იხილეთ წყარო გვერდისთვის მუღამი

[[ფაილი:Seyid Shushinski ansambl.jpg|მინი|242x242პქ|მუღამის შემსრულებლები. ჰენანდე სეიდ შუშინსკის ანსამბლი]]
'''მუღამი''' ({{lang-az|Muğam}}) — [[აზერბაიჯანი]]ს სიმღერისა და ცეკვის ფოლკლორის ტრადიციული ჟანრი<ref>[https://www.britannica.com/art/mugam Folk music of Azerbaijan] - ''britannica.com''</ref>. მუღამი ხასიათდება მელოდიური განლაგების იმპროვიზაციის ტიპის მიხედვით. ის სრულდება, როგორც მთლიანად (დასთგაჰი), ასევე ნაწილებად სოლო შემსრულებლის ([[ჰენანდე]]) მიერ ინსტრუმენტული თანხლებით ან სოლო ინსტრუმენტული ნაწარმოების სახით.

მუღამი ითვლება აზერბაიჯანული ნაირსახეობის მუზიფიცირების პრაქტიკად, რომელიც გავრცელებულია [[ახლო აღმოსავლეთი|ახლო]] და [[შუა აღმოსავლეთი|შუა აღმოსავლეთის]] კულტურებში<ref>Мугам // Современная энциклопедия. — 2000.</ref>.

მუღამის სამი ძირითადი სკოლა მე-19 და მე-20 საუკუნეებში [[ყარაბაღი|ყარაბაღის]], [[შირვანი (ქალაქი)|შირვანისა]] და [[ბაქო|ბაქოს]] რეგიონებში არსებობდა. ეს ხელოვნება განსაკუთრებით ცნობილი იყო ყარაბაღის ქალაქ [[შუშა (ქალაქი)|შუშაში]].

[[2003]] წელს [[იუნესკო]]მ შეიტანა მსოფლიოს [[არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა|არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის]] ძეგლების სიაში<ref>[https://ich.unesco.org/en/RL/azerbaijani-mugham-00039 Azerbaijani Mugham] - ''unesco.org''</ref>.

== ისტორია ==
მუღამს მიეკუთვნება მოდალური მუსიკის სისტემა და ითვლება, რომ ის სპარსული მუსიკალური ტრადიციიდან გამომდინარეობს. 

აზერბაიჯანული მუღამი თავისი ხელოვნური თვისებების მიხედვით ენათესავება ისეთ მუსიკალურ ტრადიციებს, როგორიცაა თურქული თაქსიმები, ირანული დასტგაჰები, უიღურული მუკამები, უზბეკურ-ტაჯიკური შაშმაკამები, არაბული ნებები, ინდური რაგი და სხვა. აზერბაიჯანელები აღიქვამენ მუღამს, როგორც ერთ-ერთ მთავარ კულტურულ ფასეულობას, რომელიც წარმოადგენს ხალხის ეროვნული თვითშეგნების საფუძველს.

XVI-XVII საუკუნეებში მუღამი გადიოდა განვითარების პროცესს, როგორც პროფესიონალური ფოლკლორული მუსიკა სასხლის პირობებში. ამ პერიოდში იწყება დასთგაჰისა და სხვა ფორმების განვითარება მოცემულ ჟანრში. აზერბაიჯანული მუღამის ოსტატები მღეროდნენ [[ფუზული|ფუზულის]], ჰაბიბისა და [[ისმაილ I|ხათაი]] მიერ დაწერილ გაზალებს. მე-19 საუკუნეში აზერბაიჯანის მრავალ რეგიონებში მუსიკალური ღონისძიებები იმართებოდა. მე-19 საუკუნეში ცნობილი ფრანგი მწერალი და მეცნერი [[ალექსანდრ დიუმა (მამა)|ალექსანდრე დიუმა]] თავის წიგნში "მოზგაურა კავკასიაში" აღწერდა მოგზაურობას [[შემახის რაიონი|შემახიში]]. იგი წერდა რომ, მასზე ძალიან დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა მუღამმა, რომელიც იქ გაიგონა<ref>[https://mehriban-aliyeva.az/en/articles/node/843031 The Garabagh mugham school] - ''mehriban-aliyeva.az''</ref>. მსგავსი ღონისძიებები აზერბაიჯანში ჰენანდეების მიერ ტარდებოდა, რომლებიც იყვნენ [[ყარაბაღი|ყარაბაღიდან]], [[ბაქო|ბაქოდან]] და [[თავრიზი|თავრიზიდან]]. ამან გამოიწვია სხვადასხვა რეგიონების სიმღერის ტრადიციების შერწყმა. 

პირველი გრამოფონის ჩანაწერი, რომელზეც აზერბაიჯანელი შემსრულებლების მიერ იყო ჩაწერილი მუღამი გამოიცა [[1906]] წელს. მოცემული ჩანაწერი გამოსცა ინგლისურმა სააქციო საზოგადოებამ „გრამაფონმა“.

30-იანი წლებიდან მოყოლებული მუღამი, როგორც სხვა სახალხო კულტურა [[საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი|სსრკ]]-ს ხალხებისა, სახელმწიფოს ძიმე კონტროლს ექვემდებარებოდა. მრავალი წლის განმავლობაში, აზერბაიჯანის ეროვნულ მუსიკას საერთაშორისო არენაზე გზები გადაეკეტა. ხალხის გონებაში, მუღამი ძალისმიერად ჩაჯდა, როგორც პრიმიტიული ხელოვნება.

თუმცა, [[1970]]-იან წლებში საბჭოთა კავშირში მდგომარეობა შეიცვალა და პატარა ერებს, მათ შორის [[აზერბაიჯანელები|აზერბაიჯანელებს]], მიეცა შესაძლებლობა, მოესმინათ და შეესწავლათ ხალხური  ფოლკლორი და მუსიკა<ref>Pekka Gronow. Society for Ethnomusicology, Ethnomusicology, Vol. 19, No. 1 (Jan., 1975), pp. 91-99, Ethnic Music and Soviet Record Industry. — University of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 94.</ref>. 

მე -20 საუკუნის 70-იან წლებში მუღამმა [[იუნესკო|იუნესკოს]] ძალისხმევით დაიწყო აღორძინება. 

[[New York Times]] - ის თანახმად, მუღამი წარმოადგენს სიმფონიურ სიუჟეტს, რომელიც კონტრასტული მონაკვეთებით არის სავსე: უშედეგო და რიტმული, ვოკალური და ინსტრუმენტრალური, რომელიც რეფრენის ან გრძელი ნოტის გამოყენებით შეიძლება გარდაიქმნას საცეკვაო მელოდიად<ref>[https://www.nytimes.com/2010/03/16/arts/music/16alim.html?ref=music Classical Azeri Poetry in Song, From a Team of Father and Daughter]</ref>. 
[[ფაილი:Azeri music.jpg|მინი|236x236პქ|ფესტივალი "მუღამის სამყარო"]]
[[2005]] წელს, [[მუღამის საერთაშორისო ცენტრი]] შეიქმნა აზერბაიჯანის პრეზიდენტის [[ილჰამ ალიევი|ილჰამ ალიევის]] ბრძანებით. იმავე წლის [[აგვისტო|აგვისტოში]] [[ბაქოს ბულვარი|ბაქოს ბულვარის]] ტერიტორიაზე, ილჰამ ალიევმა და მისმა მეუღლემ, იუნესკოს კეთილი ნების ელჩმა [[მეჰრიბან ალიევა|მეჰრიბან ალიევამ]] და იუნესკოს გენერალურმა დირექტორმა [[კიოტირო მაცურა|კოიტირო მაცურამ]] კომპლექსს საფუძველი ჩაუყარეს<ref>{{Cite web |url=http://www.all-pages.com/city_photo/3/7/9/276/ |title=Международный центр Мугама |accessdate=2018-06-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180616235152/http://all-pages.com/city_photo/3/7/9/276 |archivedate=2018-06-16 }}</ref>. კომპლექსის გაიხსნა [[2008]] წლის [[27 დეკემბერი|27 დეკემბერს]]<ref>[https://news.day.az/culture/142089.html Ильхам Алиев принял участие в открытии Международного центра мугама - Фотосессия] - ''news.day.az''</ref>.

დღესდღეობით მუღამი ფართოდ ცნობილი გახდა არა მარტო [[ევროპა|ევროპაში]], არამედ [[ამერიკის შეერთებული შტატები|აშშ]] - ში, [[კანადა|კანადაში]], [[იაპონია|იაპონიასა]] და სხვა ქვეყნებში.

[[2009]] წლიდან მოყოლებული მიმდინარეობს მუღამის მსოფლიო საერთაშორისო ფესტივალი, რომელშიც მონაწილეობას იღებენ შემსრულებლები მთელი მსოფლიოს მასშტაბით<ref>[http://travelcalendar.ru/mezhdunarodnyj-festival-mir-mugama-v-baku МЕЖДУНАРОДНЫЙ ФЕСТИВАЛЬ «МИР МУГАМА» В БАКУ]</ref>.

== მუღამის ფორმები ==
მუღამის ფორმები განსხვავებულია, მაგრამ თითოეულ მათგანს აქვს საკუთარი ცალკე სახელი. მუღამის მთავარი მუსიკალური ფორმები დასტთგაჰი (ვოკალურ-ინსტრუმენტული ან სუფთა ინსტრუმენტული), მუღამი (ვოკალურ-ინსტრუმენტული, სოლო-ინსტრუმენტული და სოლო-ვოკალური) და ზერბი მუღამი. 

=== დასტგაჰი ===
დასტგაჰი აზერბაიჯანულ მუღამის ფორმებიდან არის ყველაზე მსხვილი მასშტაბითა და მხატვრული ღირებულებით. ვოკალურ-ინსტრუმენტულმა დასთგაჰებმა გავრცელება ჰპოვეს [[ბაქო|ბაქოში]], [[განჯა|განჯაში]], [[შემახა|შემახიში]], [[ლენქორანი|ლენქორანსა]] და სხვა ქალაქებში  <nowiki/>[[XIX საუკუნე|XIX]] საუკუნეში. პირველი სამეცნიერო აღწერილობა დასტგაჰმა მიიღო [[1884]] წელს, აზერბაიჯანელი მეცნიერის მირ მოჰსუნ ნავაბა ყარაბაღის ტრაქტაში - „ვიზუჰილ არგამ“. იმ დროინდელმა ავტორიტეტულმა მუსიკოსებმა, როგორებიც იყვნენ სეიდ შუშინსკი, ზულფი ადიგოზალოვი, მირზა მანსურ მანსუროვი და სხვანი, [[უზეირ ჰაჯიბეკოვი|უზეირ ჰაჯიბეკოვის]] დავალებით შექმნეს დასტგაჰების შესწავლის სახელმძღვანელო.

=== ზერბი მუღამი ===
მთავარი განსხვავება ზერბი-მუღამში (ე.წ „რიტმული მუღამი“) არის მისი თანხლება საზანდარების ტრიოს შესრულებისას, ერთ-ერთი რომელიც არის მომღერალი. აქ მთავარ როლს ასრულებს დასარტყმელი ინსტრუმენტი - დეფი და ნაღარა.

ზერბი-მუღამებია: „ყარაბაღის შიქასტა“, „არაზბარი“, „ქესმე შიქასთა“, „ოვშარი“, „მანსურია“, „ეირათი“, „ქერემი“, „სიმაი-შამსი“. ამასთან ხალხში დიდი  პოპულარობით სარგებლობს „ყარაბაღის-შიქასთა“.

== ჟანრები ==

=== მუღამ-ოპერა ===
[[ფაილი:Üzeyir Hacıbəyov6.gif|მარცხნივ|მინი|[[უზეირ ჰაჯიბეკოვი]]]]
მუღამ-ოპერის განვითარებაში დიდი როლი მიუძღვის [[უზეირ ჰაჯიბეკოვი|უზეირ ჰაჯიბეკოვს]], როდესაც 1930 წელს მისმა დადგმულმა ოპერამ [[ლეილა და მეჯნუნი|„ლეილა და მეჯნუნმა“]] წარმატება მიიღო. ასევე დიდი მოწონება დაიმსახურა ეგვიპტის პრეზიდენტის [[გამალ აბდელ ნასერი|გამალ აბდელ ნასერის]] მიერ, რომელიც 1957 წელს აზერბაიჯანში იმყოფებოდა საქმიანი ვიზით<ref>[https://books.google.ge/books?id=BnPaWD3B3pgC&pg=PA218&lpg=PA218&dq=%D0%9C%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0&source=bl&ots=Px7LMoh7eE&sig=3juhBkPcUywgJEYhXOywBbN8Kh0&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwin2ZXWp_vbAhWIEiwKHag5Dh0Q6AEIezAI#v=onepage&q=%D0%9C%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0&f=false Soviet Music and Society Under Lenin and Stalin: The Baton and Sickle]</ref>. მუღამ - ოპერა „ლეილი და მეჯნუნი“ მიჩნეულია მნიშვნელოვან კულტურულ მიღწევად.

კიდევ ერთი ცნობილი მუღამ-ოპერაა „შაჰ ისმაილი“, რომლის კომპოზიტორია ცნობილი აზერბაიჯანელი საბჭოთა კომპოზიტორი და დირიჟორი [[მუსლიმ მაგომაევი]].

=== სიმფონიური მუღამი ===
სიმფონიური მუღამი 1948 წელს ჩამოაყალიბა კომპოზიტორმა ფიქრეთ ამიროვმა. მან საფუძველი ჩაუყარა აზერბაიჯანულ სიმფონიურ მუღამს საკუთარი დაწერილი ნაწარმოებებით „შურ“ და „ქურთი ოვშარი“. ამ ჟანრის ძირითად მახასიათებელს წარმოადგენს ის, რომ აქ დაცულია მუღამურო დასთგაჰის მახასიათებელი პრინციპები, ამავდროულად, მუღამის მელოდიების განვითარებაში იყენებენ სიმფონიური განვითარების მეთოდებსა და ორკესტრის მრავალფეროვნებას<ref>[http://mugam.musigi-dunya.az/ru/s/simf_mugam.html Симфонический мугам]</ref>. 

=== ჯაზ-მუღამი ===
ცნობილმა აზერბაიჯანელმა ჯაზის მუსიკოსმა [[ვაგიფ მუსტაფაზადე|ვაგიფ მუსტაფაზადემ]], რომელიც 1979 წელს დაიღუპა, შეახამა ერთმანეთში ჯაზი და მუღამი. ჯაზ მუღამი არის ჯაზი, რომელიც ემყარება მუღამის ფოემებს. ჩვეულებრივი ჯაზისგან განსხვავებით ჯაზ-მუღამში იმპროვიზირებულია ორივე რიტმი და შესრულების ფორმა<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8503897.stm Azerbaijan mugham music makes revival]</ref><ref>[http://azer.com/aiweb/categories/magazine/54_folder/54_articles/54_vmustafazade.html The Emergence of Jazz in Azerbaijan - Vagif Mustafazade: Fusing Jazz with Mugam]</ref>.

== შემსრულებლები ==
მუღამი აზერბაიჯანში სრულდება საზანდარის ტრიოთი, რომელშიც შედიან: [[თარი|მეთარე]], [[ქამანჩა|ქამანჩისტი]] და [[გავალი|გავალისტი]]. მუღამის შესრულების თემატიკა ყველაზე ხშირად შემოიფარგლება ლირიკის სფეროთი - სიყვარული და ფილოსოფია. მუღამის შემსრულებლებს აზერბაიჯანში უწოდებენ ჰენანდეს ან საზანდას.

=== წარსულის შემსრულებლები ===
[[ფაილი:Mugam performers in Lankaran.jpg|მინი|300x300პქ|მუღამის შემსრულებლები ლენქორანში. 1908 წელი]]
'''ცნობილი შემსრულებლები'''

* სეიდ და ხან შუშუნსკები
* ბულბული
* ჯაბბარ გარიაღდიოღლუ
* ჰუსეინქულუ სარაბსკი
* ზულფი ადიგოზალოვი
* ალესკერ აბდულაევი
* მირზა სატარი
* მირთაღი მირბაბაევი
* მაჯიდ ბეიბუთოვი[[ფაილი:Bulbuljan ansambl.jpg|მინი|300x300პქ|ჰენანდე ბულბულჯანის ანსამბლი]]
* ჰაჯი გუსი
* მაშადი ისი
* აბულჰასან-ხან აზერ იგბალი
* მირზა მუხტარ მამედზადე
* ბულბულჯანი
* აღასაიდ აღაბალოღლუ
* მუჰამედ ქეჩაჩიოღლუ
* ისლამ აბდულაევი
* მაშადი მამედ ფარზალიევი

'''ინსტრუმენტალისტები'''
[[ფაილი:Kechahci ogly Muhammad with his ansemble.jpg|მინი|299x299პქ|ქეჩაჩი ოფლუ მუჰამედის ანსამბლი]]
''მეთარეები''

* მაშადი ჯალილ ამიროვი
* შირინ ახუნდოვი
* მირზა სადიგ ასად ოღლუ
* მირზა ფარაჯ რზაევი
* მაშადი ზეინალ ჰაგვერდიევი
* გურბან პირიმოვი
* ძმები ბაქიხანოვები
* მირზა მანსურ მანსუროვი
* ფაშა ალიევი
* ფირუზ ალიზადე[[ფაილი:Ansemble of Islam Abdullayev.jpg|მინი|300x300პქ|ქეჩაჩი ოღლუ მუჰამედის ანსამბლი. 1912 წელი]]

''ქამანჩისტები''

* გილმალ სალაჰოვი
* ისმაილ თალიშინსკი

''აკორდეონისტები''

* ქარამბეი
* ახად ალიევი
* აბუთალიბ იუსუბოვი
* ქერბალაი ლათიფი
* თეიუბ დამიროვი

''ზურნა''

* ალი ქერიმოვი

[[ფაილი:Ansemble of Sadykhjan.jpg|მინი|299x299პქ|მირზა სადიგის ანსამბლი]]

=== საბჭოთა პერიოდის შემსრულებლები ===
''ჰენანდე''

* შოვქათ ალექპეროვა
* აგიგათ რზაევა
* რუბაბა მურადოვა
* ტოფა ალიევა
* ჰაჯიბაბა ჰუსეინოვი
* იავერ კალანტარლი
* აბულფატ ალიევი
* გულუ ასკეროვი
* ნარიმან ალიევი
* ზაჰრა რაგიმოვა
* ჯაჰან თალიშინსკაია
* ფატიმა მეჰრალიევა
* იაგუბ მამედოვი
* ნაჰმეთ მეხტიევი

[[ფაილი:Ansemble of Meshadi Amirov.jpg|მინი|301x301პქ|მაშადი ამიროვის ანსამბლი]]
''მეთარეები''

* ახსან დადშევი
* ბაჰრამ მანსუროვი
* ალიაღა კულიევი
* ბაბა სალაჰოვი
* ქამილ ახმედოვი
* ჰაჯი მამედოვი
* ჰაბიბ ბაირამოვი
* მამედაღა მურადოვი
* ამირულა მამედბეილი
* ხოსროვ მელიკოვი
* ადილ გერაი
* ანვარ მანსუროვი
* აღასელიმ აბდულაევი
* ქამანჩისტები
* ელმან ბადალოვი
* ადალეთ ვეზიროვი
* გილმან სალაჰოვი
* თალიათ ბაქიხანოვი

''გარმონისტები''

* ახად ფარზალი ოღლუ
* მაშადი ალი
* ლათოფ ალიევი
* რასიმ ალიევი
* აბუთალიბ იუსიფოვი
* თეიუბ დამიროვი
* ზაქირ მირზოევი

''ხალხური ჩასაბერი ინსტრუმენტების შემსრულებლები''

* ნადირ ახუნდოვი
* აღასაფ სეიდოვი
* ფირუზ და მაჰარემ ზეინალოვები

''გავალისტი''

* აზიზაღა ნაჯაფზადე

=== თანამედროვე შემსრულებლები ===
[[ფაილი:Pht-Vugar Ibadov eurovision (2).jpg|მინი|300x300პქ|ალიმ გასიმოვი]]
''ჰენანდე''

* ისლამ რზაევი
* [[არიფ ბაბაევი]]
* ბაბა მაჰმუდოღლუ (მირზოევი)
* მელექხანიმ ეიუბოვა
* ზაბით ნაბიზადე
* ზაჰიდ გულიევი
* ალიბაბა მამედოვი
* ჯანალი აკპეროვი
* აღახან აბდულაევი
* [[ალიმ გასიმოვი]]
* ფარგანა მოვლამოვა
* მანსუნ იბრაჰიმოვი
* საქინა ისმაილოვა
* ქიონულ ხასიევა
* განდაბ გულიევა
* ნურია ჰუსეინოვა

''მეთარეები''

* აღასალიმ აბდულაევი
* ზამიგ ალიევი
* ვამიგ მამედალიევი
* მოჰლათ მუსლიმოვი
* ფირუზ ალიევი
* სარვარ იბრაჰიმოვი
* გადირ რუსტამოვი
* მალიქ მანსუროვი

''ქამანჩისტები''

* ჰაბილ ალიევი
* მირნაზიმ ასადულაევი
* შფიგა ეივაზოვა
* ფახრადინ დადაშევი
* ელშან მანსუროვი
* მუნის შარიფოვი

''გავალისტი''

* მახმუდ სალაჰი

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{commonscat|Mugham}}

* [http://www.mugamradio.az/ მუღამის შესახებ] - ''mugamradio.az''
* [http://www.azer.com/aiweb/categories/music/read_genres/genres_mugham.html Music Genres - Mugham] - ''azer.com''
* [https://web.archive.org/web/20070704141401/http://musbook.musigi-dunya.az/musbook/content_en.html PRINCIPLES OF AZERBAI JAN FOLK MUSIC]
* [http://www.mugham.net/ The Mugham Society of America] -''mugham.net''
* 
{{ვიქსიკონი|მუღამი}}
* [http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/00039 მუღამი იუნესკოს სიტზე]

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:აზერბაიჯანული მუსიკალური ჟანრები]]
[[კატეგორია:კაცობრიობის ზეპირი და არამატერიალური მემკვიდრეობის შედევრები]]