იხილეთ წყარო გვერდისთვის მუსლიმი მესხები

[[ფაილი:Omar Faig Nemanzade and his family 2.jpg|მინი|[[ომარ ფაიგ ნემანზადე]] ოჯახთან ერთად]]
'''მუსლიმი მესხები''''', თურქი მესხები'', ''ახალციხელი თურქები'' ({{lang-tr|Ahıska Türkleri}}) — [[თურქულენოვანი ხალხები|თურქულენოვანი]] [[მუსულმანები]] ან სადავო წარმომავლობის არაერთგვაროვანი [[ეთნიკური ჯგუფი]]. ითვლებიან [[თურქიზაცია|გათურქებულ]] [[ქართველები|ქართველებად]] ან [[თურქები|თურქებისა]] და [[აზერბაიჯანელები|აზერბაიჯანელების]] მონათესავე ხალხად. სახლობდნენ ისტორიული [[მესხეთი|მესხეთის]] ტერიტორიაზე. 1944 წელს [[საბჭოთა კავშირი]]ს ხელისუფლებამ ისინი გააასახლა [[შუა აზია]]ში. ამჟამად სახლობენ [[პოსტსაბჭოთა სივრცე|ყოფილი საბჭოთა კავშირის]] რამდენიმე ქვეყანაში.

მეტყველებენ [[თურქული ენა|თურქული ენის]] აღმოსავლეთ ანატოლიურ დიალექტზე. სარწმუნოებით [[სუნიზმი|სუნიტი]] [[ისლამი|მუსლიმები]] არიან. 

== წარმოშობა და ტერმინი ==
მუსლიმი მესხების, იგივე „თურქი მესხების“ წარმოშობის საკითხთან დაკავშირებით აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. მიუხედავად ამისა შეიძლება გამოიყოს ორი ძირითადი ხედვა:

# „პრო-თურქული“ — თურქი მესხები წარმაოდგენენ ეთნიკურად [[თურქები|თურქებს]] და ძირითადად [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალური]] მოახალშენეების შთამომავლები არიან.
# „პრო-ქართული“ — თურქი მესხები, რომლებიც მეტყველებენ [[თურქული ენა|თურქული ენის]] ყარსულ დიალეტქტზე და ეკუთვნიან [[სუნიზმი|სუნიტური ისლამის]] [[ჰანაფი|ჰანაფის]] მიმართულებას, არიან [[თურქიზაცია|გათურქებული]] მესხები, რომლებიც ისლამზე XVI საუკუნესა და 1829 წლებს შორის მოექცნენ, როდესაც ისტორიული [[მესხეთი]] ოსმალეთის იმპერიის ფარგლებში შედიოდა.

თურქული პოზიციის თანახმად, ადრეულ ოფიციალურ საბუთებში მუსლიმ მესხებს თურქებად მოიხსენიებდნენ. ტერმინები — „კავკასიელი თურქები“, „საბჭოთა თურქები“, „მესხეთელი თურქები“ და „თურქი მესხები“ — 1970-იან წლებში, [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირის]] საინფორმაციო საშუალებებით დამკვიდრდა, რომელთაგანაც უკანასკნელმა ორმა ტერმინმა განსაკუთრებით ფართო გავრცელება პოვა. ტერმინი „თურქი-მესხები” მიუღებელია იმ მესხებისათვის, რომლებიც თავს ქართველად მიიჩნევს.

==ისტორია==
[[XVI საუკუნე|XVI საუკუნეში]] [[ოსმალეთის იმპერია]]მ დაიპყრო ისტორიული [[მესხეთი]], მხარე, სადაც ეთნიკურად [[ქართველები]] სახლობდნენ. ამას ადასტურებს 1595 წელს შედგენილი „[[გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი]]“, რომელშიც შეტანილი ოჯახის უფროსთა სახელები და მამის სახელები ქართული და ქრისტიანულია. მესხეთი — ოსმალეთის ადმინისტრაციული დაყოფით [[ახალციხის საფაშო|ახალციხის საფაშოში]] შედიოდა XIX საუკუნემდე. ოსმალური პოლიტიკის შედეგად მოსახლეობა იძულებული გახდა [[ისლამი]] მიეღო, რაც აისახა მათ ყოფაზე, სარწმუნოებაზე და ენაზე.<ref name="Civil">{{Cite web|title=მესხები - Civil ენციკლოპედიური ლექსიკონი|url=http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=3814|access-date=2021-02-12|website=www.nplg.gov.ge}}</ref>  

[[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] პირველ ნახევარში [[ვახუშტი ბატონიშვილი]] სამხრეთ საქართველოს აღწერს. მისი ცნობით სხვადასხვა ისტორიულ მხარეში მცირედ განსხვავებული დემოგრაფიული ვითარება იყო. შედარებით სამხრეთით მდებარე მხარეებში გლეხობაცა და თავადაზნაურობაც გამუსლიმანებული იყო და ქართულსა და [[თურქული ენა|თურქულ ენაზე]] საუბრობდა, ჩრდილოეთის პროვინციებში კი მხოლოდ თავადაზნაურობას ჰქონდა ისლამი მიღებული, გლეხები ქრისტიანებად რჩებოდნენ. [[1829]] წელს [[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1828-1829)|რუსეთ-ოსმალეთის ომის]] შედეგად მესხეთის ჩრდილოეთ ნაწილი ([[სამცხე-ჯავახეთი]]) [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] შემადგენლობაში შევიდა. [[1870]] წლის აღწერით მესხეთის მუსლიმი მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი ჩაიწერა, როგორც „ქართველი სუნიტი“.<ref name="Civil" /> მათ გარდა მესხეთში მცირე ჯგუფებად ცხოვრობდნენ მომთაბარე ტომები — [[თარაქამები]] და [[ქურთები]].<ref name="Civil" />  

[[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისში, ქართველი ხალხის გათიშვის პოლიტიკით, რუსეთის იმპერიამ მესხეთში თურქული სკოლები გახსნა. ამ დროიდან მუსლიმი მესხები აღარ ქართველობენ, რადგან მათთვის „ქართველი“ ქრისტიანთან იყო გაიგივებული და ნაცვლად ამისა თავს „იერლი მისლიმანს“ (მკვიდრი მუსლიმანი) უწოდებენ. მეზობელი მართლმადიდებელი და [[კათოლიციზმი საქართველოში|კათოლიკე ქართველები]] მათ „თათრებად“ მოიხსენიებდნენ. [[1886]] აღწერითაც მესხეთის მოსახლეობის 60% „ქართველ სუნიტებად“ არიან აღნიშნული. 

[[1921]] წლის [[ყარსის ხელშეკრულება|ყარსის ხელშეკრულების]] მიხედვით ისტორიული მესხეთის სამხრეთი ნაწილი [[თურქეთი|თურქეთის]], ხოლო ჩრდილოეთ ნაწილი, სამცხე და ჯავახეთი [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირის]] შემადგენლობაში შევიდა. [[1923]] წელს მუსლიმი მესხები „აზერბაიჯანლებად“ ჩაწერეს, გვარები აზერბაიჯანულად გადაუკეთეს და მესხეთი აზერბაიჯანის კულტურულ ავტონომიად გადააკეთეს.<ref name="Civil" /> სკოლებში მათ თურქულ ენაზე ასწავლიდნენ აზერბაიჯანიდან მოწვეული მასწავლებლები. 1930-იანი წლების საბუთებით დგინდება, რომ სამცხე-ჯავახეთის მუსლიმი მოსახლეობა ქართული სკოლების გახსნასა და ქართული გვარების მინიჭებას ითხოვდა.

===1944 წლის დეპორტაცია===
[[1944]] წლის [[15 ნოემბერი|15 ნოემბერს]], საბჭოთა ხელისუფლებამ სამხრეთ საქართველოს მთელ რიგ რაიონებში განახორციელა მკაცრად გასაიდუმლოებული და მასშტაბური ოპერაცია: ათეულობით ათასი მუსლიმი მესხი და მათთან ერთად [[ყარაფაფახები]], [[ქურთები]], [[ბოშები]] და [[თურქები]] იძულებით აყარეს თავიანთი საცხოვრებელი ადგილიდან და [[შუა აზია|შუა აზიაში]] გადაასახლეს.<ref name="boell">{{Cite web|title=მაჰმადიანი მესხების რეპატრიაციის საკითხები {{!}} ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონული ბიურო|url=https://ge.boell.org/ka/2011/11/02/mahmadiani-mesxebis-repatriaciis-sakitxebi|access-date=2021-02-12|website=Heinrich-Böll-Stiftung}}</ref> აღნიშნული დეპორტაცია განხორციელდა სსრკ თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის 1944 წლის [[31 ივლისი|31 ივლისის]] N6279-სს დადგენილებისა და იმავე წლის [[20 სექტემბერი|20 სექტემბრის]] სსრკ შსს N00117 ბრძანების საფუძველზე. რელიგიური ნიშნით გადასახლებას ექვემდებარებოდა დასახელებული რაიონების ყველა მცხოვრები, გარდა აღნიშნულ რელიგიას მიკუთვნებული მდედრობითი სქესის პირებისა, რომლებიც კანონიერ ქორწინებაში იმყოფებოდნენ სხვა ეროვნების წარმომადგენლებთან. თითოეულ ოჯახზე მიმაგრებული იყო თითო ოპერატიული ჯგუფი, რომლის ხელმძღვანელიც ოჯახის უფროსს სთავაზობდა თავისი ნებით ჩაებარებინა ცეცხლსასროლი ან ცივი იარაღი, რის შემდგეგაც, მიღებული პასუხის მიუხედავად, ატარებდა ჩხრეკას. გადასახლებულთ ნება ეძლეოდათ თან წაეღოთ პირადი და სხვა ნივთები, ოღონდ ოჯახზე არაუმეტეს 1.5 ტონისა. გადასახლებულთა მთელი დარჩენილი ქონება, საყოფაცხოვრებო ინვენტარი და სამეურნეო სავარგულები აღიწერებოდა ადგილობრივი კომისიების მიერ და გადაეცემოდა სახელისუფლებო ორგანოებს.
{| class="wikitable"
|+სულ საქართველოს სსრ-დან, სსრკ თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის 1944 წლის 31 ივლისის N6279-სს დადგენილების საფუძველზე სპეცგადასახლებულ იქნა 19 818 ოჯახი.
!რაიონი
!თურქები
!ქურთები
!აზერბაიჯანელები
!იეზიდები
!თათრები
!ხემშილები
!სულ
|-
|[[ახალციხის რაიონი]]
|align="center"|14 493
|align="center"|1 830
|align="center"|3 058
|align="center"|7
|align="center"|126 
|align="center"|304
|align="center"|5 597
|-
|[[ადიგენის რაიონი]]
|align="center"|6 702 
|align="center"|
|align="center"|278
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|6 980
|-
|[[ახალქალაქის რაიონი]]
|align="center"|614
|align="center"|155
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|769
|-
|[[ასპინძის რაიონი]]
|align="center"|3 743
|align="center"|488
|align="center"|301
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|4 532
|-
|[[ბოგდანოვკის რაიონი]]
|align="center"|157
|align="center"|6
|align="center"|6
|align="center"|7
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|176
|-
|ქ. [[ბათუმი]]
|align="center"|84 
|align="center"|75
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|6
|align="center"|165
|-
|ბათუმის რაიონი
|align="center"|346
|align="center"|472
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|231
|align="center"|1 049
|-
|[[ქობულეთის რაიონი]]
|align="center"|70
|align="center"|198
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|34
|align="center"|302
|-
|[[ქედის რაიონი]]
|align="center"|44
|align="center"|12
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|5
|align="center"|61
|-
|[[ხულოს რაიონი]]
|align="center"|124
|align="center"|35
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|
|align="center"|28
|align="center"|187
|}
მუსლიმი მესხების ძირითადად შუა აზიის რესპუბლიკებში, [[ფერღანის ხეობა|ფერღანის ხეობაში]] დაასახლეს. მათ დეპორტაციას დროის სხვადასხვა პერიოდებში გამოეხმაურნენ ცნობილი ქართველი მეცნიერები, ინტელიგენცია, დისიდენტური და არაფორმალური ორგანიზაცები.

[[1956]] წელს, [[სტალინი|სტალინის]] გარდაცვალების 3 წლის შემდეგ, მუსლიმი მესხები გათავისუფლდნენ კომენდანტის რეჟიმიდან. მათ შეეძლოთ წასულიყვნენ, სადაც მოისურვებდნენ, გარდა საქართველოსა. მიუხედავად [[ლატიფშა ბარათაშვილი]]ს ლიდერობით წამოწყებული დიდი ბრძოლისა მუსლიმმა მესხებმა სამშობლოში დაბრუნების უფლება ვერ მოიპოვეს. სამშობლოს თემატიკა მუსლიმ მესხთა ფოლკლორში აისახა.

=== 1989 წლის დეპორტაცია ===
[[1989]] წლის [[23 მაისი|23 მაისის]] ფერღანის დაბლობზე ადგილობრივმა მოსახლეობამ კომპაქტურად დასახლებული მუსლიმი მესხები დაარბია. ტრაგიკული მოვლენების შემდეგ უმრავლესობა რუსეთის სიღრმეში გადაიყვანეს, ნაწილიც აზერბაიჯანში გაიქცა, საქართველოში კი მათ კვლავ არ უშვებდნენ და მათი აღმსარებლობის გამო ახალი ტერმინი „თურქი-მესხები“ მოიგონეს.

საკითხი კვლავ დადგა დღის წესრიგში 90-იანი წლების ბოლოს, როდესაც პრობლემის მოგვარების მცდელობაში ჩაერთვნენ მთელი რიგი საერთაშორისო ორგანიზაციები და განახლდა მუშაობა დეპორტირებულთა რეპატრიაციისა და რეინტეგრაციის პროცესის დაწყებისათვის აუცილებელი საშუალებებისა და გზების მოსაძიებლად.

== განსახლების არეალი ==
[[ნაცისტური გერმანია|ნაცისტურ გერმანიასთან]] თანამშრომლობასა და საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ საქმიანობაში დადანაშაულებული მუსლიმი მესხები — [[ყაზახეთი|ყაზახეთში]], [[უზბეკეთი|უზბეკეთში]], [[ყირგიზეთი|ყირგიზეთში]], [[რუსეთი|რუსეთში]] (კრასნოდარში), [[უკრაინა]]ში და [[აშშ|ამერიკაში]] — არიან გაბნეული.

=== აზერბაიჯანი ===
მუსლიმ მესხთა უმრავლესობა, დაახლოებით 38 000 ადამიანი, [[აზერბაიჯანი|აზერბაიჯანში]] ცხოვრობს.

=== აშშ ===
[[2004]] წლიდან, რუსეთისა და [[აშშ]]-ს მთავრობებისა და მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაციის შუამავლობით დაიწყო კრასნოდარის მხარიდან მუსლიმი მესხების აშშ-ში გადასახლების პროცესი. პროგრამაში მონაწილეობის განაცხადი [[2005]] წლის სექტემბრიდან 21 ათასმა პირმა წარადგინა, რომელთაგან მხოლოდ 5 ათასი პირის ანკეტა დაკმაყოფილდა. [[2007]] წლისთვის აშშ-ში დაახლოებით 11 ათასი მუსლიმი მესხი გადასახლდა.

=== რუსეთი ===
[[რუსეთი|რუსეთში]] მუსლიმი მესხები ძირითადად ცხოვრობენ [[კრასნოდარის მხარე|კრასნოდარის მხარესა]] და ოკუპირბეული [[ყირიმი|ყირიმის]] ტერიტორიაზე. ჯერ კიდევ 80-იან წლებში კრასნოდარის მხარის ხელმძღვანელობამ, რამდენიმე ათეული ოჯახი სოფლის მეურნეობაში დასასაქმებლად მიიწვია. კრასნოდარის მხარეში, [[1989]] წლიდან, ფაქტობრივად 15 ათასი მუსლიმი მესხი ცხოვრობს, მათგან მხოლოდ 4000 ათასს აქვს მოქალაქეობა. [[1997]] წლიდან მათ აიძულებდნენ ყოველი 45 დღის განმავლობაში საცხოვრებელ ადგილზე ხელახალი რეგისტრაცია გაევლოთ, რაშიც ერთ სულზე 188 რუბლი უნდა გადაეხადათ. [[1999]] წლის დადგენილების მიხედვით, მუსლიმი მესხების რეგისტრაცია საცხოვრებელ ადგილზე ხდებოდა 8 თვის ვადით. კრასნოდარის მხარის ხელმძღვანელობის მიერ გამოცემული შემდგომი დადგენილების საფუძველზე, მუსლიმ მესხებს ვადა კიდევ 5 თვით გაუგრძელეს. [[2001]] წელს რეგისტრაციის ვადა ამოიწურა და დაიწყო მასიური საპასპორტო შემოწმებები. რეგისტრაციის გარეშე მცხოვრებ პირებს პოლიცია აჯარიმებდა. [[2002]] წლის დადგენილების მიხედვით, ადგილობრივი ჩაწერის უქონლობის შემთხვევაში, ხდებოდა პირების დეპორტაცია.  

=== საქართველო ===
[[1999]] წელს [[ევროპის საბჭო|ევროპის საბჭოში]] გაწევრიანების შემდეგ საქართველომ აიღო ვალდებულება მუსლიმი მესხების რეპატრიაციის შესახებ.<ref name="boell" /> [[2007]] წლის [[22 ივნისი|22 ივნისს]], [[საქართველოს პარლამენტი|საქართველოს პარლამენტმა]] პირველი მოსმენით დაამტკიცა კანონპროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა [[2008]] წლიდან მუსლიმი მესხების ან მათი შთამომავლების რეპატრიაციისთვის საჭირო პროცედურების დაწყებას. კანონპროექტის თანახმად, მათ, ვისაც საქართველოში დაბრუნება სურდათ 2008 წლის 1 იანვრიდან 31 დეკემბრამდე, განაცხადებით უნდა მოემართათ საქართველოს უახლოეს საკონსულოსთვის, ან [[საქართველოს იძულებით გადაადგილებულ პირთა, განსახლებისა და ლტოლვილთა სამინისტრო|საქართველოს ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროსთვის]]. ერთწლიან ვადაში ხელისუფლებას უნდა განესაზღვრა დაბრუნების მსურველთა რაოდენობა. კანონპროექტი არ ავალდებულებდა საქართველოს ხელისუფლებას დაბრუნებული მუსლიმი მესხების ფინანსურ უზრუნველყოფას. 2100 აპლიკაციიდან მხოლოდ 75-ს მიენიჭა რეპატრიანტის სტატუსი.<ref name="boell" />

== ლიტერატურა ==
* [[სერგი ჯიქია|ჯიქია, სერგი]]: '''მესხეთის ქართული მოსახლეობის თურქული მეტყველების ზოგიერთი თავისებურება''' . ფილოლოგიურ მეცნ. კანდ. სამეცნ. ხარისხის მოსაპოვებლად წარმოდგენილი სადისერტაციო შრომის თეზისები / [ოფიციალური ოპონენტები: პროფ. ა. შანიძე, საქ. სსრ მეცნ. აკად. ნამდვილი წევრი, პროფ. გ. წერეთელი, სსრკ და საქ. სსრ მეცნ. აკად. წევრი-კორესპონდენტი]; საბჭ. სსრ მეცნ. აკადემია. აკად. ნ. მარის სახ. ენის ინს-ტი - თბ. : საქ. სსრ. მეცნ. აკად. გამ-ბა და სტ., '''1946'''.
*''თოფჩიშვილი რ''. „საქართველოს ეთნოგრაფია/ეთნოლოგია“ გვ. 97-99 — თბილისი, „უნივერსალი“ 2010 ISBN 578-9941-12-882-0.

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:საქართველოს უახლესი ისტორია]]
[[კატეგორია:საბჭოთა კავშირის რეპრესიების მსხვერპლნი საქართველოში]]
[[კატეგორია:ქართველი მუსლიმები]]
[[კატეგორია:თურქი მესხები]]