იხილეთ წყარო გვერდისთვის ლუდი საქართველოში

'''ლუდის''' წარმოების აუცილებელ პირობას წარმოადგენს [[ხორბლეული]]ს [[კულტურა]], მასთან დაკავშირებული სამიწათმოქმედო იარაღების განვითარებულობა და [[კულტურა|კულტურულ]]-[[გენეტიკა|გენეტიკური]] კავშირები იმ ცენტრებთან, სადაც ლუდის წარმოებას დაედო სათავე.

[[საქართველო]] კი, როგორც მოგეხსენებათ, ოდითგანვე სოფლის მეურნეობის, სამიწათმოქმედო ქვეყანა იყო. მსოფლიოში ცნობილი 17 სახეობის [[ხორბალი|ხორბლიდან]] 12 [[საქართველო|საქართველოში]] ითესებოდა. უძველესი ქართველური მოდგმის ტომები დაახლოებით ცხრა ათასი წლის წინ იცნობდნენ [[ხორბალი|ხორბლის]] კულტურას და მისი მოყვანა-შენახვის ხერხებს. პურეული კულტურის ამაზე უფრო ხნიერი [[მეურნეობა|სამეურნეო]] ცენტრი მსოფლიო მეცნიერებამ არ იცის. 

ჩვენს ქვეყანაში ლუდის, როგორც [[კულტურა|კულტურის]] შემოსვლა ძველი მსოფლიოს ქვეყნებიდან მოხდა, აღმოსავლური ლუდის უძველესობა დღეს უკვე უეჭველია, ხოლო ამ ხალხებთან ქართველთა წინაპარი ტომების კულტურულ-სამეურნეო კავშირები [[არქეოლოგია|არქეოლოგიური]], [[ისტორია|ისტორიული]], [[ეპიგრაფიკა|ეპიგრაფიკული]] და [[ეთნოგრაფია|ეთნოგრაფიული]] მასალებით გამორკვეული და დადასტურებულია.

აღმ. [[საქართველო|საქართველოში]] მთიელებთან ([[მთიულები]], [[თუშები]], [[ფშავლები]], [[ხევსურები]] და [[მოხევეები]]) ლუდი ტრადიციულ სასმელად ითვლება. [[თუშეთი|თუშურ]] და აგრეთვე [[რაჭა|რაჭულ]] დიალექტში, დასტურდება ამ სასმელის სახელხოდების ადრინდელი საწყისი ფორმა – „ალუდი“. ეს სიტყვა უკავშირდება [[ოსეთი|ოსურ]] და ჩრდილო [[ევროპა|ევროპულ]] ფორმებს. ვარაუდობენ, რომ ალანური alut-იდან მომდინარეობს ქართული ალუდი, ლუდი და საკუთარი სახელი ალუდა. 

მთიელებში ლუდი, ოდითგანვე, ფართოდ იყო გავრცელებული როგორც საკულტო სასმელი. აქაური სალოცავების [[ჯვარი|ჯვარ]]–[[ხატი|ხატების]] მეურნეობაში ცენტრალური ადგილი უკავია ლუდის დამზადებას. ყველა [[ხატი|ხატში]] ასევე აგებულია "სალუდე". იგი წარმოადგენს მიწურ გრძელ ოთახს, რომელშიც მოთავსებულია სალუდე (ალაოს მოსახარში) სპილენძის დიდი ქვაბები, თავისი ხელსაწყო–იარაღებით: საწურით,  თუნგებით, ჯამებით და სხვა. დამზადებულ ლუდს კი ინახავენ „საკოდეში“. ლუდის მომზადების მაღალი ხელოვნება, სასმელის საკულტო დანიშნულება, მასთან დაკავშირებული თქმულება–გადმოცემები ქართველ მთიელებში ლუდის სიძველეზე მიუთითებს.

რატომ შემოინახა [[საქართველო]]ს მთამ ლუდის მოხმარების ჩვევა ბოლომდე, ეს გასაგები მიზეზითაა ასახსნელი: [[საქართველო|საქართველოში]], როგორც [[ღვინო|ღვინის]] კლასიკურ ქვეყანაში, უმთავრესი ყურადღება გადატანილი იყო ბარის [[მევენახეობა]]-[[მეღვინეობა]]ზე. [[ეთნოგრაფია|ეთნოგრაფიულ]] მეცნიერებაში დამკვიდრებული შეხედულებით ბარი და მთა გაყოფილია ვაზის გავრცელების არეალითაც. იქ სადაც [[ვაზი]] ხარობს ის ტერიტორია ბარადაა მიჩნეული, ხოლო სადაც არ ხარობს, მთად. ამიტომ, ლუდის წარმოებამ თავიდანვე ფეხი მოიკიდა მთაში და აქ დასახლებული ხალხის ყოფაში ლუდმა უპირველესი ადგილი დაიჭირა.

===ლუდის სარიტუალო დანიშნულება===
ლუდის სარიტუალო პროცესების სათავეში დგას [[ხევისბერი]]. [[ხევისბერობა]] განსაკუთრებით პატივსაცემად და საკრალური თანამდებობა იყო.  ეს სახალხო დავალება, უპირველეს ყოვლისა, მას ხატსა და ხალხს შორის შუამავლობას აკისრებდა.

[[ხევისბერის]] აუცილებელი მოვალეობაა, რომ ყოველი ხატობის წინ იწმინდაოს (ქრისტიანულად რომ ვთქვათ, შეინახოს ყველანაირი მარხვა), ამიტომ იგი სახლში კი არა, ხატის [[საბერო|საბეროში]] დგება და განმარტოებით ცხოვრობს მცირე სამარხვო საკვებით.

ჩვეულებრივი დღესასწაულის დროს ლუდის დაყენება ხდებოდა [[ჯვარი]]ს სალუდეში. კოდის გახსნისა და დალოცვის შემდეგ ლუდი ჩხუტებით გამოჰქონდათ [[საჯარე]]ზე და იწყებოდა საერთო სმა, ზოგიერთ [[ხატი|ხატში]] [[საჯარე]] დაცული იყო ქარ-წვიმისაგან და ადამიანებს ჰქონდათ საშუალება ნორმალურად მოწყობილიყვნენ. მაგრამ სადაც ასე არ იყო და ხალხს სიცივეში არ დაედგომებოდა მაშინ სოფელში ერთი, კარგად გამართული სახლის ჭერხოში მოაწყობდნენ დასასხდომებს, გაამზადებდნენ სუფრას და საღამოსათვის ყველანი იქ მოიყრიდნენ თავს.

ახალგაზრდა ბიჭები ამ დროს უკვე [[ხატი|ხატში]] არიან წასული ლუდის მოსატანად. ისინი მივლენ სალოცავის  კართან, ქვაბებს დასდებენ და დაილოცებიან. დარბაზში მყოფი ჯვარიონი ერთსულოვნად მიესალმება მოსულთ. თასებით ლუდს შეასმევენ, აუვსებენ ქვაბებს, რომელთა სახელურებში კეტებია გაყრილი და გამოატანენ სოფელში.

სოფელში მოტანილ ლუდს ხალხი ფეხზედგომით შეხვდებოდა და ერთხმად იტყოდა: “ლუდი წინა ვაჟებო, გამტან ბედნიერი, მაგვიხეით მშვიდობით“. მელუდეთ ცეცხლთან დასვამდნენ, გამოკითხავდნენ ჯვარიონის ამბებს, შემდეგ მოიტანდნენ ყველანაირ სასმისებს და უფროს-უმცროსობით, პირველი სადღეგრძელოთი იტყოდნენ მიცვალებულთა შესანდობარს.

[[თუშეთი|თუშ]]-[[ფშავი|ფშავ]]-[[ხევსურეთი|ხევსურეთში]] ლუდის სარიტუალო დანიშნულება კარგადაა გამოხატული მიცვალებულთა სულის მოსახსენებელ დღესასწაულებზე. ესაა გარდაცვალებულთა პატივსაცემად გამართული - წლისთავი ([[ფშავი|ფშავში]]), [[საქნარი]] ([[ხესურეთი|ხევსურეთში]]) და წლის ალუდი ([[თუშეთი|თუშეთში]]), რომელთაგან ამ შემთხვევაში უფრო საინტერესოა [[თუშეთი|თუშური]] ალუდი-ალუდები. ამ რიტუალების მთავარი დედააზრია სიამოვნების მინიჭება და პატივისცემა მიცვალებულთა სულებისათვის, რაც გამოიხატება მათდამი სუფრის გაშლით, დატირებით  და დოღის გამართვით. გარდაცვლილის სახლში იმართება დიდი პურობა, რომელიც მიმდინარეობს სარიტუალო ლუდის სმით და როცა სუფრა აიშლება და სტუმრები წავლენ, მასპინძლები მათ სოფლის გასასვლელამდე გააცილებდნენ.

იქ ერთხელ კიდევ შეავსებენ ლუდით თასებს და კოდ-მესაფუვრეს დალოცავენ: “ვისაც კოდმეკოდეობის წესრიგი  დაეყენებინოს და დღეს აღარ იყვნენ მათი შესანდობარი იყოს“.  ლუდის მოხმარების ასე ფართო სარიტუალო დანიშნულება კიდევ ერთი საბუთია ლუდის, როგორც საკულტო სასმელის უძველესობისა საქართველოს მთიანეთში, რომელიც მჭიდროდაა დაკავშირებული [[რელიგია|რელიგიური]] რწმენის ყველაზე უადრეს ფორმასთან - [[ანიმიზმი|ანიმიზმთან]].
მთიელმა კარგად იცის ლუდის ფასი, მისი ცხოვრების სიხარულიანი დღეები ლუდთანაა დაკავშირებული, მძიმე შრომისაგან დაღლილს ლუდი აძლევს ახალი ძალ-ღონის მოკრეფის საშუალებას, და ერთი მისი ნატვრაც ლუდის გამოულევლობითაა ნაოცნებარი: "დგომაც ქნა შავის ლუდისა. გათავდის წესიმც არ იყვა."

==ლიტერატურა==
* [[სერგი მაკალათია]]-ფშავი (1934).
* ფრაგმენტები ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ნარკვევიდან “ქართული ლუდი“.
{{ქსე|6|303–304}}

[[კატეგორია:ლუდი]]