურ განსახიერებათა წინაშე ქედის მოხრა აუკრძალა. თორიდან გამომდინარეობს იუდაიზმის ფუძემდებელი პრინციპები: ერთადერთი ღმერთის არსებობა, მარადიულობა, მისი გაუნაწილებელი ავტორობა სამყაროს შემოქმედებაში და მისი გარდაუვალი სურვილის გამოხატულება ისტორიულ მოვლენათა სვლაში. ებრაული თვალსაზრისით, ათი მცნების გამო მათ ეკრძალებათ ყოველი სხვა ღმერთის, [[კერპი]]ს, [[სული|სულისა]] თუ [[ხატი]]ს მსახურება; შესაბამისად, ისინი (მორწმუნენი) თვით ღმერთის ორმნიშვნელოვნად ან სამებად წარმოდგენას თვლიან [[მწვალებლობა]]დ, რომელიც [[პოლითეიზმი|პოლითეიზმს]] ჰგავს. ღმერთის უნიკალურობის იდეა თორის ძირითადი პრინციპია. ამის გამო, მისი კანონით ებრაელებს ეკრძალებათ ყოველი ისეთი საგნის გაკეთება ან ფლობა, რომლის წინაშეც ადამიანს ქედის მოხრა შეუძლია (მაგ. ღმერთის სურათის ან ქანდაკების). ამ გაგებით, რადგან ღმერთი უხილავია, ადამიანმა არ უნდა მოიხაროს ქედი რაიმე არსების ან საგნის წინაშე, რაც თავად არაა ღმერთი.

===ისტორიულ-კრიტიკული შეხედულება ===
[[ფაილი:Maurycy Gottlieb - Jews Praying in the Synagogue on Yom Kippur.jpg|thumb|330px|[[იომ-ქიფური]]ს დროს ებრაელები მარხულობენ და სინაგოგაში ლოცულობენ განწმენდისა და განტევებისთვის. მორის გოტლიბის ნახატი, 1878.]]
მიუხედავად [[მონოთეიზმი]]ს ფუძეულობისა რაბინულ (იგივე ორთოდოქსულ) იუდაიზმში, ბიბლიის კრიტიკულად მკვლევართა მტკიცებით [[თორა|თორის]] ზოგი ნაწყვეტი იმაზე მიუთითებს, რომ ადრეულ ისრაელიტებს სხვა ღმერთებიც სწამდათ, თუმცა თვით [[ღმერთი]] სამყაროს ერთადერთ შემქმნელად მიაჩნდათ, რომლის მსახურებაც სავალდებულოა (ეს ჰენოთეისტური შეხედულებაა). იუდაიზმისწინა [[პოლითეიზმი|პოლითეისტური]] რწმენის ახალი საბუთი [[უგარითი]]ს გათხრებში აღმოჩნდა, სადაც თიხის ფირფიტებზე ღმერთთა პანთეონის აღწერა იპოვეს, რომელთაგანაც ზოგი თორაშია ნახსენები. სწავლულთა უმეტესობის აზრით ებრაელებმა მხოლოდ [[ელინიზმი|ელინისტურ]] ხანაში ირწმუნეს, რომ სამყაროს ერთადერთი ღმერთი ჰყავს, რომელიც მთელი კაცობრიობის ღმერთიცაა და რომლის გამოცხადების საბუთი უნივერსალურ ჭეშმარიტებას შეიცავს. თითქოს ეს გამოიხატება, ერთი მხრივ, უცხოელთა იუდაიზმით დაინტერესების ზრდაში (ბერძენთა და რომაელთა ნაწილი ებრაელებს ყველაზე „ფილოსოფიურ“ ხალხად თვლიდა, რადგან მათ ვიზუალურად წარმოუდგენელი ღმერთი სწამდათ), ხოლო მეორე მხრივ, ებრალთა მზარდ დაინტერესებაში [[ბერძნული ფილოსოფია|ბერძნული ფილოსოფიით]], რომელიც უნივერსალური ჭეშმარიტების დადგენისაკენ მიილტვოდა და ამგვარად, შესაძლოა, მონოთეიზმის იდეამდეც მიიყვანა აზროვნება (თუნდაც იმ გაგებით, რომ „ყველა ღმერთი ერთია“).

ამ თეორიის მიხედვით, ელინისტურ ხანაში ებრაელები საკუთარ რელიგიურ პარტიკულარიზმსა და ამავე რელიგიის უნივერსალიზმს შორის არსებულ კონფლიქტს შეეჭიდნენ (რადგან თორის განკარგულებათა შესრულება მხოლოდ ებრაელებს ევალებათ, მაგრამ თვით თორა უნივერსალურ ჭეშმარიტებას შეიცავს). ეს გამოიხატა რელიგიურ რწმენათა და წესთა მთელ რიგში, რომელიც ეხება ვინაობას, [[ეთიკა]]ს, ადამიანთა ურთიერთობას ბუნებასთან და ღმერთთან, თანაც ამოწმებს და უპირატესობას ანიჭებს „განსხვავებებს“ - განსხვავებებს ებრაელთა და არა-ებრაელთა შორის, ებრაული ღვთისმსახურების სხვადასხვაობას ლოკალურობის მიხედვით, ერთი და იგივე სიტყვათა სხვადასხვანაირ ინტერპრეტაციას ტექსტებში, ტექსტებშივე არსებულ ურთიერთსაწინააღმდეგო შეხედულებებს (რომლებიც კოდიფიკაციით ინახებოდა). ამ განსხვავებათა დაცვის მიზეზი, რომლის შედეგიც რწმენის ერთიანი დოგმის მიუღებლობა იყო, ზემოთაღნიშნულ კონფლიქტში უნდა ვეძიოთ.

ბიბლიისადმი ორთოდოქსული იუდაიზმის მიდგომისაგან განსხვავებით, ბიბლიის კრიტიკულად მკვლევართა აზრით თორა მრავალი ურთიერთშეუფერებელი ტექსტისგან შედგება, რომელთა გვიანი რედაქტირება ერთი და იგივე მონათხრობების სხვადასხვანაირი გადმოცემით იპყრობს ყურადღებას (ე.წ. დოკუმენტური ჰიპოთეზა).

=== ებრაული კანონი და ინტერპრეტაცია ===

ებრაული კანონისა და [[ჰალახა|ჰალახის]] (ტრადიციული ყოფის) საფუძველი [[თორა]]ა (მოსეს ხუთი წიგნი). რაბინული ლიტერატურის მიხედვით თორაში ღვთის 613 კანონია მოცემული. აქედან, ზოგი მხოლოდ მამაკაცებზე ან ქალებზე ვრცელდება, ზოგი მხოლოდ ძველი სასულიერო წოდების ადამიანებისათვის (ქურუმებისა და ლევიტელებისათვის) დადგინდა, ზოგი კი იმათთვის, ვინც [[ისრაელი]]ს მიწაზე სოფლის მეურნეობას ეწევა. მრავალი კანონის შესრულება მხოლოდ [[იერუსალიმი]]ს ტაძრის არსებობისას იყო შესაძლებელი. დღევანდელ ღვთისმსახურებაში, სამასზე ნაკლებ კანონს აქვს ძალა.

არსებობდნენ ებრაელთა ისეთი ჯგუფები, ([[კარაიზმი|კარაიტები]] და [[ცედუკები]]) რომელთა მტკიცებით ისინი მხოლოდ დაწერილ თორას ეყრდნობოდნენ ღვთისმსახურებაში, მაგრამ ებრაელთა უმრავლესობას სწამდა ე.წ. [[ზეპირი თორა]]ც. ეს ზეპირი ტრადიციები თავდაპირველად ძველებრაულ ფერუშების სექტაში გადაეცემოდა თაობიდან თაობას, ხოლო მოგვიანებით ჩაწერილ იქნა და რაბინებს შორის გავრცელდა.

რაბინული იუდაიზმი ყოველთვის თვლიდა, რომ თანახის წიგნები (დაწერილი თორა) ზეპირი ტრადიციის პარალერულად გადაეცემოდა თაობიდან თაობას; ამ შეხედულების გასამართლებლად, ებრაელები მიუთითებენ თვით თორის ტექსტზე, სადაც ბევრი სიტყვა გაურკვეველია, ხოლო მრავალი რელიგიური კანონი მოცემულია აუხსნელად, ან მის შესასრულებლად საჭირო დარიგების გარეშე. ებრაელთა მტკიცებით, ეს იმას ნიშნავს, რომ დაწერილი თორის მკითხველს უთუოდ უნდა სცოდნოდა დეტალები სხვა, ე.ი. ზეპირი წყაროდან. რადგან ეს პარალერული ცოდნა თავდაპირველად ზეპირ გადმოცემას წარმოადგენდა, მას [[ზეპირი თორა]] (תורה שבעל-פה, თორა შე'ბე'ალ-პე) ეწოდა. ებრაელები ზეპირ თორასაც სინაის მთაზე მიღებულ ღვთიურ ძღვნად მიიჩნევენ.

იერუსალიმის მეორე აოხრებიდან რაბინი [[იეჰუდა ჰა'ნასი]]ს დრომდე (ჩვ. წელთაღრიცხვით 70-200 წწ) ზეპირი თორის უმეტესი ნაწილი რედაქტირებულ იქნა [[მიშნა|''მიშნაში'']]. მომდევნო ოთხ საუკუნეში მიშნეული ზეპირი თორა რაბინული მსჯელობისა და კამათის საგანი იყო ძველი მსოფლიოს ორივე ებრაულ თემში: [[ისრაელი|ისრაელსა]] და [[ბაბილონი|ბაბილონში]]. ამ ორი თემის რაბინთა კომენტარები მიშნაზე საბოლოოდ რედაქტირებულ იქნენ ორ [[თალმუდი|''თალმუდში'']] ([[ბაბილონური თალმუდი]] და [[იერუსალიმის თალმუდი]]). მომდევნო საუკუნეების განმავლობაში, ორივე თალმუდს მრავალი თაობის თორის სწავლულთა კომენტარები დაერთო. ირკვევა, რომ [[ჰალახა]] - რაბინების ნაკარნახევი ებრაული ცხოვრების წესი, ეყრდნობა როგორც დაწერილ თორას, ისე ზეპირ ტრადიციებს (მიშნას, ჰალახურ მიდრაშს, თალმუდებსა და მათ კომენტარებს). ჰალახა, პრეცედენტებიდან გამომდინარე, ნელა ვითარდებოდა.

რაბინებისადმი მიმართულ წერით შეკითხვებს კანონებზე, და მათ პასუხებს, [[რესპონსა]] (ებრაულად ''შე'ელოთ უ'თშუვოთ'') ეწოდება. დროთა განმავლობაში, რაც უფრო გავრცელდა ეს ჩვეულება, შეიქმნა რესპონსაზე დაყრდნობილი ებრაული რელიგიური კანონის კოდექსები; მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი კოდექსი - [[შულხან არუხი]], მორწმუნე ებრაელთათვის დღემდე წარმოადგენს ერთგვარ ჰალახურ ანბანს.

==იუდაიზმის გავრცელება==
XIX საუკუნეში წარმოიშვა რელიგიურ-ნაციონალისტური მოძრაობა [[სიონიზმი]]. სიონიზმის საფუძველს წარმოადგენს აღთქმულ ქვეყანაში დაბრუნების რწმენა. სიონიზმი გამსჭვალულია [[პალესტინა]]ში დაბრუნებისა და იქ ებრაული სახელმწიფოს დაფუძნების იდეით. მისი ფუძემდებელი იყო [[თეოდორ ჰერცლი]], რომელმაც 1896 წელს გამოსცა წიგნი „ებრაული სახელმწიფო“. 1948 წელს სიონისტური ორგანიზაციის აქტიური მოქმედების შედეგად შეიქმნა კიდეც სახელმწიფო [[ისრაელი]]. ისრაელში იუდაიზმი არ არის [[სახელმწიფო რელიგია]]დ აღიარებული, მაგრამ არც ბოლომდე გამიჯნულია სახელმწიფოსგან. რიგი საკითხებისა, მაგ. [[ქორწინება]], გაყრა, გარდაცვალება – რელიგიურ უწყებათა პრეროგატივაა. ისრაელში გარკვეული კანონები გალაჰას საფუძვლზეა დადგენილი. 

ებრაელთა ყველაზე დიდი ჯგუფია [[აშქენაზები]]. ისინი ცხოვრობენ ევროპაში, აშშ-ში, ლათინურ ამერიკაში, სამხრეთ აფრიკაში. აშქენაზთა წიაღში აღმოცენდა სასაუბრო ებრაული ენა [[იდიში]]. ებრაელთა მეორე მნიშვნელოვანი ჯგუფია [[სეფარდები]]. 1492 წელს სეფარდები [[ესპანეთიდან ებრაელების განდევნა|ესპანეთიდან განდევნეს]] და ისინი დასახლდნენ ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში, თურქეთსა და ბალკანეთში. მათ შეინარჩუნს ესპანეტში შეთვისებული წეს-ჩვეულებები და ენა [[ლადინო]], რომელიც ძველი ესპანური ენის ბაზაზე შეიქმნა. მოგვიანებით, ევროპელი ებრაელების საპირწონედ აზიაში მცხოვრები ყველა ებრაელი სეფარდად იწოდა. ებრაელთა რაოდენობა მსოფლიოში 13-დან 14 მილიონამდე მერყეობს. მათგან 4,6 მილიონი ცხოვრობს ისრაელში, 1 მილიონზე მეტი ცხოვრობს ყოფილი [[სსრკ]]-ის ტერიტორიაზე. იუდაისტური ორგანიზებული თემები 80-ზე მეტი ქვეყნის ტერიტორიაზეა. არსებობენ ეთნიკური ჯგუფები, რომლებიც იუდაიზმს აღიარებენ, მაგრამ ამავდროულად აცნობიერებენ განსხვავებულობას ებრაელებისგან, ასეთები არიან [[სამარიტელები]], [[ყარაიმები]] და სხვები.

იუდაიზმის მიმდევრები მისიონერობას არ ეწევიან. იუდეველად მიიჩნევა ყველა, ვისაც ჰყავს ებრაელი დედა ან სწამს იუდაიზმი რელიგიური ადათ-წესების დაცვით. რეფორმისტული მოძრაობა ებრაელად მიიჩნევს მხოლოდ ებრაელი მამის შვილსაც, თუკი ბავშვს მხოლოდ ებრაულ ადათ-წესებს ასწავლიან. სხვა სარწმუნოების ადამინისთვის იუდაიზმის მიღება შესაძლებელია, მაგრამ რთულია. არაებრალი, რომელიც იუდაიზმს მიიღებს, მოქცევის შემდეგ ხდება ებრაელი და მას ეკრძალება არაებრაულ წარმომავლობაზე საუბარი. ებრაელი, რომელიც წყვეტს ებრაული რჯულის ჩვეულებათა შესრულებას, მაინც ებრაელად ითვლება; ებრაული კანონით, არც ის ებრაელი უნდა გამოაკლდეს ერს, ვინც ებრაული რწმენის პრინციპებს უარყოფს და აგნოსტიკურად, ან ათეისტურადაა განწყობილი. ამავე კანონით, სხვა სარწმუნოების მიმღები ებრაელიც კი ებრაელად ითვლება, თუმცა ასეთ შემთხვევაში ადამიანი კარგავს ყოველგვარ სტატუსს ებრაულ თემში და გადარჯულებულის სახელს იმკვიდრებს. საკითხი, თუ რა არის მთავარი ებრაელობის დახასიათებაში, მე-20 საუკუნის 50-იან წლებში ხელახლა წამოჭრა ისრაელის პრემიერ-მინისტრმა, [[დავიდ ბენ-გურიონი|დავიდ ბენ-გურიონმა]], როდესაც მთელი მსოფლიოს ებრაელ სწავლულებსა და რელიგიურ ლიდერებს სთხოვა, აზრი გამოეთქვათ კითხვაზე ''მიჰუ იეჰუდი?'' (ვინ არის ებრაელი?). ეს საკითხი, რომელიც მალე ვერ გადაიჭრება, მას შემდეგ ისრაელის პოლიტიკაში იჩენს ხოლმე თავს.

== ებრაული ფილოსოფია ==

[[ებრაული ფილოსოფია]] ფილოსოფიური დისციპლინისა და ებრაული თეოლოგიის გადაჯვარედინებას წარმოადგენს. შუა საუკუნეების ებრაელ ფილოსოფოსთა რიცხვს მიეკუთვნებიან [[საადია გაონი]], [[შლომო იბნ გაბიროლი]], [[იუდა ჰალევი]], [[მოშე მაიმონიდი]] და [[ლევი ბენ გერშომი]]. ებრაელთა განათლების მოძრაობამ (მე-18 საუკუნის მიწურულიდან მე-19 საუკუნის 80-ან წლებამდე) დიდი ცვლილებები მოახდინა ებრაულ ფილოსოფიაში; ეს ცვლილებები გამოხატეს განათლების მოძრაობის ფილოსოფიურად გამგრძელებელმა, ხოლო მოგვიანებით, თანამედროვე ხანის ისეთმა ფილოსოფოსებმა, როგორებიც არიან: [[მარტინ ბუბერი]], [[ფრანც როზენცვაიგი]], [[მორდეხაი კაპლანი]], [[აბრაჰამ ჯოშუა ჰეშელი]], [[ვილ ჰერბერგი]], [[იმანუელ ლევინასი]], [[რიჩარდ რუბინშტეინი]], [[ემილ ფაკენჰაიმი]] და [[იოსეფ სოლოვეიჩიკი]].

== მიმდინარეობები ==
იუდაიზმის ყველა მიმდინარეობა სათავეს იღებს ბიბლიიდან. ყველა მიმდინარეობის წყარო ერთია, მაგრამ მათ აქვთ განსხვაებული ინტერპრეტაცია. შუა საუკუნეებში ევროპელი იუდაისტები ცდილობდნენ ფილოსოფიური და მისტიკური დასაბუთება მიეცათ იუდაიზმისთვის. ასე წარმოიშვა ფილოსოფიური სისტემები და კაბალა. არ არსებობს იუდაიზმის ერთიანი და საყოველთაოდ გააზრებული დოგმატიკა. თალმუდში განსხვავებული თავლსაზრისები ჩვეულებრივი მოვლენაა. თალმუდის ბრძენები, თანაები და ამორაები ხშირად ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს და კამათობენ. იუდაიზმის მიმდინარეობები მერყეობენ მკაცრ რელიგიურობას და სეკულარობას შორის. დღესდღეობით იუდაიზმის ძირითადი მიმდინარეობებია  [[ორთოდოქსული იუდაიზმი]], [[კონსერვატიული იუდაიზმი]], რეფორმირებული იუდაიზმი, [[ხასიდიზმი]], ნეტურეი კართა.

დღეისთვის აშშ-ისა და ევროპის ებრაელთა უმრავლესობა თავს მიაკუთვნებს რეფორმირებულ იუდაიზმს, ხოლო ისრაელში უმრავლესობაში არიან ორთოდოქსული იუდაიზმის მიმდევრები.

===ორთოდოქსული===
{{მთავარი|ორთოდოქსული იუდაიზმი}}
ორთოდოქსული იუდაიზმი საკუთარ თავს მიიჩნევს იუდაიზმის არსის ერთადერთ მატარებლად. ის ყალიბდებოდა შუა საუკუნეებისა და [[ახალი დრო]]ის მიჯნაზე და საბოლოო სახე მიიღო XIX საუკუნის პირველ ნახევარში. ის დაუპირისპირდა რეფორმატორულ მოძრაობას. ორთოდოქსული იუდაიზმი არის შეურიგებელი მოწინააღმდეგე ებრაელთა ცხოვრებაში სეკულარიზაციისა და ემანსიპაციისა. ორთოდოქსული იუდაიზმი ეწინააღმდეგება ებრაელებისთვის სოციალურ, ეკონომიკური და პოლიტიკური უფლებების გაფართოებასა და არამხოლოდ ევროპულ, არამედ ებრაულ [[განმანათლებლობა]]საც. მისი აზრით, განმანათლებლობა შეუთავსებელია ებრაელობის, როგორც ღვთის რჩეული ხალხის არსებობასთან. მათი აზრით, [[გეტო]]ების გაუქმება გამოიწვევდა ებრაელთა სწრაფ [[ასიმილაცია (ეთნოგრაფია)|ასიმილაციას]] და დაემუქრებოდა იუდაიზმს, როგორც მოძღვრებასა და ცხოვრების წესს. ორთოდოქსული იუდაიზმის მესვეურები უარს ამბობდნენ ადგილობრივი სახელმწიფო ენების შესწავლასა და გამოყენებაზე.

თანამედროვე ორთოდოქსული იუდაიზმი ტრადიციული ებრაელობის ფართოდ გავრცელებული ფორმაა. იგი პატივს სცემს ისტორიულ ტრადიციებსა და წესებს, ტრადიციულად სწამს ღმერთი და ეწევა ღვთისმსახურებას, მაგრამ ამასთანავე აფასებს განათლებას და მეცნიერებას.

===კონსერვატორული===

კონსერვატორული იუდაიზმი წარმოიშვა ევროპასა და [[აშშ]]–ში XIX საუკუნის II ნახევარში. კონსერვატორული იუდაიზმი არ ეწინააღმდეგება ებრაელობის ზიარებას დასავლურ სეკულარულ კულტურასთან და მის ჩართვას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, თუმცა მას გააზრებული აქვს, რომ ეს გამოიწვვს ცვლილებებს ებრაელების ტრადიციულ ყოფაში. კონსერვატორები ცდილობდნენ მოეხდინათ ტრადიციებისა და რეფორმების სინთეზი, თუკი რეფორმები თანხმობაში იქნებოდნენ ჰალახის პრინციპებსა და სულისკვეთებასათან. ანუ რეფორმები არ უნდა შეხებოდა რელიგიის ფუძემდებლურ პრინციპებსა და შენარჩუნებული უნდა ყოფილიყო ებრაული ენის ლიტურგიული სტატუსი, ასევე დაცული უნდა ყოფილიყო შაბათის სიწმინდე. კონსერვატიული იუდაიზმის მიხედვით იუდაიზმი ცოცხალი და დინამიკური ორგანიზმია, რომელსაც აქვს გარესამყაროსთან შეგუებისა და ადაპტირების უნარი ისე, რომ არ დაკარგოს თავისი უცვლელი არსი. კონსერვატიული იუდაიზმის მიხედვით ებრაული კანონი უცვლელი არ ყოფილა - იგი ყოველთვის ცვალებად პირობებთან შეგუებით ვითარდებოდა; კონსერვატორი ებრაელების აზრით თორა ღმერთისაგან შთაგონებულ წინასწარმეტყველთა მიერ დაწერილი საღვთო საბუთია, მაგრამ ისინი უარყოფენ ორთოდოქსულ შეხედულებას, რომ თორა ღმერთმა მოსეს უკარნახა. კონსერვატიული იუდაიზმი [[ზეპირი თორა|ზეპირ თორასაც]] საღვთოდ და დამავალებელად მიიჩნევს, მაგრამ უარყოფს მისი კანონების ზოგ ორთოდოქსულ ინტერპრეტაციას.

===რეფორმისტული===

რეფორმისტული იუდაიზმის მიხედვით იუდაიზმში ბევრი რამაა ადამიანური წარმოშობის. ადამიანებმა ბევრი რამ დაამატეს ღვთის გამოცხადებას, ამიტომ აუცილებელია რწმენის მისადაგება დროსთან. რეფორმისტების აზრით თითოეული ებრაელი უნდა სარგებლობდეს ავტონომიით, რომლის ფარგლებშიც თვითონ გადაწყვეტს, თუ სად მიაჩნია თორის ტექსტი დამაჯერებლად და რომელი კანონები შეასრულოს. რეფორმისტები ებრაული ტრადიციის ინდივიდუალურად შეთვისებას მოითხოვენ, და არა დადგენილი წესებით ღვთისმსახურებას. საბოლოოდ, რეფორმისტებმა ებრაელობა დასახეს მხოლოდ რელიგიად, და არა ეროვნებად ან კულტურად. რეფორმისტებმა აგრეთვე უარყვეს თორით ნაკარნახევი რიტუალური წესები. პირველი ნაბიჯი რეფორმისკენ გადაიდგა [[ამსტერდამი|ამსტერდამში]], სადაც განხორციელდა [[ლიტურგია|ლიტურგიის]] რეფორმა, ამოღებულ იქნა ყავლგასული ლოცვები და შემოღებულ იქნა ქადაგება ჰოლანდიურ ენაზე. რეფორმისტული იუდაიზმის ცენტრი გახდა გერმანია. [[მოშე მენდელსონი]] (1729-1786) ითხოვდა ებრაელთაგან [[გერმანული ენა|გერმანული ენის]] შესწავლას და გერმანულ საზოგადოებასთან ინტეგრაციას. რეფორმაცია ეფუძნებოდა ემანსიპაციისა და განმანათლებლობის იდეებს. გერმანიის ზოგიერთ სინაგოგაში ქადაგებები იკითხებოდა და საგალობლები იგალობებოდა გერმანულად. ზოგიერთ სინაგოგაში ლოცვანიდან ამოიღეს ფრაზები მესიის მოლოდინსა და ებრაელი ხალხს ღვთისგან რჩეულობაზე, სიონზე დაბრუნებაზე.  მიუხედავად ორთოდოქსული იუდაიზმის წინააღმდეგობისა, რეფორმირებული იუდაიზმი გავრცელდა ავსტრიის, უნგრეთის, ინგლისის, საფრანგეთის, დანიის ქალაქებში. ბრიტანეთში რეფორმისტული მიმდინარეობა უფრო შორს წავიდა, აღიარებდა თანახს, როგოც ღვთის სიტყვას, მაგრამ უარყოფდა თალმუდს, როგორც ადამიანისგან შედგენილს. ბრიტანეთის ებრაელობა ამჟამად ორ რელიგიურ თემადაა გაყოფილი: რეფორმისტულად და ლიბერალურად. რეფორმისტული თემი ლიბერალურზე ბევრად უფრო ტრადიციურია. რეფორმისტებს შორის არიან ჯგუფები, რომლებიც მიუხედავად ორთოდოქსების სასტიკი წინააღმდეგობისა, მხარს უჭერენ [[ქალი|ქალების]] სრულ ემსანსიპაციას და მოითხოვენ კაცთა და ქალთა სრულ თანასწორუფლებიანობას რელიგიურ ცხოვრებაში, დასაშვებად მიაჩნიათ ქალის რაბინობა. რეფორმისტებს აქვთ სინაგოგები და ჰყავთ რაბინები როგორც ისრაელში, ასევე ევროპასა და აშშ-ში. ისრაელში რეფორმიზმის ცენტრია „ებრაელთა გერთიანებული კოლეჯი“, რომელიც გარდა სამეცნიერო მოღვაწეობისა, ამზადებს რაბინებს, ირგვლივ იკრებს რეფორმისტულად განწყობილ ახალგაზრდებს. მნიუხედავად აშკარად გამოხატული [[სეკულარიზმი]]სა, რეფორმისტებისთვის უცვლელია იუდაიზმის მონოთეიზმი და მორალური პრინციპები. ყველაფერი, რაც დაკავშირებულია ტაძართან და სახელმიწფოსთან, ამქვეყნიურია და წარმავალი, რიტუალებიც ცვალებადია. მესიანიზმი რეფორმისტებს ესმით ზოგადსაკაციობრიო და არა ნაციონალური აზრით.

===ხასიდიზმი===
ხასიდიზმი წარმოიშვა XVIII საუკუნის II ნახევარში აღმოსავლეთ ევროპაში. ეს იყო მისტიკური რეფორმისტული მოძრაობა, რომელმაც შემდგომში ისრაელში გადაინაცვლა და ეზოთერული სახით განაგრძობს არსებობას. თავდაპირველად ის იყო [[მდაბიო]], წერა-კითხვის უცოდინარი ხალხის რეაქცია თალმუდის წიგნიერი რელიგიისადმი. მისი დამაარსებელია [[ისრაელ ბენ ელიზიერი]] (1700-1760). ის არ უარყოფდა თალმუდსა და ებრაულ რიტუალებს, მაგრამ ამბობდა, რომ მის გარეშეც შესაძლებელი იყო ჭეშმარიტების აღმოჩენა. ხასიდური მისტიკა აფასებდა ადამიანის უნიკალურობას.

===ნეტურეი კართა===
ხასიდიზმის განაყოფია ულტრაორთოდოქსული ნეტურეი კართა. ასე იწოდებიან თალმუდში თორის სრულყოფილად მცოდნეები და მისი მცნებების განუხრელად დამცველნი. მათ სხვაგვარად დათიმებს უწოდებენ. ასეთი რამდენიმე ათეული ოჯახია იუდაიზმში. მიუხედავად მცირერიცხოვნობისა, ისინი გამორჩეულნი არიან, როგორც რელიგიური ექსტრემისტები. ცხოვრობენ უპირატესად იუერუსალიმში და ხასიდების დაარსებულ ქალაქ [[ბნეი-ბრაკი|ბნეი-ბრაკში]]. მათ ღვთის გმობად მიაჩნიათ [[ისრაელი]]ს სახელმწიფოს შექმნა და არ სცნობენ მას, როგორც ჰალახას პრინციპების უარმყოფელს. ასეთი სახელწმიფოს არსებობა აშორებს ხალხს მესიის მოსვლის ჟამისგან. ბევრი მათგანი არ აღიარებს არა ხმოლოდ ისრაელის სახელწმიფოს, არამედ უმაღლესი რაბინატის სასამართლოს იურისდიქციასაც, უარს ამბობს სახელმწიფო პასპორტის აღებაზე, აშკარად მხარს უჭერს [[პალესტინის გათავისუფლების ორგანიზაცია]]ს, 14 მაისი, ისრაელის დამოუკიდებლობს გამოცხადების დღე მათთვის გლოვის დღეა, ამ დღეს დემონსტრაციულად წვავენ ისრაელის დროშას, არიან ყოველგვარი სეკულარიზაციის წინააღმდეგნი, პროფანაციად მიიჩნევენ ებრაული ენის გამოყენებას ყოველდღიურ სასაუბრო ენად.

===სხვა მიმდინარეობები===

რეკონსტრუქსიონისტური იუდაიზმი თავდაპირველად ფილოსოფიურ მიმდინარეობად წარმოიშვა მე-20 საუკუნის კონსერვატორი რაბინის, [[მორდეხაი კაპლანი]]ს მიერ; მოგვიანებით, ის და მისი მიმდევრები გამოეყვნენ კონსერვატიულ იუდაიზმს და წამოიწყეს მოძრაობა, რომლის მიზანია იუდაიზმის ხელახალი ინტერპრეტაცია თანამედროვე კულტურასთან მის შესაფერებლად. რეფორმისტული იუდაიზმის მსგავსად, არც რეკონსტრუქციონისტური იუდაიზმი თვლის ებრაულ კანონებს დამავალებლად, მაგრამ რეფორმიზისაგან განსხვავებით, რეკონსტრუქციონისტური აზროვნება ხაზს უსვამს მორწმუნეთა თემების როლს იმის გადაწყვეტაში, თუ რომელ ებრაულ კანონებს უნდა დაემორჩილონ მათი წევრები.

ჰუმანისტური იუდაიზმი პატარა არარელიგიური მოძრაობაა, რომლის მტკიცებით ებრაული ვინაობა ებრაელთა ისტორიითა და კულტურით განისაზღვრება, და არა წმინდა ტექსტებით. რაბინი შერვინ უაინის მიერ დაარსებული ეს მიმდინარეობა უფრო [[ჩრდილოეთ ამერიკა]]შია ცნობილი, მაგრამ მიმდევრები ჰყავს აგრეთვე [[ევროპა]]ში, [[ლათინური ამერიკა|ლათინურ ამერიკასა]] და [[ისრაელი|ისრაელშიც]]. (უნდა აღინიშნოს, რომ ვინაიდან ჰუმანისტური იუდაიზმი უარყოფს ზებუნებრივი ღმერთის ცნებას, რასაც სხვა ებრაული მიმდინარეობები იუდაიზმის საფუძვლად მიიჩნევენ, მისი ებრაულ მიმდინარეობად ჩათვლის საკითხი აზრთა უთანხმოებას იწვევს).

ორთოდოქს ებრაელთა უმრავლესობა ადამიანის ებრაელობას საზღვრავს არა იმით, თუ რომელი მიმდინარეობის მიმდევარია იგი, არამედ იმის მიხედვით, თუ რამდენად ახლოსაა მისი ღვთისმსახურების წესები მათ წესებთან. ორთოდოქს ებრაელთა აზრით, ებრაელი, რომელიც არ ასრულებს [[შაბათი]]ს, იომ-ტოვების (წმინდა დღეების), [[ქაშრუთი]]სა და ოჯახური სიწმინდის კანონებს, მორწმუნედ არ უნდა ჩაითვალოს; ნებისმიერ ებრაელს, რომელიც თუნდაც, მხოლოდ ამ კანონებს შეასრულებს, ისინი ღვთის მსახურად და მორწმუნედ ჩათვლიან.

==დღესასწაულები==
{{მთავარი|ებრაული დღესასწაულები}}

ყოველკვირეულ სადღესასწაულო დღედ მიჩნეულია [[შაბათი]]. შაბათი აღინიშნება სანთლების დანთებით, სადღესასწაული ტრაპეზით. შაბათს იკრძალება ყოველგვარი შრომა, ცეცხლის დანთება, ტრანსპორტით მგზავრობა. შაბათი ებრაელმა უნდა მიუძღვნას ლოცვებისა და თორის კითხვას. 

დღესასწაულები იუდაიზიზმში ორგვარ ხასიათს ატარებს. ისინი აღნიშნავენ როგოც წელიწადის სეზონურ ცვლილებას, ასევე ისტორიულ მოვლენებს. [[ებრაული კალენდარი|ებრაული წელიწადის]] სამი მთავარი დღესასწაულია [[ფესახი]], [[შავუოთი]] და [[სუქოთი]]. მათ მომლოცველობის დღესასწაულები ეწოდება, რადგან მოსეს რჯული ყოველ ებრაელს ავალებდა იერუსალიმის მოლოცვას და ტაძარში მსხვერპლის შეწირვას ამ დღეებში. ფესახი აღინიშნება [[გაზაფხული|გაზაფხულის]] პირზე. ის ებრაელთა ეგვიპტიდან გამოსვლის აღსანიშნავი დღესასწაულია, გრძელდება ერთ კვირეულს. პირველი და მეშვიდე დღეები უქმეა, ისინი გათანაბრებულია შაბათთან და მხოლოდ საჭმლის კეთებაა დაშვებული. დანარჩენ დღეებში შესაძლებელია შეზღუდული საქმიანობა. სადღესასწაულო დღეებში აკრძალულია საფუარიანი საკვების მიღება და შენახვა. ფესახის რიტუალური წესია შვიდი დღის განმავლობაში მაცის ჭამა. [[მაცა]] არის განსაკუთრებული ბურღულეულით დამზადებული პური და ის გამიზნულია ეგვიპტური მონობის მოსაგონებლად. პირველ და მეორე დღეს იშლება განსაკუთრებული ტრაპეზი სებერი, რომლის განმავლობაში ყოველმა ზრდასრულმა ებრაელმა უნდა მიიღოს 4 ჭიქა [[ღვინო]]. შავუოთი, ანუ კვირეული, იმართება ფესახიდან შვიდი კვირის თავზე [[სივანი]]ს თვეში. ტრადიციულად, იგი ეძღვნება პურის მკის დასაწყისს. ამავე დროს ის უკავშრდება რჯულის მიღებას სინას მთაზე. სუქოთი ასევე შვიდდღიანი დღესასწაულია. ამ დროს აღინიშნება მოსავლის აღება და იმ ისტორიული პერიოდის გახსენება, როცა ებრაელები კარვებში ცხოვრობდნენ. პირველი დღე უქმეა, ხოლო დანარჩენები სადაგია.

ებრაული ახალი წელი არის [[როშ ჰაშანა]]. ის აღინიშნება ებრაული წლის დასაწყისში, [[თიშრი]]ს თვეში, პირველ ორ დღეს. ამ დღეს ღმერთი განსჯის ადამიანს გასული წლის ქმედებებისთვის, განსაზღვრავს მის ბედს შემდეგი წლისთვის. ახალი წლის დღეებს მოსდევს [[მარხვა|მარხვის]] და მონანიების 10 დღე. მისი კულმინაციაა [[იომ-ქიფური]], შენდობის დღე, როდესაც შესაძლებელია ახალ წელს ღვთის მიერ გამოტანილი განაჩენის შეცვლა. [[ხანუქა]] აღინიშნება [[ქისლევი]]ს თვეში სოლომონის ტაძრის განახლების გასახსენებლად. დღესასწაულისას რვა დღის განმავლობაში [[მენორა]]ზე თითო სანთელი ინთება. ისტორიული მოვლენის აღმნიშვნელი დღესასწაულია [[პურიმი]]. ამ დროს იკითხება [[წიგნი ესთერისა]], რომლშიც გადმოცემულია ებრაელების სასწაულებრივად გადარჩენის ამბავი.

იუდაიზმში მიღებულია მარხვის შენახვა. მარხვის წესი გულისხმობს მზის ჩასვლამდე სასმელსა და საკვებზე უარის თქმას. ყველაზე მნიშვნელოვანი მარხვებია თიშა ბავ – პირველი და მეორე ტაძრის დანგრევის დღე, გედალია – იუდეის ბოლო ებრაელი მმართველის, გედალიას მკვლელობის დღე, იერუსალიმის დაცემიის დღე და რომაელთა მიერ იერუსალიმის დანგრევის დღე. იუდაიზმში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ქაშრუთს, საკვების აკრძალვის წესს. აკრძალულია [[ღორი]]ს ხორცის, არაწყვილჩლიქოსანი და უჩლიქო ცხოველების, მტაცებელი ფირინველების, უფარფლო თევზის საკვებად გამოყენება. სუფთა საკვებად მიიჩნევა [[ცხვარი]], [[ძროხა]], [[თხა]], ოღონდ ხორცი განსაკუთრებული წეით უნდა იყოს მომზადებული, ის უნდა დაიწმინდოს [[სისხლი]]საგან. ასევე არსებობს აკრძალვა ხორცის და რძის პროდუქტების, ბურღულეულის დაბოსტნეულის შერეულ მიღებაზე. 

რიტუალებისგან ებრაელთა ცხოვრებაში მნიშვნელოვანია [[წინადაცვეთა]], რომელსაც როგორც რელიგიური, ასევე ნაციონალური ხასიათი აქვს. მამაკაცს წინადაცვეთა უტარდება დაბადებიდან მერვე დღეს. მოწიფულობის ასაკის მიღწევისას ებრაელი ბავშვი ხდება ბარ-მიცვა, რაც ნიშნავს, რომ მას უკვე შეუძლია თორის მცნებათა აღსრულება. 13 წლის და 1 დღის ასაკში ბავშვს იწვევენ სინაგოგაში დამოუკიდებლად შედგენილი ქადაგების და თორის წასაკითხად. ამ დროიდან ის ხდება სრულყოფილი წევრი ებრაელობისა. გოგონათათვის ბათ-მიცვას სტატუსი 12 წლისა და 1 დღის ასაკში დგება. ამ დღეს ის ლოცვების კითხვით მონაწილეობს სინაგოგაში მსახურებაში. ხშირად ამ რიტუალებს შავუოთის დღესასწაულს ამთხვევენ. 

თალმუდის ეპოქაში ჩამოყალიბდა ებრაული ქორწინების წესი, რაც შედგება [[ნიშნობა|ნიშნობის]], საქორწინო კონტრაქტისა და [[ქორწილი]]ს ცერემონიებსაგან. ქორწინებას აღასრულებს რაბინი ორი მოწმის თანდასწრებით.

==იუდაიზმი საქართველოში==
{{მთავარი|ქართველი ებრაელები}}
ძველი ქართული საისტორიო მწერლობის მიხედვით ებრაელები [[საქართველო]]ში მივიდნენ ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალმის დარბევს შემდეგ, ძვ. წ. VI საუკუნეში. მათ [[მცხეთა]]ში მამასახლისისგან აიღეს მიწები ხარკით და დასახლდნენ მის გარეუბან ზანავში. „[[მოქცევაი ქართლისაი]]ს“ მიხედვით ებრაელთა ნაწილი ქართლში მივიდა ძვ. წ. 169 ბარ-კოხბას აჯანყების დამარცხების შემდეგ. ებრაელების ახალი ტალღა საქართველოში გაჩნდა ახ. წ. I საუკუნეში, [[ვესპასიანე]]ს მიერ იერუსალიმის დარბევის შემდეგ. ებრაელებმა განსაკუთრებული როლი შეასრულეს საქართველოში [[მონოთეიზმი]]ს იდეის გავრცელებაში. „მოქცევაი ქართლისაის“ მიხედვით მცხეთელი ებრაელი ქალი [[სიდონია]] [[საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია|საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის]] პირველი წმინდანია, ხოლო ქართველი ებრაელი [[ელიოზ მცხეთელი]] არის საქართველოში [[უფლის კვართი]]ს ჩამომტანი. 
[[File:თბილისის დიდი სინაგოგა.jpg|thumb|350პქ|თბილისის დიდი სინაგოგა]]
IV საუკუნეში მცხეთის გარდა ებრაელები ცხოვრობდნენ [[ურბნისი|ურბნისში]], [[ბოდბე]]ში, კოდისწყაროსა და ხობისში. მცხეთის იმ უბანს, სადაც ებრაელები ცხოვრობდნენ „უბანი ჰურიათა“ ეწოდებოდა. მათ ჰქონდათ საკუთარი სინაგოგები. ამ დროს [[იბერია]]ში თანაბრად გავრცელებულ ექვს ენას შორის იყო ებრაული ენაც. თუმცა საქართველოში მცხოვრებმა ებრაელობამ ადრევე შეითვისა [[ქართული ენა]] და ქართული ადათ-წესები. აღმოჩენილია III-IV საუკუნეების ებრაელთა ეპიგრაფიკული ძეგლები ებრაულ და [[არამეული ენები|არამეულ]] ენებზე მცხეთასა და ურბნისში]]. საქართველოში ჩამოსულმა [[წმინდა ნინო]]მ პირველად ებრაელთა სინაგოგას მიაკითხა და პირველად ისინი გააქრისტიანა. VI საუკუნეში ებრაელთა კიდევ ერთი ჯგუფი, ამჯერად [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის იმპერიიდან]] დაიძრა და ჯერ დასავლეთ, შემდეგ კი აღმოსავლეთ საქართველოში დამკვიდრდა. IX საუკუნის მიწურულს საქართველოში წარმოიქმნა იუდაისიტური სექტა, რომელიც გალახას ზოგიერთ პუნქტს უარყოფდა, მათ შორის სქესობრივ ცხოვრებასთან და საკვების აკრძალვასთან დაკავშირებულ დებულებებს. მისი დამფუძნებელი აბუ იმრან მოშე საქართველოში ბაბილონიდან ჩავიდა. მისმა სექტამ დაახლოებით 300 წელს იარსება. X საუკუნეში საქართველოში დაბინავდა [[ხაზართა სახაკანო]]ს დაცემის შემდეგ სლავებისგან დევნილი ხაზარი ყარაიმი იუდეველების ერთი ნაწილი. საქართველოსაც შეეხო ამ პერიოდის დაპირისპირება რაბინულ-თალმუდისტურ და ყარაიმულ იუდაიზმს შორის. საბოლოოდ ქართველი ებრაელები თალმუდისტური იუდაიზმის ერთგულები დარჩნენ. შუა საუკუნეებში ქართველი ებრაელები აღმოსავლეთის ებრაელობის რელიგიურ ცენტრთან [[ბაღდადი|ბაღდადთან]] ინარჩუნებდნენ ურთიერთობას. X საუკუნეს მიეკუთვნება [[ლაილაშის ბიბლია]], რომელსაც ებრაულთან ერთად ქრისტიანული მოსახლეობაც სასწაულმოქმედ ძალას მიაწერდა. XIII საუკუნეში [[მონღოლთა ბატონობა საქართველოში|მონღოლთა ბატონობის დროს]] ებრაელები აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოდან დასავლეთში გადავიდნენ და იქ ახალი თემები ჩამოაყალიბეს. XIV საუკუნეში ებრაული თემი გაძლიერდა ქალაქ [[გაგრა]]ში. ამ დროს გაგრაში ცხოვრობდა სწავლული ფილოლოგი რაბინი იეჰუდა ბენ იაკობი, რომელიც იყო გადამწერი ებრაული გრამატიკისა, რომელსაც ყარაიმული გრამატიკული სკოლის გავლენა ეტყობა. XIV საუკუნეში ქალაქ [[თავრიზი|თავრიზში]] მოღვაწეობდა იეშა-იაჰუ ბენ იოსებ თბილელი, რომელმაც 1330 წელს დაწერა „სამოთხის წიგნი“. სოფელ [[ბრეთი|ბრეთში]] ინახებოდა 1513 წელს სალონიკში გადაწერილი ე.წ. ავალიშვილების ბიბლია. გვიანფეოდალურ ხანაში ებრააელების სამოსახლო ადგილები იყო ქართლში: [[სურამი]], [[ალი (ხაშურის მუნიციპალიტეტი)|ალი]], [[ბაზალეთი (დუშეთის მუნიციპალიტეტი)|ბაზალეთი]], [[ცხინვალი]], [[არაგვისპირი]], [[ატენი]], [[ძეგვი]], [[ხერკი]], [[კასპი]], [[კავთისხევი]], მესხეთში: [[ფანასკერტი]], [[არტანუჯი]], [[ახალქალაქი]], [[ახალციხე]], კახეთში: [[ბოდბისხევი]], [[ზემო ხოდაშენი]], [[ველისციხე (გურჯაანის მუნიციპალიტეტი)|ველისციხე]], [[ურიათუბანი]], [[საგარეჯო]], დასავლეთ საქართველოში: [[ქუთაისი]], [[ვანი]], [[კულაში]], [[ფოთი]], [[ბანძა]], [[სენაკი]], [[ოზურგეთი]], [[ონი]], [[ლაილაში]], [[ხოტევი]]. ებრაელები კონცენტრირებულად ცხოვრობდნენ სინაგოგის ირგვლივ, რადგან სინაგოგა წარმოადგენდა მათი როგორც რელიგიური, ასევე საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრს. [[თბილისი|თბილისში]] ებრაელთა უბანი მდებარეობდა [[ფეთხაინი]]ს ძირში, [[სიონის ტაძარი|სიონთან]] ახლოს. აქ მდებარეობდა [[თბილისის ჰურიათა ბაგინი]].

XIX საუკუნის დამდეგს საქართველოს ტერიტორიაზე დასახლდნენ [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთს იმპერიიდან]] გადმოსული არამეელი ებრაელები – ლახლუხები. ამავე პერიოდში გადმოვიდნენ ებრაელები [[სპარსეთი]]დან. ევროპელი ებრაელები – [[აშქენაზები]] – საქართველოს ტერიტორიაზე პირველად გამოჩნდნენ 1804 წელს. XX საუკუნეში თბილისში მცხოვრებმა ებრაელებმა თხოვნით მიიმართეს [[ტფილისის გუბერნია|ტფილისის გუბერნატორს]] ახალი სინაგოგის აშენების შესახებ. [[თბილისის დიდი სინაგოგა]] აშენდა 1905-1906 წლებში და ებრაული მოსახლეობაც მის ირგვლივ [[ვერცხლის ქუჩა|ვერცხლისა]] და [[კოტე აფხაზის ქუჩა (თბილისი)|კოტე აფხაზის ქუჩის]] მიდამოებში დასახლდა. XIX საუკუნეში საქართველოდან ისრაელში წასული ხახამებიდან რამდენიმეა ცნობილი. ეფრაიმ ბენ იაკობ ჰალევი კუკია, რომელმაც 1877 წელს იერუსალიმში გამოაქვეყნა რელიგიურ-ფილოსოფიური თხზულებები „ეფრაიმის განმარტებათა კრებული ხუთწიგნეულსა და თორაზე“ და „სიცოცხლის ელექსირი“, ახალციხელი ხახამი იოსებ დავითაშვილი და სიმან ბენ მოშე რიჟნაშვილი, რომელმაც 1892 წელს იერუსალიმში გამოსცა ქართულ-ებრაული სახელმძღვანლო-სასაუბრო.

XIX საუკუნის ბოლოდან საქართველოში გაჩნდა [[სიონიზმი|სიონისტური]] წრეები. სიონიზმის შემომტანი და გამავრცელებლები იყვნენ ძირითადად აშქენაზები. ასეთი წრეები გაჩნდა: თბილისში, სოხუმში, ბათუმში, ქუთაისში, ფოთში. [[რუსეთის რევოლუცია (1905)|1905 წლის რევოლუციის]] დროს შეიქმნა ებრაელთა ეროვნული კომიტეტი. 1919 წლის ივნისში ამ კომიტეტმა თავი საქართველოს სიონისტურ კომიტეტად გამოაცხადა. აგვისტოში მან მოიწვია საქართველოს პირველი სიონისტური კონფერენცია. 1903 წელს გამართულ ბაზელის სიონისტურ კონგრესში მონაწილეობდა ქართველი რაბინი [[დავით ბააზოვი]]. მასთან ერთად XX საუკუნის დასაწყისში სიონისტურ მოძრაობას ხელმძღვანელობდა [[ნათან ელიაშვილი]] (1893-1929). სიონისტებს საქართველოში წინააღმდეგობა შეხვდათ მოძრაობა ხაბადის მხრიდან, რომელმაც საქართველოში 1916 წლიდან დაიწყო საქმიანობა.  

[[საქართველოს სსრ|საბჭოთა პერიოდში]] ქართველ ებრაელთა უმრავლესობა განაგრძობდა სინაგოგაში სიარულს, იცავდა ქაშრუთს, წინადაცვეთის, ქორწინებისა და დასაფლავების რიტუალებს. 1960-იან წლებში მთელი [[საბჭოთა კავშირი]]ს მასშტაბით გაჩაღდა ბრძოლა ისრაელში დაბრუნებისთვის. ამ ბრძოლაში ჩაებნენ ქართველი ებრაელებიც. 1967 წლის 9 აგვისტოს 18-მა ებრაულმა ოჯახმა მიმართვა გაუგზავნა [[გაერო]]ს ისრაელში წასვლის უფლების მოსაპოვებლად. პირველებმა ქართველმა ებრაელებმა შეძლეს საბჭოთა ანტისიონიზმისა და [[რკინის ფარდა|რკინის ფარდის]] გარღვევა. საქართველოდან ებრაელთა გადინებამ კულმინაციას მიაღწია 1991-1994 წლებში.

დღეს საქართველოს ებრაული თემი მნიშვნელოვანი მხარდაჭერიით სარგებლობს საერთაშორისო ებრაული ორგანიზაციების მხრიდან. მას მხარს უჭერს „ამერიკის ებრაელთა გაერთიანებული კომიტეტი“ (დაარსებული 1914 წელს). ფუნქციონირებს ებრაული კულტურულ-საგანმანათლებლო ფონდი, რომელიც დაარსდა 1993 წელს. მისი მხარდაჭერით გამოიცემა ჟურნალი „ნაბიჯი თორისკენ“. საქართველოს თავარი რაბინია [[არიელ ლევინი]]. საქართველოში დაახლოებით 4 ათასამდე ებრაელი ცხოვრობს. მათი 80% [[სეფარდები|სეფარდია]], დანარჩენი კი აშქენაზი. მოქმედებს [[თბილისის დიდი სინაგოგა|თბილისის]], [[ბათუმის სინაგოგა|ბათუმის]], [[ონის სინაგოგა|ონის]], [[სურამის სინაგოგა|სურამის]], გორის, ქუთაისის და ახალციხისა სინაგოგები.

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[პორტალი:იუდაიზმი]]
* [[ებრაული დღესასწაულები (2000-2050)]]

==ლიტერატურა==
*{{წიგნი | ავტორი= | ნაწილი=| სათაური=„რელიგიები საქართველოში“| გამომცემლობა=[[საქართველოს სახალხო დამცველი|სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა]] |ადგილი=თბილისი|წელი=2008| origyear=|ბმული=| isbn=978-9941-0-0902-0| edition=|გვერდები=78-103}}

==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://www.orthodoxy.ge/apologetika/religiebi/iudaizmi.htm იუდაიზმი]
* [https://sites.google.com/site/religiebi/iudaizmi ყველაფერი რელიგიაზე] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201009190842/https://sites.google.com/site/religiebi/iudaizmi |date=2020-10-09 }}
* [http://ucnauri.com/197578/%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9B%E1%83%98-2/ იუდაიზმი]
* [http://www.self-discovery.ge/iudaizmi იუდაიზმი. იოგა - თვითაღმოჩენა]
* [http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=3448  იუდაიზმი]
* [http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=6&t=4548  იუდაიზმი]
* [http://astroblogi.com/%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9B%E1%83%98/ იუდაიზმი]

{{ყოფილი რჩეული}}
{{ბიბლიის წინასწარმეტყველნი}}
{{ებრაული დღესასწაულები}}
{{ებრაული კალენდარი}}
[[კატეგორია:იუდაიზმი|*]]