იხილეთ წყარო გვერდისთვის ლაზები

{{ინფოდაფა ეთნიკური ჯგუფი
|ჯგუფი      = ლაზები<br />''ლაზეფე''<br />
|მოსახლეობა =
|სურათი = [[ფაილი:LazesofCaucasus.jpg|230px|ლაზები]]
|რეგიონი1 = {{TUR}}
|მოს1 = ~250 ათასი
|სქო1 = 
|რეგიონი2 = {{GEO}}
|მოს2 = 2,000
|სქო2 =
|ენები = [[ლაზური ენა|ლაზური]], [[თურქ.|თურქული]], [[ქართ.|ქართული]]
|რელიგიები = [[ისლამი]] <small>(უმრავლესობა)</small>, [[მართლმადიდებლობა]], [[კათოლიციზმი]]
}}
{{ლაზები}}
'''ლაზები''' ან '''ჭანები''' ({{lang-lzz|Lazepe}}, ლაზეფე) — ქართველური მოდგმის [[ეთნიკური ჯგუფი]]. ისტორიული [[ლაზეთი|ლაზეთის]] მკვიდრი მოსახლეობა. ამჟამად სახლობენ თანამედროვე [[თურქეთი|თურქეთის]] ტერიტორიაზე, აგრეთვე მცირე ოდენობით [[აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა|აჭარაში]]. ლაზები საუბრობენ [[ქართველური ენები|ქართველურ ენათა ჯგუფში]] შემავალ [[ლაზური ენა|ლაზურ ენაზე]]. თურქეთში მცხოვრები ლაზები [[ისლამი|მუსლიმები]] არიან, მაგრამ შენარჩუნებული აქვთ თავისი ენა და კულტურა. ლაზები მისდევდნენ მიწათმოქმედებას, მესაქონლეობასა და თევზჭერას, იყვნენ კარგი ნაოსნები.

== ისტორია ==
[[ფაილი:Part of Historical Lazeti in modern international borders of Georgia.svg|მინი|ისტორიული ლაზეთი საქართველოს თანამედროვე საზღვრებში]]
[[აგათია სქოლასტიკოსი]] წერდა<ref name=":0">„გეორგიკა“, ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემა, ტ.3 , თბ., გვ 27.</ref>:
{{ციტატა|ლაზებს რომ ძველად [[კოლხები]] ეწოდებოდათ და სწორედ  ისინი არიან, ამაში ეჭვი არ შეეპარება არავის, თუ კი ის გაეცნობა ფაზისის კავკასიისა და მათ გარშემო მდებარე ქვეყნების მოსახლეობას.|}}

=== საქართველოს გავლენის ქვეშ ===
1204 წელს [[თამარ მეფე|თამარ მეფის]] ინიციატივით ორგანიზებული [[ქართველთა ლაშქრობა ხალდიაში|ქართველთა ხალდიაში ლაშქრობის]] შემდეგ ჩამოყალიბდა [[ტრაპიზონის იმპერია]], რომლის მოსახლეობა ძირითადად ლაზებისაგან შესდგებოდა. იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილში ჩამოყალიბდა [[ლაზიის თემი|დიდი ლაზიის თემი]]. მომდევნო პერიოდში ადგილობრივი ლაზები არაერთხელ გამხდარან ქართველთა დასაყრდენი ტრაპიზონისი იმპერიაში „პრო-ქართული“ ორიენტაციის გატარებისთვის. ლაზეთი დიდი ხნის განმავლობაში [[სამცხე-საათაბაგო|სამცხისა]] და [[გურიის სამთავრო|გურიის სამთავროს]] შორის დაპირისპირების საგანად რჩებოდა, თუმცა 1535 წელს [[მურჯახეთის ბრძოლა|მურჯახეთის ბრძოლის]] შედეგებით საბოლოოდ გურიის შემადგენლობაში შევიდა, სანამ მას 1547 წელს ოსმალები დაიპყრობდნენ.

=== ოსმალეთის იმპერია და ისლამიზაცია ===
[[File:Lazs from Trabzon.JPG|thumb|300პქ|ტრაპიზონელი ლაზები, 1910-იანი წლები]]
[[იოსებ ყიფშიძე|იოსებ ყიფშიძის]] „ჭანურ ტექსტებში“ გვხვდება ლაზთა გადმოცემა ოსმალეთის მიერ ლაზეთის დაპყრობა და ისლამიზაციის შესახებ, რომლის თანახმად ოსმალებმა, სულთან [[სელიმ I|სელიმ I-ის]] ზეობისას, თავისი ჯარებით [[ტრაპიზონი|ტრაპიზონიდან]] ლაზეთში შეიჭრნენ, თავდაპირველად მათ დაიკავეს მელო, შემდეგ კი ბრძოლა-ბრძოლით [[გონიოს ციხე]], რითიც არჰავი, ვიწე, ათინა, ხოფა, გონიო, ბათუმი, ჩხალა, ბეღლევანი, ნოღედი (მაკრიალი) და სარფი ბლოკადაში აღმოჩნდა. დაპირისპირება სამი თვე გაგრძელდა და ლაზები იძულებული გახდნენ დამორჩილებულიყვნენ. ამ დროისთვის ლაზთა წარმომადგენელად გვევლინება პეტრო ხეცია, რომელსაც დაევალა ოსმალეთთან ზავის გაფორმება. ეს უკანასკნელი არ დასთანხმდა ისლამის მიღებას და ოსმალეთთან ზავის პირობად მაღალი გადასახადების გადახდა ამჯობინა. ამავე ცნობებით, მოგვიანებით, ოსმალებმა ქრისტიანი მღვდელები შეავიწროვეს და ლაზთა ისლამზე მოსაქცევად [[ამასია|ამასიიდან]] 45 ხოჯა მოიყვანეს. მაღალი გადასახადებისგან თავის დაღწევის სურვილმა და ახლად გახსნილმა თურქულმა სასწავლებლებლებმა ლაზთა [[თურქიზაცია|თურქიზაციისა]] და [[ისლამიზაცია|ისლამიზაციას]] შეუწყვეს ხელი. ამ პროცესების მოწინააღმდეგე ლაზი საერო და სასულიერო პირები პაპათსა და დუდიკვათში [[1600]]-[[1602]] წწ. ოსმალებმა სიკვდილით დასაჯეს. [[300 ლაზი მოწამე|ლაზი მოწამეები]] საქართველოს მართმადიდებლურმა ეკლესიის მიერ წმინდანად არიან შერაცხული. [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] განმავლობაში ლაზები თანდათან ისლამზე მოექცნენ. როგორც კი ოსმალებმა საკუთარი პოზიციები გაიმყარეს რეგიონში მათ მილეთის სისტემის დანერგვა სცადეს ახლად შემოერთებულ ტერიტორიებზე. ადგილობრივი ქრისტიანი მოსახლეობა, რომლებიც ადრე ქართულ ეკლესიას ექვემდებარებოდა, იძულებული გახდა [[კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო|კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს]] დამორჩილებოდა. ასეთი ლაზები თანდათან კარგავდნენ საკუთარ ენასა და იდენტობა, რაც ფაქტობრივად მათ „<nowiki/>[[ლაზების ელინიზაცია|გაბერძნებას]]<nowiki/>“ იწვევდა. XVII ს.-ის მეორე ნახევრიდან ლაზებს უკავშირდება დასავლეთ საქართველოში [[სიმინდი|სიმინდის]] კულტურის შემოტანა, რომელიც შემდგომ საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს მთავარ პროდუქტად იქცა.<ref name=":0" />

XVIII ს.-ის გამოჩენილი ქართველი გეოგრაფი [[ვახუშტი ბატონიშვილი]] ლაზებს ასე ახასიათებს:

{{ციტატა|… კაცნი არიან ხელოვანნი ხის მუშაკობითა და შენებითა ნავთათა, დიდთა და მცირეთა, და სარწმუნოებით აწ სრულიად მოჰმადიანნი, გარნა მცირედნი ვინმე მოიპოებიან ქრისტეანენი, არამედ იციან კუალად ქართული ენა ვიეთთამე}}

=== რუსეთ-ოსმალეთის ომები ===
[[1801|1801 წლიდან]] დაწყებული [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიამ]] თანმიმდევრობით [[საქართველო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში|დაიპყრო ქართული სამეფო-სამთავროები]]. სამხრეთ-დასავლეთ კავკასიაში რუსეთის პოზიციების მომძლავრებას [[ოსმალეთის იმპერია]] შეეწინააღმდეგა, რასაც 1806-1812 წლებში [[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1806-1812)|რუსეთ-ოსმალეთის ომი]] მოჰყვა. რუსეთ ოსმალეთის ომის შემდეგ სულთან [[მაჰმუდ II]]-მ სცადა ლაზისტანის ადგილობრივი ლაზი ბეგების შევიწროვება. 1832 წელს აჯანყდა ტაჰირ აღა ტუსჩიოღლი. აჯანყება თავდაპირველად წარმატებული აღმოჩნდა, თუმცა 1834 წლის გაზაფხულში აჯანყება ჩაახშვეს, რამაც საბოლოოდ მოსპო ლაზი ბეგების ავტონომია, რაც მხოლოდ 1951 წლამდე გაგრძელდა. ამავე წელს შეიქმნა [[ლაზისტანის სანჯაყი]], რომელსაც ოსმალეთის მიერ დანიშნული გამგებელი მმართავდა.

1877-1878 წწ. [[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1877-1878)|რუსეთ-ოსმალეთის ომის]] შედეგად ლაზებისთვის მდგომარეობა კიდევ უფრო დამძიმდა. [[სან-სტეფანოს საზავო ხელშეკრულება|სან-სტეფანოსა]] (1878, 3 მარტი), და [[ბერლინის კონგრესი|ბერლინის კონგრესის]] (1878, ივნისი/ივლისი) თანახმად [[ლაზისტანის სანჯაყი|ლაზისტანის]] დიდი ნაწილი ([[ბათუმი]] და [[ართვინი]]) რუსეთის იმპერიის ხელში გადავიდა. სან-სტეფანოს ხელშეკრულება ლაზებმა ოსმალეთის მხრიდან ღალატად მიიჩნიეს და რუსი დამპყრობლების წინააღმდეგ, ლაზისტანის წარმომადგენლებმა, დახმარებისთვის ბრიტანელებს მიმართეს და ამასთანავე [[ვიქტორია (გაერთიანებული სამეფო)|ბრიტანეთის დედოფალს]] მორჩილებაც აღუთქვეს.<ref>{{Cite journal|last=Wright|first=Denis A. H.|date=1946|title=Trebizond and North‐Eastern turkey|url=|journal=Journal of The Royal Central Asian Society|language=en|volume=33|issue=2|pages=130|quote=Under Ottoman rule Rize, now famous for its tea, tangerines and linen, used to be the capital of the Sanjak of Lazistan, which, until 1878, included Batum and district. When Batum was ceded to the Russians the Lazes there, unwilling to remain under Christian rule, moved westwards to join their brethren on Turkish territory, after having made various picturesque but unsuccessful appeals to Queen Victoria, Lord Salisbury and the Lord Mayor of London to proclaim a British protectorate over Lazistan. In return for such a declaration the Laz Beys, in October, 1878, offered to send a contingent of 4,000 Lazes to fight for Her Majesty in her war with the Afghans!}}</ref> მოგვიანებით, ბერლინის კონგრესზე ბრიტანელმა დიპლომატებმა რუსეთის იმპერიისთვის ბათუმის პორტის გადაცემის აღსაკვეთად, მხარი დაუჭირეს ლაზთა დამოუკიდებლობის იდეას.<ref>{{Cite book|last=Reynolds|first=Michael A.|title=Shattering empires: the clash and collapse of the Ottoman and Russian empires, 1908-1918|location=Cambridge|publisher=Cambridge university press|date=2011|pages=14-15|isbn=978-0-521-19553-9}}</ref> სელისბერმა წამოაყენა ლაზისტანის საკითხი და შუვალოვს მოუწოდა ბათუმთან დაკავშირებით „შუალედური შეთანხმება“ მიეღო, რაც დამოუკიდებელი ლაზისტანი სახანოს შექმნას ისახავდა მიზნად. მხარეებს შორის შეთანხმება ვერ შედგა. რუსეთის მიერ ბათუმის დაკავების შემდეგ ლაზისტანის ახალი ადმინისტრაციული ცენტრი [[რიზე]] გახდა.

პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ზეწოლის საფუძველზე უამრავმა ლაზმა და ქართველმა მიატოვა მშობლიური მხარე და ოსმალეთში გადასახლდა (ბურსა, იალოვა, კარამიურსელი, იზმითი, ადაპაზარი და საპანჯა). ოსმალთა აღწერის მიხედვით [[1882|1882 წლისთვის]] ოსმალეთის იმპერიაში 40 ათასამდე ლაზი და ქართველი დასახლდა. რუსეთის ექსპანსიით გამოწვეულმა ტანჯვამ კიდევ უფრო გააძლიერა ლაზთა ერთგულება ოსმალეთისადმი. სწორედ ამიტომ ლაზთაგან მრავლად იქმნებოდა მოხალისეობრივი ჯგუფები რუსეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად. [[ისქენდერ ჭიტაში|ისქენდერ ჭიტაშის]] თანახმად, 1908 წლიდან ოსმალეთის იმპერიაში [[ახალგაზრდა თურქები|ახალგაზრდა თურქების]] მოძრაობის გავრცელებასთან ერთად, ლაზისტანში [[ფაიკ ეფენდიში|ფაიკ ეფენდიშის]] ლიდერობით ეროვნული მოძრაობა დაიწყო. თუმცა ეს მოძრაობა მალევე განეიტრალდა [[აბდულჰამიდ II|აბდულჰამიდის]] ჩარევით.<ref>{{Cite book|url=|title=Большевистский порядок в Грузии|isbn=978-5-91022-304-6|location=Москва|author=Marc Junge, Bernd Bonwetsch|year=2015|pages=78}}</ref> [[ნიკო მარი|ნ. მარის]] თანახმად, ფაიკ ეფენდიში დააპატიმრეს ლაზური ანბანის შექმნის მცდელობისათვის, ხოლო მისი ნაშრომები კი დაწვეს.<ref name="ნმარი">[[ნიკო მარი|''მარი ნ''.]], „Из поездки в Турецкий Лазистан“ (Впечатления и наблюдения), გვ. 626</ref>

=== პირველი მსოფლიო ომი ===
[[ფაილი:ჭანეთი აღმოსავლეთ ლაზეთი Lazeti Doğu Lazistan Лазети Лазистан.png|მინი|აღმოსავლეთ ლაზეთის რუკა]]
[[პირველი მსოფლიო ომი|პირველი მსოფლიო ომის]] მსვლელობისას (1914–1918) რუსებმა დაიკავეს რიზე და ტრაპიზონი, თუმცა 1917 წელს [[რუსეთის რევოლუცია|რუსეთის რევოლუციის]] შემდეგ, მათ უკან დახევა მოუწიათ და 1918 წლის მარტში ეს მხარე თურქულ-ოსმალურ ძალებს დაუტოვეს. ლაზები ოსმალეთის იმპერიაში ჩამოყალიბებულ [[ქართული ლეგიონი (1914-1918)|ქართულ ლეგიონში]] ქართველებთან ერთად ებრძოდნენ რუსეთის იმპერიას. ამავე პერიოდში ჩამოყალიბდა საქართველოს განთავისუფლების კომიტეტის [[საქართველოს დამოუკიდებლობის ლაზეთის კომიტეტი|ლაზისტანის ფილიალი]], რომელმაც 1918 წ.-მდე იარსება იქამდე, სანამ ლაზისტანი სრულიად ოსმალეთის ხელში გადავიდა. ნაციონალური მოძრაობები კიდევ უფრო გააქტიურდა 1918-1920 წლებს შორის; შეიქმნა მრავალი კომიტეტები და დროებითი მთავრობები. თუმცა [[რსფსრ]]-სა და თურქეთს შორის გაფორმებულმა „<nowiki/>[[მოსკოვის ხელშეკრულება (1921)|მეგობრობის ხელშეკრულებამ]]<nowiki/>“ (1921) თურქებს ლაზისტანის შემოერთება გაუმარტივა. ლაზების ნაწილი, რომელიც ქრისტიანობას მიზდევდა [[თურქეთსა და საბერძნეთს შორის მოსახლეობის გაცვლა|თურქეთსა და საბერძნეთს შორის მოსახლეობის გაცვლის]] შედეგად [[საბერძნეთი|საბერძნეთში]] იქნა ევაკუირებული. ავტონომიური ლაზისტანის სანჯაყი 1923 წლამდე განაგრძობდა არსებობას, ხოლო თავად ტერმინი „ლაზისტანი“ ოფიციალურად 1926 წელს აიკრძალა [[ქემალიზმი|ქემალისტების]] მიერ.

=== ქემალისტური თურქეთი ===
[[ფაილი:Laz evi.jpg|მინი|ტრადიციული ლაზური სახლი [[არდეშენი|არდაშენში]].]]
[[1923]] წელს თურქეთის პარლამენტში შემოთავაზებული იქნა ლაზისტანისთვის რიზეს დარქმევის იდეა. სახელის შეცვლის მთავარი არგუმენტი უკავშირდებოდა იმ აზრს, რომ „ლაზისტანი“ არ შეესაბამებოდა თურქულ ეროვნულ ინტერესებს.{{sfn|Bayır|2013|p=105-108}} თურქეთის მთავრობა ქურთულ, ლაზურ და ჩერქეზულ ენებზე პუბლიკაციების აკრძალვის მიზნით სხვადასხვა მეთოდებს მიმართავდა. ეს აკრძალვები აღსრულდა [[1931]] წლის პრესის კანონის გადაწყვეტილებით. ამიერიდან თურქეთის მთავრობა ამ ენებზე გამოქვეყნებულ პუბლიკაციებას „სეპარატისტულად“ მიიჩნევდა{{sfn|Bayır|2013|p=102}}. [[1932]] წლიდან 1990-იან წლებამდე, [[თურქეთის ისტორიის თეზისი|თურქეთის ისტორიის თეზისიდან]] გამომდინარე, თურქეთის სახელმწიფო არ აღიარებდა ეთნიკური უმცირესობათა არა-თურქული წარმომავლობას. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია სახელმწიფოს მიერ მხარდაჭერილი [[ფაჰრ ედ-დინ კირზიოღლუ|კირზიოღლუს]] (1986) მარგინალური თეორიები, რომლის თანახმადაც ლაზები თურქული წარმომავლობის ხალხად ცხადდებოდა.{{sfn|Serdar|2019|p=13}}{{sfn|Bayır|2013|p=109-111}} [[1934]] წელს თურქეთმა მიიღო „კანონი გვარების შესახებ“ ({{lang-tr|Soy Adı Kanunu}}). მე-5 მუხლის მიხედვით, „ახალი გვარები უნდა იყოს აღებული თურქული ენიდან“. მე-7 მუხლი კრძალავდა „უცხო რასისა და ერის“ სახელის გვარად გამოყენებას, ხოლო მე-8 მუხლი კრძალავდა „სახელების, რომლებიც აჩვენებენ ტომის ან კლანის წევრობას“ ახალ გვარებად არჩევას. ამ პოლიტიკური ცვლილებების გამო ბევრი ლაზი იძულებული გახდა შეეცვალა გვარი{{sfn|Bayır|2013|p=109-111}}.

[[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირსა]] და [[თურქეთის რესპუბლიკა|თურქეთის რესპუბლიკას]] შორის საზღვრების ჩაკეტვამ გაართულა ლაზთა სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა, თუმცა [[1950]]-იან წლებში სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულმა [[ჩაი|ჩაის მრეწველობის]] გააუმჯობესა ლაზთა ვითარება, რამაც ხელი შეუწყო მათ „სახელმწიფოზე ორიენტირებულ“ დამოკიდებულებას და ამასთანავე მათ [[მიგრაცია|მიგრაციას]] თურქეთის დასავლეთ პროვინციებში.{{sfn|Serdar|2019|p=9}} ამან თურქეთი ასევე აქცია ჩაის სიდიდით მეხუთე მწარმოებლად მსოფლიოში. ეკონომიკურმა ინტეგრაციამ და მიგრაციებმა [[ლაზური ენა|ლაზური ენის]] დაკარგვას შეუწყო ხელი. ჩაის მრეწველობის განვითარებას უკავშირდება 1950 წლიდან [[1965]] წლამდე იმ ადამიანთა რაოდენობის მკვეთრი ვარდნა, რომლებიც ლაზებად თვლიდა თავს.{{sfn|Green|2023|p=105}} 1945 წელს თურქეთში ლაზური ენის მცოდნეთა რაოდენობა შეადგინა 46,987 ადამიანი, 1965 წელს ლაზური მეორეხარისხოვან ენად მიუთითა 59,101 ადამიანმა, ხოლო მშობლიურ ენად მიუთითა 26,007 ადამიანმა.{{sfn|Andrews|1989|p=176}} მაშინ როდესაც ადრე რესპუბლიკურ პერიოდში ლაზი ბავშვები განათლებას თურქულის ცოდნის გარეშე იწყებდნენ, მათ უკვე უკრძალავდნენ მშობლიურ ენაზე საუბარს, რაც სიმბოლური და ფიზიკური ძალადობით ისჯებოდა.{{sfn|Serdar|2019|p=10}} დროთა განმავლობაში ლაზთა განათლებულ, ურბანიზებულ და ზღვისპირა ნაწილში თურქული ენა გაბატონდა, ხოლო ლაზური ენა მთიან და გლეხთა სეგმენტში შემორჩა.{{sfn|Serdar|2019|p=11}}

=== ლაზები დღეს ===
{{მთავარი|ლაზური კულტურული მოძრაობა}}
[[1980-იანები|1980-იანი]] წლები აღინიშნა ლაზური კულტურული მოძრაობის გააქტიურებით, რომლის მთავარი მიზანი [[ლაზური ენა|ლაზური ენისა]] და კულტურის შენარჩუნება იყო. ამავე პერიოდში ლათინურის ბაზაზე შეიქმნა [[ლაზური ანბანი]] და ლაზური ენის სტანდარტი, მათ შორის შედგენილ იქნა ლექსიკონები და გრამატიკა, რასაც ხელი უნდა შეეწყო ლაზური ენის შემსწავლელი კურსებისთვის (როგორიც იყო ლაზური ენის შემსწავლელი კლასები [[კელნი|კელნის]] „ლაზებურას კულტურულ ცენტრში“). გარდა ამისა შეიქმნა ბეჭდური გამოცემები: ოგნი (სტამბოლი, 1993-1994), მჟორა (2000), ტანურა და სკანი ნენა (2009- დღემდე).

განსაკუთრებულ როლს ლაზურ კულტურულ მოძრაობაში თამაშობდა [[მუსიკა]]. 1993 წელს სტამბულის ლაზი [[მემარცხენეობა|მემარცხენე]] შეხედულების სტუდენტებმა ([[ქაზიმ ქოიუნჯუ]], მეჰმედალი ბარიშ ბეშლი და სხვა) ჩამოაყალიბეს როკ ჯგუფი [[ზუღაში ბერეფე]] (ზღვის შვილები), რაც ფაქტობრივად პოლიტიკურ განაცხადს უდრიდა მათ მიერ ლაზურად შესრულებული სიმღერების გამო. ჯგუფის დაშლის შემდეგ ქაზიმ ქოიუნჯუ მარტო განაგრძობდა მოღვაწეობას. ქოიუნჯუს მუსიკალურმა მოღვაწეობამ განსაკუთრებული პოპულარიზაცია გაუწია ლაზურ მუსიკასა და კულტურას. 2005 წელს ქოიუნჯუს გარდაცვალების შემდეგ, ის ლაზური მოძრაობისთვის კულტურულ გმირად გადაიქცა. ამავე პერიოდში გამოჩნდა [[ბიროლ თოფალიში]], რომელსაც დღემდე განსაკუთრებული წვლილი შეაქვს ლაზური ტრადიციული მუსიკის განვითარებაში.

ლაზური კულტურული მოძრაობა დაგვირგვინდა ისეთი ორგანიზაციების შექმნით, როგორიც არის სიმა (იზმით, 1996- დღემდე), ლაზებურა (კელნი, 1998- დღემდე), ლაზური კულტურის საზოგადოება (სტამბოლი, 2008- დღემდე, მეჰმედ ბარის ბეშლი), [[ლაზური ინსტიტუტი]] (სტამბოლი, 2013- დღემდე, ისმაილ ავჯი ბუჯაკლიში) და სხვა. მათმა საქმიანობამ მნიშვნელოვნად გაამყარა ლაზური იდენტობა თურქეთში. ცალკეულ მკლევართა დასკვნებითა და ამავდროულად თურქეთელ ლაზთა უმრავლესობის მოთხოვნებით ირკვევა, რომ ლაზებს არ გააჩნიათ [[ეთნონაციონალიზმი|ეთნონაციონალისტური]] და [[სეპარატიზმი|სეპარატისტული]] მიდრეკილებები. ლაზი აქტივისტები ითხოვენ ლაზური კულტურისა და ენის შენახვა და პოპულარიზაციას. ასევე ლაზური ტელევიზიის და ლაზური [[ტოპონიმიკა|ტოპონიმიკის]] აღდგენას.

== გენეტიკა ==
[[2021|2021 წლის]] კვლევის მიხედვით, ლაზებს აქვთ შემდეგი [[ჰაპლოჯგუფი|ჰაპლოჯგუფები]]:<ref>[https://web.archive.org/web/20210824152958/https://www.pnas.org/content/118/36/e2026076118 "The genetic structure of the Turkish population reveals high levels of variation and admixture"]</ref>

* 24% ჰაპლოჯგუფი L
* 24% [[ჰაპლოჯგუფი J-M172|ჰაპლოჯგუფი J2]]
* 19% [[ჰაპლოჯგუფი G-M201|ჰაპლოჯგუფი G2]]
* 9% ჰაპლოჯგუფი G1
* 9% ჰაპლოჯგუფი E1b
* 5% ჰაპლოჯგუფი T
* 5% ჰაპლოჯგუფი R1a
* 5% ჰაპლოჯგუფი R1b

== ცნობილი ლაზები ==
* [[ქაზიმ ქოიუნჯუ]] — ლაზი მუსიკოსი
* [[ჰასან ჰელიმიში]] — მხატვარი
* [[სოფო ხალვაში]] — მომღერალი
* [[ბიროლ თოფალიში]] — ლაზი მუსიკოსი და მომღერალი

==ლიტერატურა==
{{ქსე|6|104}}
* იაშვილი ვ., „გონიოს ციხის ისტორიისათვის“, კრ.: ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები აჭარაში, ბათ., 1955;
* მ. ჩოხარაძე, მ. ფაღავა, „სარფი“, ბათ., 2015;
* {{Cite book|last=Andrews|first=Peter|title=Ethnic groups in the Republic of Turkey|date=1989|publisher=Dr. Ludwig Reichert Verlag.|isbn=978-3-88226-418-0|location=Wiesbaden|ref=Andrews}}
* {{Cite journal|last=Sarigil|first=Zeki|date=2012|title=Ethnic Groups at ‘Critical Junctures’: The Laz vs. Kurds|url=http://yoksis.bilkent.edu.tr/pdf/files/ethnic_groups.pdf|journal=Middle Eastern Studies|volume=48|issue=2|issn=0026-3206}}
* {{Cite journal |last=Solomon |first=Thomas |date=2017 |title=Who Are the Laz? Cultural Identity and the Musical Public Sphere on the Turkish Black Sea Coast |url=https://www.jstor.org/stable/44841947 |journal=The World of Music |volume=6 |issue=2 |pages=83–113 |issn=0043-8774}}
* {{Cite journal|last=Serdar|first=Ayşe|date=2019|title=Strategies of making and unmaking ethnic boundaries: Evidence on the Laz of Turkey|url=|journal=Ethnicities|language=en|volume=19|issue=2|pages=335–369|doi=|ref=Serdar}}
* {{Cite book|last=Bayır|first=Derya|title=Minorities and nationalism in Turkish law|location=Farnham, Surrey|publisher=Ashgate|date=2013|isbn=978-1-4094-2007-1|ref=Bayır}}
* {{Cite book|last=Green|first=Elliott|title=Industrialization and assimilation: understanding ethnic change in the modern world|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|date=2023|isbn=978-1-009-26836-3|ref=Green}}

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.lazebura.net „ლაზებურა“]
* [https://www.lazenstitu.com/ ლაზური ინსტიტუტი]

== სქოლიო ==
{{სქოლიოს სია}}

{{ქართველები}}
{{ქართველური ტომები}}

[[კატეგორია:ლაზები| ]]
[[კატეგორია:ქართველები კუთხეების მიხედვით]]