იხილეთ წყარო გვერდისთვის ნიუ-იორკი

{{მრავალმნიშვნელოვნება}}
{{ინფოდაფა დასახლება
 |სტატუსი = ქალაქი
 |ქართული სახელი = ნიუ-იორკი
 |მშობლიური სახელი = New York City
 |ქვეყანა = აშშ
 |პანორამა = NYC Montage 8.jpg
|პანორამის სიგანე = 300px
|წარწერა = 
 |დროშა  = Flag of New York City.svg
 |გერბი = Seal of New York City.svg
 |გერბის სიგანე            = 
 |დროშის სიგანე            =
 |lat_dir = N |lat_deg= 40 |lat_min= 43 |lat_sec=
 |lon_dir = W |lon_deg= 74 |lon_min= 00 |lon_sec=
 |CoordAddon              = type:city()_region:US
 |CoordScale              = 
 |ქვეყნის რუკის ზომა     = 300
 |რეგიონის რუკის ზომა    = 250
 |რაიონის რუკის ზომა     = 
 |რეგიონის ტიპი        = შტატი
 |რეგიონი               = ნიუ-იორკი 
 |რეგიონი ცხრილში        = ნიუ-იორკი (შტატი){{!}}ნიუ-იორკი
 |შიდა დაყოფა = 
|რაიონის ტიპი= 
 |რაიონი           = 
 |მმართველის ტიპი        = ქალაქის მერი
 |მმართველი                   = [[ბილ დე ბლაზიო]]
 |დაარსების თარიღი          = 1613 
 |პირველი ხსენება       = 
 |წინა სახელები           = ახალი ამსტერდამი
 |სტატუსი-დან                = 
 |ფართობი                 = 1214.4
|სიმაღლის ტიპი=ზღვის დონე{{!}}ზღვის დონიდან
|დასახლების ცენტრის სიმაღლე = 10
 |მოსახლეობა              = 8 399 000 
  |აღწერის წელი           = 2018
  |სიმჭიდროვე              = 10 482
  |აგლომერაცია            = 21 858 830
  |ეროვნული შემადგენლობა    = 
 |დროის სარტყელი            = -5
 |DST           = 4
 |სატელეფონო კოდი          = 212 (მანჰეტენი), 718, 917, 347, 646
 |საფოსტო ინდექსი         = 10001-10292
 |საიტი                    = http://www.nyc.gov
|კატეგორია ვიკისაწყობში = New York City
|add1n    = მეტსახელი
 |add1     = „[[დიდი ვაშლი]]“, „მსოფლიოს <br />დედაქალაქი“ (Novum Caput Mundi), <br />„ქალაქი რომელსაც არასდროს <br />სძინავს“, „ემპაია-სიტი“, „გოთემი“.
}}
'''ნიუ-იორკი''' ({{lang-en|New York}} {{IPA|[nʲuːˈjɔːɹk]}}) — ქალაქი [[აშშ|ამერიკის შეერთებულ შტატებში]], [[ნიუ-იორკი (შტატი)|ნიუ-იორკის]] შტატში. 8-მილიონიანი (8301კმ²-ზე) ნიუ-იორკი ამერიკის ყველაზე დიდი და [[ჩრდილოეთი ამერიკა|ჩრდილოეთ ამერიკის]] ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ქალაქია.<ref>[[იუნიონ-სიტი, ნიუ-ჯერსი]], უფრო მჭიდროდ დასახლებულია, მაგრამ მისი მოსახლეობა მხოლოდ 63 930-ია.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.demographia.com/db-2000city50kdens.htm |title=2000 ცენზი: აშშ მუნიციპალიტეტები 50 000-ზე მეტი მოსახლეობით: 2000 წლის სიმჭიდროვის მიხედვით |publisher=Demographia |accessdate=2007-06-12}}</ref><ref>{{cite web|publisher=U.S. Census Bureau |title=შეჯერებული აგლომერაციული სტატისტიკური არეების მოსახლეობის წლიური ანგარიშები: 1 აპრილი, 2000-დან 1 ივლისი, 2006-მდე |url=http://www.census.gov/population/www/estimates/metro_general/2006/CBSA-EST2006-01.csv |accessdate=2007-07-26}}</ref> მის [[აგლომერაცია]]ში 22 მილიონზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს. ქალაქი რომ ამავე სახელწოდების შტატისგან განასხვაონ, მას ნიუ-იორკ-სიტის უწოდებენ. ქალაქის მეტსახელია „[[დიდი ვაშლი]]“ ([[ინგლ.]] Big Apple).

ნიუ-იორკი საერთაშორისო ფინანსების, პოლიტიკის, გართობისა და კულტურის ცენტრია. მსოფლიოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გლობალური ქალაქი გამოირჩევა მუზეუმთა, გალერეათა, სამხატვრო-საშემსრულებლო დაწესებულებათა, უმაღლეს სასწავლებელთა, მედიის, საერთაშორისო კორპორაციათა და საფინანსო ბაზართა შეუდარებელი რაოდენობით. აქ მდებარეობს [[გაერო]]ს შტაბ-ბინა.

ქალაქი შედგება ხუთი რაიონისგან (ძვ. სტილით – საგრაფოსგან): [[ბრონქსი]], [[ბრუკლინი]], [[მანჰეტენი]], [[კუინზი]] და [[სტეიტენ-აილენდი]]. ამ უკანასკნელის გარდა, ყველა რაიონში მილიონზე მეტი მცხოვრებია და ცალ-ცალკე აშშ-ის სხვა უდიდეს ქალაქებს უტოლდება.

ნიუ-იორკში ყოველწლიურად უამრავი იმიგრანტი ჩამოდის როგორც მსოფლიოს 180 ქვეყნიდან, ისე აშშ-დან. ისინი ამ ქალაქის კულტურის, ენერგიის, კოსმოპოლიტიზმისა და ეკონომიურ შესაძლებლობათა გამო ჩამოდიან. ამჟამად ნიუ-იორკში კრიმინალის ყველაზე დაბალი დონეა სხვა დიდ ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით.

== ისტორია ==
[[ფაილი:Castelloplan.jpg|thumb|230px|left|კასტელოს გეგმაზე გამოსახულია „ახალი ამსტერდამი“ მანჰეტენის სამხრეთ ბოლოში]]
[[ფაილი:Mulberry Street NYC c1900 LOC 3g04637u.jpg|thumb|230px|left|მალბერის ქუჩა (დაახ. 1900 წ.)]]
[[ფაილი:New York City Midtown from Rockefeller Center NIH.jpg|thumb|230px|left|მიდთაუნ მანჰეტენი [[როკფელერის ცენტრი]]დან (1930-იანი წლები)]]
[[ფაილი:Manhattan 1931.jpg|thumb|230px|left|მანჰეტენი 1942 წელს.]]
[[ფაილი:Manhattan from helicopter.jpg|thumb|230px|left|ნიუ-იორკის მთავარი ღირსშესანიშნაობები: [[თავისუფლების ქანდაკება]], [[ელისის კუნძული]], [[ემპაია სტეიტ ბილდინგი|ემპაია-სტეიტ-ბილდინგი]] და [[მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი]] (2001 წლის ივლისი)]]
არემარის იტალიელი [[ჯოვანი და ვერაძანო]]ს მიერ აღმოჩენის პერიოდში რეგიონი დასახლებული იყო [[ლენაპე|ლენაპეს ტომის]] ადგილობრივი ინდიელებით. ვერაძანომ ნიუ-იორკის ყურეში შესცურა თუმცა გზა აღმა მდინარეზე არ გაუგრძელებია და ისევ [[ატლანტის ოკეანე]]ში დაბრუნდა. არემარის კარტოგრაფია მოახდინა ინგლისელმა [[ჰენრი ჰუდსონი|ჰენრი ჰუდსონმა]], რომელიც [[ნიდერლანდები]]ს მონარქის მიერ იყო დაქირავებული. ჰუდსონმა კუნძული [[მანჰეტენი]] [[1609]] წლის [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] აღმოაჩინა და გააგრძელა გზა აღმა მდინარეზე, რომელიც ამჟამად მის სახელს ატარებს, სანამ დღევანდელი [[ალბანი]]ს ტერიტორიას მიაღწევდა. [[ნიდერლანდელები|ნიდერლანდელებმა]] ამ ადგილას [[ახალი ამსტერდამი]] [[1613]] წელს დააარსეს, რომელსაც თვითმმართველობა 1652 წელს მიენიჭა. 1664 წელს ქალაქი ბრიტანელებმა დაიპყრეს და მას „ნიუ იორკი“ გადაარქვეს ინგლისელი იორკის ჰერცოგის სახელზე.<ref>{{cite book |title=ნიუ-იორკ სიტის ისტორიული ატლასი: ქალაქის ისტორიის 400 წლისთავის ვიზუალური აღნიშვნა |url=https://archive.org/details/historicalatlaso0000homb_v0w4 |author=ჰომბერგერი, ერიკ |year=2005 |pages=გვ. 34 |publisher=Owl Books |isbn=0805078428}}</ref> ჰოლანდიელებმა 1673 წლის აგვისტოში მცირე ხნით მოახერხეს ქალაქის დაბრუნება და მას „ნიუ ორანჟი“ დაარქვეს, თუმცა 1674 წლის ნოემბერში იგი საბოლოოდ დაკარგეს.<ref>ზოგიერთი ცნობით მათ ის გაცვალეს სხვა, იმ დროისთვის ფინანსურად უფრო მნიშვნელოვან, კუნძულზე.</ref>

ბრიტანეთის მმართველობის ქვეშ ნიუ-იორკი აგრძელებს განვითარებას, თუმცა ქალაქში უკმაყოფილება პოლიტიკური დამოკიდებულების გამო დღითიდღე იზრდებოდა. [[ამერიკის რევოლუციური ომი]]ს პერიოდში აქ მრავალ მნიშვნელოვან ადრეულ ბრძოლას ჰქონდა ადგილი, თუმცა ქალაქი ბრიტანეთის ოკუპაციის ქვეშ დარჩა ომის დამთავრებამდე და ის ბოლო პორტი იყო, რომელიც ბრიტანელებმა [[1783]] წელს დატოვეს.

[[1788]]-[[1790]] წლებში ნიუ-იორკ სიტი ახლად შექმნილი [[აშშ]]-ის დედაქალაქი იყო. 1825 წელს [[ერის არხი]]ს გახსნის შემდეგ ნიუ-იორკს შესაძლებლობა მიეცა ეკონომიკური მნიშვნელობით [[ბოსტონი]]სა და [[ფილადელფია|ფილადელფიისთვის]] გაესწრო<ref>{{cite book
|author = ბრიჯეს, უილიამ | title = ნიუ-იორკისა და მანჰეტენის კუნძულის რუკა განმარტებითი აღნიშვნებითა და სქოლიოებით |date=1811}}; Lankevich (1998), გვ. 67–68.</ref>, ხოლო ადგილობრივი პოლიტიკა დომინირებული გახდა [[დემოკრატიული პარტია (აშშ)|დემოკრატიული პარტიის]] პოლიტიკური მანქანით „ტამანი ჰოლ“, რომლის ძირითადი მამოძრავებელი ძალა ირლანდიელი იმიგრანტები იყვნენ. მომდევნო პერიოდში ქალაქის მდიდარი ფენა ახალი ეკონომიკური მექნიზმების საშუალებით სულ უფრო ძლიერდება, ხოლო პარალელურად ქალაქის ღარიბი იმიგრანტი მუშა კლასიც იზრდება. ამავე პერიოდში ყალიბდება ეკონომიკური და მუნიციპალური კონსოლიდაცია ქალაქის ხუთ მთავარ რეგიონს შორის, რაც ოფიციალურად 1898 წელს გაფორმდა.<ref>[http://www.nyc.gov/html/nyc100/html/classroom/hist_info/100aniv.html ნიუ-იორკის ხუთი საგრაფოს კონსოლიდაციის 100 წლისთავი], ქალაქი ნიუ-იორკი. წაკითხულია 29 ივნისს, 2007.</ref>

ახლად-კონსოლიდირებული ქალაქის გამთლიანებას ხელი შეუწყო ახალი სატრანსპორტო კვანძების სერიამ, რომელთა შორის მნიშვნელოვანი იყო [[ნიუ-იორკის მეტრო]]ს გახსნა [[1904]] წელს. ევროპული იმიგრაციის ახალმა ტალღამ სოციალური აღმავლობა გამოიწვია, რამაც თავის მხრივ ანტიკაპიტალისტური პროფკავშირების გავლენა შეზღუდა. მოგვიანებით, 1920-იან წლებში, ქალაქს მოაწყდა აფრო-ამერიკული მოსახლეობა სამხრეთი შტატებიდან „დიდი მიგრაციის“ ტალღით. ამ პერიოდში აყვავდა [[ჰარლემის რენესანსი]], რაც თავის მხრივ „პროჰიბიციის“ (შეზღუდვა) ერის ბუმის ნაწილი იყო, რომლის პერიოდში მთელი ნიუ-იორკის ხედი რადიკალურ ტრანსფორმაციას განიცდის აქ მშენებარე სიმაღლეში მოპაექრე ცათამბჯენების წყალობით. 1925 წელს ნიუ-იორკმა [[ლონდონი|ლონდონს]] გაუსწრო მსოფლიოს ყველაზე მეტად დასახლებული ქალაქის სტატუსში.
[[ფაილი:One World Trade Center Tower.jpg|მინი|ერთი მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი (ფრიდომ ტაუერი)]]
[[დიდი დეპრესია|დიდი დეპრესიის]] პერიოდში ქალაქმა მნიშვნელოვნად იზარალა, რასაც შედეგად რეფორმისტი მერის [[ლაგუარდია, ფიორელო|ფიორელო ლაგუარდიას]] არჩევა მოჰყვა, ბოლო მოუღო „ტამანი ჰოლის“ 80-წლიან პოლიტიკურ დომინირებას.<ref>{{cite book|title=ვეფხვი – ტამანი ჰოლის აღზევება და დაცემა |author=ალენ, ოლივერ |publisher=Addison-Wesley Publishing Company |accessdate=2007-05-25 |chapter=თავი 9: დაკნინება |date=1993}}</ref> [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს პერიოდში ქალაქის ინდუსტრიულმა და საპორტო დაწესებულებებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მოკავშირეთათვის სამხედრო დანადგარებისა და ამუნიციის მიწოდებაში. ამ პერიოდში ქალაქის მსოფლიო ლიდერის სტატუსი სულ უფრო მკაფიო ხდება, [[უოლ სტრიტი]]ს მნიშვნელოვანი წვლილით ამერიკის მსოფლიო წამყვან ეკონომიკურ ძალად აღმოცენებაში. [[გაერო]]ს შტაბ-ბინის ნიუ-იორკში დაფუძნებამ ხაზი გაუსვა მის პოლიტიკურ გავლენას, ხოლო [[აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმი]]ს აღმავლობამ [[პარიზი|პარიზს]] მსოფლიო ხელოვნების ცენტრის ტიტული წაართვა.<ref>{{cite web |title=მსოფლიოს ცენტრი - ნიუ-იორკი: დოკუმენტური ფილმი (სცენარი) |author=ბერნსი, რიკ |publisher=PBS |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html |accessdate=2006-07-20 |date=2003-08-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060819083502/http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html |archivedate=2006-08-19 }}</ref> ყოველივე ამას ქალაქის განახლებული ეკონომიკური ბუმი მოჰყვა 1950-იან წლებში. თუმცა მოგვიანებით, ინდუსტრიული და კომერციული პრიორიტეტების ცვლილებამ, შეძლებული ფენების მასიურად ქალაქგარეთ გადანაცვლებამ და კრიმინალის ზრდამ ნიუ-იორკი 1970-იან წლებში ღრმა სოციალურ და ეკონომიკურ კრიზისში ჩააგდო.

1980-იანი წლები მოკრძალებული ბუმით აღინიშნა, რომელმაც პიკს 1990-იანებში მიაღწია. რასობრივი სიმწვავე განელდა, კრიმინალის დონე მკვეთრად დაეცა, ცხოვრების ხარისხი გაუმჯობესდა, ახალმა იმიგრაციამ ქალაქს მრავალფეროვნება და სიცოცხლე შეჰმატა და პირველად მის ისტორიაში ნიუ-იორკის მოსახლეობამ 8 მილიონიან ზღვარს გადააჭარბა. 90-იანი წლების ბოლო [[დოტ-კომის ბუმი|დოტ-კომის ბუმმა]] ქალაქს მნიშვნელოვანი ფინანსური ძლიერება მოუტანა, რაც თავის მხრივ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო საცხოვრებელი და კომერციული უძრავი ქონების ბუმის ათწლეულის დაჩქარებაში.

XXI საუკუნის დასაწყისი ქალაქში ტრაგიკული მოვლენით აღინიშნა: [[2001]] წლის [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] მსოფლიო სავაჭრო ცენტრზე განხორციელებული ტერორისტული აქტის შედეგად 2977 ადამიანი დაიღუპა. ამ შემთხვევამ ქალაქის ეკონომიკას მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა, თუმცა კრიზისი დიდ ხანს არ გაგრძელებულა. დანგრეული სავაჭრო ცენტრის ადგილას ააშენეს ცათამბჯენი ერთი მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი (One World Trade Center) "[[ერთი მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი|ფრიდომ ტაუერი]]". მშენებლობა დასრულდა 2013 წლის 10 მაისს, ხოლო გახსნა შედგა 2014 წლის 3 ნოემბერს.

== გეოგრაფია და ბუნება ==
[[ფაილი:Aster newyorkcity lrg.jpg|300px|thumb|ნიუ-იორკი სატელიტიდან]]
ნიუ-იორკ სიტი [[ბოსვაშ მეგაპოლისი]]ს (BosWash) ცენტრში მდებარეობს, 350 კმ-ში [[ბოსტონი]]დან და 353 კმ-ში [[ვაშინგტონი (ქალაქი)|ვაშინგტონიდან]]. ქალაქის საერთო ფართობია 1212,4 კმ², რომლის 35,31 % წყალზეა. ქალაქი სამ მთავარ კუნძულზეა განლაგებული — [[მანჰეტენი]], [[სტეიტენ-აილენდი]] და დასავლეთ [[ლონგ-აილენდი]]. [[ბრონქსი]] ერთადერთი რაიონია, რომელიც კონტინენტალურ ამერიკაში მდებარეობს.

ნიუ-იორკის სავაჭრო მნიშვნელობა განპირობებულია მისი საუკეთესო ბუნებრივ ყურეზე მდებარეობით, რომელსაც ზემო ნიუ-იორკის უბე ქმნის გარშემორტყმული მანჰეტენით, [[ბრუკლინი]]თ, სტეიტენ-აილენდითა და [[ნიუ-ჯერსი]]ს სანაპიროთი. ატლანტის ოკეანისგან დაცულია ბრუკლინისა და სტეიტენ-აილენდის სარტყლით ქვემო ნიუ-იორკის უბეში. მდ. [[ჰუდზონი]] მოედინება [[ჰუდსონი (მდინარე)|ჰუდზონის ხეობიდან]] ნიუ-იორკის უბეში, ჰყოფს რა ბრონქსსა და მანჰეტენს ნიუ-ჯერსისგან. [[ისტ-რივერი]], ფაქტობრივად დინების წარმოქმნილი სრუტე, ლონგ-აილენდიდან ნიუ-იორკის უბემდე იჭიმება და ბრონქსსა და მანჰეტენს ლონგ-აილენდისგან ჰყოფს. [[ჰარლემი]]ს მდინარე, კიდევ ერთი დინების სრუტე მდინარეებს ისტსა და ჰუდსონს შორის, მანჰეტენს ბრონქსისგან ჰყოფს.

ქალაქის გეოგრაფიამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა ადამიანის ჩარევით ჰოლანდიელთა კოლონიური დროებიდან მოყოლებული სანაპირო ზოლზე წყლისგან მიწის წართმევით. ეს პროცესი ყველაზე თვალსაჩინოა ქვემო მანჰეტენზე [[ბატერი-პარკი|ბატერი-პარკ სიტიში]] თანამედროვე განვითარებით. ბუნებრივი ტოპოგრაფიული უსწორმასწორობა თითქმის სრულიად აღმოიფხვრა, განსაკუთრებით მანჰეტენზე. რაც ფაქტობრივად სიტყვა „მანჰეტენის“ (ბორცვიანი კუნძული) თავდაპირველ მნიშვნელობას ეწინააღმდეგება.

=== კლიმატი ===
[[ფაილი:Storm at Manhattan.jpg|thumb|300px|წვიმა ნიუ-იორკში]]
იტალიის [[ტოსკანა|ტოსკანისა]] და ფრანგული [[ლაჟვარდოვანი ნაპირი|რივიერას]] გრძედზე უფრო სამხრეთით მდებარეობის მიუხედავად ნიუ-იორკი ნესტიანი კონტინენტური კლიმატით გამოირჩევა, რომელზეც ჩრდილო-ამერიკის კონტინენტური ცივი ქარები ახდენს ზეგავლენას. ნიუ-იორქის ზამთრები ტიპურად ცივია, თუმცა შედარებით ზომიერი იმავე გრძედზე მდებარე სხვა კონტინენტურ ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით. −20&nbsp;°C-ზე ნაკლები ტემპერატურა იშვიათია, ძირითადად შუაგულ ზამთარში ღამის ტემპერატურა −10&nbsp;°C-ს ქვევით არ ეცემა. თოვლის საერთო რაოდენობა ზამთრის განმავლობაში 60 სმ-ას არ აღემატება, თუმცა ბოლო ოთხი ზამთრის (2003-06) განმავლობაში შედარებით მაღალი თოვლიანობა დაიჭირა (>100 სმ) ყოველ სეზონზე. ზამთარში წვიმა უფრო ხშირია ვიდრე თოვლი [[ატლანტის ოკეანე|ატლანტის ოკეანის]] თბილი ჰავის ზეგავლენით.

გაზაფხული ნიუ-იორკში ზომიერი, ხშირად საკმაოდ ცხელია, ტემპერატურა მერყეობს 10-15&nbsp;°C-ში. ზაფხული ცხელი და ტენიანია, ტემპერატურა ხშირად 32&nbsp;°C-ს აღემატება. შემოდგომა ზომიერი და სასიამოვნო იცის ხშირი მზიანი ამინდებით და 15-20&nbsp;°C ტემპერატურით.

{{ნიუ-იორკის ამინდი}}

=== გარემო ===
[[ფაილი:Central Park Summer.JPG|thumb|center|900px|ცენტრალური პარკი სამხრეთიდან]]
გარემოს დაცვის პრობლემები ქალაქში ძირითადად მისი მოსახლეობის უკიდურეს სიმჭიდროვესთან არის დაკავშირებული. მასტრანზიტის გამოყენების დონე ყველაზე მაღალია ქვეყნის მაჩვენებელთან შედარებით, ხოლო [[ბენზინი]]ს მოხმარების დონე კი 1920-იან წლებში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს უტოლდება.<ref>{{cite book|first=Ben|last=Jervey|title=The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City|isbn=0762738359|publisher=Globe Pequot Press|year=2006}}</ref> ნიუ-იორკ სიტის მჭიდრო მოსახლეობა და ავტომობილზე დამოკიდებულების დაბალი დონე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის აშშ-ში.<ref>{{cite news |author=Owen, David |title=Green Manhattan |publisher=The New Yorker |date=[[October 18]] [[2004]]}}</ref> ქალაქის [[სათბურის აირები]]ს გამოყოფის დონე შედარებით დაბალია ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით, 7,1 მეტრული ტონა ერთ სულზე, რაც [[სან-ფრანცისკო]]ს მაჩვენებელზე დაბალია (11,2 მტ), და გაცილებით ჩამორჩება ქვეყნის მაჩვენებელს (24,5).<ref name="NYC emissions"/> ნიუ-იორკელები ქვეყნის მოსახლეობის 2,7 %-ს შეადგენენ, თუმცა მათზე ქვეყნის სათბურის აირების მხოლოდ 1 % მოდის.<ref name="NYC emissions">{{cite web |title=Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions |publisher=New York City Office of Long-term Planning and Sustainability |date=April 2007 |url=http://www.nyc.gov/html/om/pdf/ccp_report041007.pdf |format=PDF |accessdate=2007-04-11}}</ref> საშუალო ნიუ-იორკელი სან-ფრანცისკოელზე ორჯერ და [[დალასი|დალასელზე]] ოთხჯერ ნაკლებ [[ელექტროენერგია]]ს მოიხმარს .<ref>{{cite web |url=http://www.nyc.gov/html/planyc2030/html/challenge/faq.shtml |title=Global Warming and Greenhouse Gases |publisher=[[PlaNYC]] / The City of New York |date=[[6 დეკემბერი]], [[2006]] |accessdate=2006-12-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101225070759/http://www.nyc.gov/html/planyc2030/html/challenge/faq.shtml |archivedate=2010-12-25 }}</ref>

დიდი რაოდენობით კონცენტრირებული დაბინძურება ქალაქში [[ასთმა|ასთმისა]] და სხვა [[რესპირატორული დაავადებები]]ს მაღალი შემთხვევიანობის გამომწვევია მოსახლეობაში.<ref>{{cite journal |title=Urban Asthma and the Neighbourhood Environment in New York City |author=Coburn, Jason, Jeffrey Osleeb, Michael Porter |journal=Health & Place |date= ივნისი 2006 |volume=12(2) |pages=pp. 167—179 |pmid=16338632}}</ref> ბოლო წლებში ქალაქის მთავრობამ გარემოს გაუმჯობესებისთვის მნიშვნელოვანი ზომები მიიღო. შესაბამისად, ის ქალაქის მთავრობის ოფისებისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტისთვის მხოლოდ ენერგოეფექტურ მოწყობილობას იძენს.<ref>{{cite news |author=DePalma, Anthony |title=It Never Sleeps, but It's Learned to Douse the Lights |publisher=The New York Times |date=[[December 11]], [[2005]] |url=http://www.nytimes.com/2005/12/11/nyregion/11efficiency.html |accessdate=2006-07-19|}}</ref> ნიუ-იორკს ქვეყნის მასშტაბით უდიდესი სუფთა ჰაერის [[დიზელი|დიზელ]]-[[ჰიბრიდული საწვავი|ჰიბრიდი]] და კომპრესული [[ბუნებრივი აირი]]ს ავტობუსების პარკი ჰყავს და პირველი ჰიბრიდული საწვავის ტაქსები.<ref>{{cite web |url=http://www.mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |title=A Century of Buses in New York City |publisher=Metropolitan Transportation Authority |accessdate=2006-11-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060525043420/http://mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |archivedate=2006-05-25 }}</ref> ქალაქი ასევე ლიდერობს ენერგოეფექტური [[მწვანე შენობა|მწვანე შენობების]] მშენებლობის რაოდენობით, რომელთა შორის ერთ-ერთი უკანასკნელი ნიმუშია [[ჰერსტის ტაუერი]].<ref name="„greenbuilding">{{cite news |title=7 World Trade Center and Hearst Building: New York's Test Cases for Environmentally Aware Office Towers |publisher=The New York Times |date=[[April 16]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/04/16/arts/design/16gree.html |accessdate=2006-07-19 |author=პოგრებინი, რობინ}}</ref>

ქალაქს სასმელი [[წყალი]] ბუნებრივი წყალსაცავიდან მოეწოდება [[კატსკილის მთები]]დან. წყალსაცავის ბუნებრივი ეკოსისტემის დაცვისა და წყლის უწყვეტი ფილტრაციის პროცესის შედეგად ნიუ-იორკი ერთ-ერთია აშშ-ის ხუთი დიდი ქალაქიდან, რომელსაც სასმელი წყალი გამწმენდი ქარხნების გარეშე სუფთად მოეწოდება.<ref>{{cite web |title=New York City 2005 Drinking Water Supply and Quality Report |publisher=New York City Department of Environmental Protection |date=2005 |url=http://www.nyc.gov/html/dep/pdf/wsstat05.pdf |format=PDF |accessdate=2006-07-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060928231458/http://nyc.gov/html/dep/pdf/wsstat05.pdf |archivedate=2006-09-28 }}</ref>

== რაიონები და უბნები ==
[[ფაილი:5 Boroughs Labels New York City Map Julius Schorzman.png|thumb|280px|ხუთი რაიონი: '''<span style="color:#2a3d94;">1: მანჰეტენი</span>''', '''<span style="color:#f4cc0b;">2: ბრუკლინი</span>''', <br />'''<span style="color:#ef7b2c;">3: კუინზი</span>''', '''<span style="color:#dc382c;">4: ბრონქსი</span>''', '''<span style="color:#8a3687;">5: სტეიტენ-აილენდი</span>''']]
ნიუ-იორკი ხუთი რაიონისგან (ინგლ. Borough — საგრაფო) შედგება. თავად რაიონი ასობით უბნად იყოფა, რომელთა შორის მრავალს საკუთარი განსაკუთრებული ისტორია და ხასიათი გააჩნია.

* [[მანჰეტენი]] (ნიუ-იორკის ქაუნთი, მოს. 1 629 000) ქალაქის ბიზნესისა და კულტურის ცენტრია, და ამგვარად ყველაზე [[ურბანიზაცია|ურბანულია]]. ის ასევე ყველაზე მჭიდროდ არის დასახლებული. აქ მდებარეობს ქალაქის განთქმული ცათამბჯენების უმრავლესობა. ეს რაიონი იყოფა ''დაუნთაუნ'', ''მიდთაუნ'' და ''აპთაუნ'' რეგიონებად.
*[[ბრუკლინი]] (კინგსის ქაუნთი, მოს. 2 533 000) ამერიკის ეთნიკურად ყველაზე მრავალფეროვანი ქაუნთია, ერთ სულ მოსახლეზე გაცილებით მეტი იმიგრანტით ვიდრე ნებისმიერ სხვა ადგილას ქვეყნის მასშტაბით. ეს ასევე ერთ-ერთი ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული რაიონია შენარჩუნებული ძლიერი ნაციონალური კულტურებით. რაიონში თანამედროვე ბიზნეს კვარტალთან ერთად დიდი ისტორიული რეზიდენციული უბნებიცაა, ძირითადად სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. მას ასევე გრძელი ოკეანის სანაპირო და [[კონი-აილენდი]] (კუნძული კონი) აქვს, რომელიც განთქმულია ერთ-ერთი უძველესი მასობრივი გართობის პარკით. ქალაქის იტალიელ, რუს და ჩინელ იმიგრანტთა უმრავლესობა სწორედ ამ უბანზე მოდის.
* [[კუინზი]] (კუინზის ქაუნთი, მოს. 2 273 000) გეოგრაფიულად ყველაზე დიდი რაიონია. აქ მდებარეობს [[შის სტადიონი]] და [[ნიუ-იორკ მეტსი]]; რეგიონის სამი ძირითადი აეროპორტიდან ორი (ლაგუარდია და ჯონ კენედის აეროპორტები); აშშ-ის ჩოგბურთის ასოციაციის ეროვნული საჩოგბურთო ცენტრი, სადაც იმართება აშშ-ის ყოველწლიური ღია ჩემპიონატი (United States Open).
* [[ბრონქსი]] (ბრონქსის ქაუნთი, მოს. 1 418 000), ცნობილი, როგორც [[ჰიპ-ჰოპი|ჰიპ-ჰოპ]] კულტურის დაბადების ადგილი და ნიუ-იორკის იანკების გუნდის ბინა. აქ კომპაქტურად არიან დასახლებული ქალაქის რასობრივი უმცირესობები, განსაკუთრებით კი ლათინელები და შავკანიანები. მცირე კუნძულების გამოკლებით ბრონქსი ქალაქის ერთადერთი რაიონია, რომელიც კონტინენტზე მდებარეობს.
* [[სტეიტენ-აილენდი]] (რიჩმონდის ქაუნთი, მოს. 476 143) ყველაზე წყნარი და საგარეუბნო ხასიათის რაიონია, თუმცა დროთა განმავლობაში უფრო ინტეგრირებული ხდება ქალაქის სხვა რაიონებთან შედარებით. 1964 წელს ვერაზანო-ნეროუს ხიდის გახსნიდან, 2001 წლამდე აქ მდებარეობდა მსოფლიოში უდიდესი ნაგავსაყრელი, რაც ამ რაიონს საკმაოდ არამომხიბლავს ქმნიდა საცხოვრებლად.

[[ფაილი:Lower Manhattan from Jersey City November 2014 panorama 1.jpg|მინიატიურა|800პქ|ცენტრი|მანჰეტენის პანორამა]]

== მთავრობა ==
[[ფაილი:Municipal Building.jpg|thumb|left|[[მანჰეტენის მუნიციპალური შენობა]]]]
1898 წელს კონსოლიდაციის შემდეგ ნიუ-იორკი აგლომერაციული მუნიციპალიტეტი გახდა ძლიერი მერისა და საქალაქო საბჭოს ფორმის მთავრობით. მერი და საბჭოს წევრები ირჩევა ოთხ-წლიანი ვადით. ნიუ-იორკის საქალაქო საბჭო ერთ-პალატიანია და მასში 51 საბჭოს წევრია, რომელთა უბნები განსაზღვრულია მოსახლეობის განლაგების გეოგრაფიული საზღვრებით. ყოველი წევრი წარმოადგენს დაახლოებით 157 000 ადამიანს. მერისა და საბჭოს წევრის არჩევა მხოლოდ ორი ვადით შეიძლება.

ქალაქი ისტორიულად [[დემოკრატიული პარტია (აშშ)|დემოკრატიული]] მერის კანდიდატებს ირჩევდა. თუმცა წინა და ახლანდელი მერები მემარცხენე ლიბერალური [[რესპუბლიკური პარტია (აშშ)|რესპუბლიკელები]] არიან. საბჭოს წევრების არჩევა სპეციფიკური საკითხების გამო ხდება და ისინი, როგორც წესი, საკმაოდ კარგად ცნობილი პიროვნებები არიან.

დემოკრატიულ პარტიას უჭირავს საზოგადოებრივ თანამდებობათა უმრავლესობა. პარტიის პლატფორმა ემყარება ხელმისაწვდომ ცხოვრების პირობებს, განათლებასა და ეკონომიკურ განვითარებას. ქალაქის პოლიტიკური დემოგრაფია ლიბერალურ-დემოკრატიულია. დასაქმების პოლიტიკა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია. განსახლება და ეკონომიკური განვითარება ყველაზე მწვავე საკითხებია. რეგისტირებულ ამომრჩეველთა 87 % დემოკრატია, რაც საკმაოდ კონტრასტულია ნიუ-იორკის შტატის მოსახლეობასთან, რომელიც ნაკლებად ლიბერალურია.

ქალაქის მთავრობა განლაგებულია ნიუ-იორკის სიტი ჰოლში, სადაც ქალაქის საბჭოს სხდომები იმართება ხოლმე. მერის ოფისი ცამეტ მუნიციპალურ სააგენტოსთან ერთად [[მანჰეტენის მუნიციპალური შენობა|მანჰეტენის მუნიციპალურ შენობაში]] მდებარეობს, რაც ერთ-ერთი უდიდესი მუნიციპალურ შენობათაგანია მსოფლიოში.

პრაქტიკულად ყველა მთავრობის თანამდებობის პირს, გუბერნატორის, გენერალური პროკურორის, ორივე აშშ-ის სენატორის ჩათვლით ოფისები მანჰეტენზე აქვს. ოფიციალური პირები სამსახურეობრივი საქმიანობისთვის ძირითადად ამ ოფისებს იყენებენ შტატის დედაქალაქ [[ალბანი]]ს ძირითადი კაბინეტების ნაცვლად.

== ეკონომიკა ==
[[ფაილი:Panorama clip3.jpg|thumb|260px|[[მიდთაუნ მანჰეტენი|მიდტაუნ-მანჰეტენი]] უდიდესი ცენტრალური ბიზნესუბანია აშშ-ში<br />'''[[:image:Skyline-New-York-City.jpg|სრული პანორამული ფოტო]]''']]
[[ფაილი:Wall Street Sign.jpg|thumb|260px|[[უოლ სტრიტი|უოლ-სტრიტი]]ს ფირნიში]]
ნიუ-იორკი საერთაშორისო ბიზნესისა და კომერციის მნიშვნელოვანი ცენტრია, ის გლობალური ეკონომიკის სამი საკომანდო ცენტრიდან ერთ-ერთია ([[ტოკიო]]სა და [[ლონდონი]]ს გვერდიგვერდ).<ref>{{cite book|author=[[სასკია სასენი|სასენი, სასკია]]|title=გლობალური ქალაქი: ნიუ-იორკი, ლონდონი, ტოკიო|url=https://archive.org/details/globalcitynewyor00unse|year=2001|publisher=Princeton University Press|edition=მე-2 გამოცემა|isbn=0691070636}}</ref> ქალაქის ეკონომიკის ბირთვს ქმნის საფინანსო, სადაზღვევო და უძრავი ქონების ინდუსტრიები. ნიუ-იორკი ამასთან აშშ-ის [[მასმედია|მასმედიის]], ჟურნალიზმისა და გამომცემლობის უმნიშვნელოვანესი ცენტრიცაა, ხელოვნებასთან ერთად. სხვა მნიშვნელოვან სექტორთა შორისაა ქალაქის ტელე და კინო ინდუსტრიები, რომელიც მასშტაბით მხოლოდ [[ჰოლივუდი|ჰოლივუდს]] თუ ჩამოურჩება; სამედიცინო კვლევა და ტექნოლოგია; არასამთავრობო ორგანიზაციები და უნივერსიტეტები; და, რა თქმა უნდა, [[მოდა]].

ქალაქ ნიუ-იორკში მდებარეობს ქვეყნისა და მსოფლიოს უძვირესი უძრავი ქონება. 450 პარკ ავენიუ 2007 წლის 2 ივლისს $510 მილიონად გაიყიდა, რაც $17.104 შეადგენს 1 მ²-ზე, მოხსნა მსოფლიო რეკორდი, რომელიც დაამყარა გარიგებამ საოფისე შენობისთვის 660 მედისონ ავენიუზე ($15,887/მ²).<ref>ქუირკი, ჯეიმზ. [http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTcxNjI5NzEmeXJpcnk3ZjcxN2Y3dnFlZUVFeXkyMg== "ბერგენის ოფისებს საკმარისი ფართი აქვს"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071222235142/http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTcxNjI5NzEmeXJpcnk3ZjcxN2Y3dnFlZUVFeXkyMg== |date=2007-12-22 }}, ''[[რეკორდი (ბერგენის საგრაფო)]]'', [[5 ივლისი]] [[2007]]. წაკითხულია [[5 ივლისი|5 ივლისს]] [[2007]]. "ორშაბათს, 26 წლის, 33-სართულიანი საოფისე შენობა 450 პარკ ავენიუზე გაიყიდა განსაცვიფრებელ $1,589-ად ერთ კვ. ფუტზე, ანუ დაახ. $510 მილიონად. ეს ფასი ყველაზე დიდია, რომელიც კი ოდესმე გადაუხდიათ აშშ-ის საოფისე შენობისთვის ერთ კვ. ფუტზე გათვლით. ამით მოიხსნა წინა რეკორდი, რომელიც ოთხი კვირით ადრე დაამყარა გარიგება 660 მედისონ ავენიუს გაყიდვით $1,476-ად ერთი კვ. ფუტისთვის."</ref>

ქალაქის [[საფონდო ბირჟა|საფონდო ბირჟები]] მსოფლიოში უდიდესთა შორისაა. [[ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟა]] უდიდესია მსოფლიოში სავალუტო მოცულობით, ხოლო [[ნასდაქი]] მსოფლიოს ლიდერია აქ წამოყენებულ ლისტინგთა რაოდენობით.<ref>{{cite web |authors=Claessens, Stjin |title=Electronic Finance: Reshaping the Financial Landscape Around the World |publisher=The World Bank |date=September 2000 |url=http://www.worldbank.org/research/interest/confs/upcoming/papersjuly11/E-finance.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-27}}</ref> მრავალ საერთაშორისო კორპორაციას შტაბ-ბინა სწორედ ნიუ-იორკში აქვს, მათ შორის [[ფორჩუნ-500]] კომპანიების უდიდეს რაოდენობას.

ნიუ-იორკი უნიკალურია სხვა ამერიკულ ქალაქთა შორის უცხოური კორპორაციების განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით. კერძო სექტორში არსებული ყოველი 10 სამუშაო ადგილიდან 1 უცხოურ კომპანიაზე მოდის. შესაბამისად ნიუ-იორკის ბიზნეს წრეები საკმაოდ ინტერნაციონალისტურია და შესამჩნევად უჭირს შეწყობა ფედერალური მთავრობის მკაცრ საგარეო, სავაჭრო და სავიზო პოლიტიკასთან.

სპეციალიზებულ მსუბუქ მრეწველობაში დღემდე დასაქმების უდიდესი წილი მოდის, თუმცა ისტორიულად მას შემცირების ტენდენცია აქვს. ამგვარი წარმოების ძირითადი შემადგენელი ნაწილია, საფეიქრო, ქიმიური, ავეჯის, ლითონის პროდუქცია და საკვებგადამმუშავებელი წარმოებები. ნიუ-იორკის ბუნებრივი საზღვარი განსაკუთრებით ხელშემწყობია საერთაშორისო სატვირთო გზავნილებისთვის და ყოველთვის შეადგენდა მისი ეკონომის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაწილს, თუმცა ბოლო დროს საზღვაო გადაზიდვების დანიშნულების ტვირთმა ბრუკლინის სანაპიროდან [[ნიუ-ჯერსი]]ს პორტ ნუარკ-ელიზაბეთის საზღვაო ტერმინალზე გადაინაცვლა. გარკვეული ტვირთი მაინც დარჩა, და ბრუკლინი დღემდე რჩება აშშ-ში [[კაკაო]]ს მარცვლების იმპორტის მთავარ ჭიშკრად.

[[ფაილი:NASDAQ.JPG|thumb|left|'''ნასდაქი''' (NASDAQ, National Association of Securities Dealers Automated Quotations — ფასიან ქაღალდთა დილერების ავტომატური კოტირებების ეროვნული ასოციაცია)|290x290პქ]]
„შემოქმედებითი“ ინდუსტრიები, როგორიცაა [[დიზაინი]], [[ახალი მედია]] და [[არქიტექტურა]] დასაქმების სულ უფრო მზარდი წილი ხდება. ქალაქის მრავალი სამედიცინო ლაბორატორიისა და კვლევითი ცენტრის კომერციული როლის მნიშვნელობის გაზრდის შედეგად, მეცნიერება და კვლევაც კიდევ ერთი დამატებითი ძლიერი სექტორია. დასაქმების ზრდამ ამ სექტორში 2004-05 წლებში 4,9 % შეადგინა. მაღალი ტექნოლოგიის ინდუსტრიები, როგორიცაა პროგრამული დამუშავება, სათამაშო კონსოლების დიზაინი და ინტერნეტ მომსახურეობა, იზრდება. ნიუ-იორკი ქვეყნის წამყვანი საერთაშორისო ინტერნეტ ჭიშკარია (gateway), 430 გიგაბიტი წამში. საერთაშორისო ინტერნეტ გამტარობის ტერმინატებით, ტრანსატლანტიკური [[ოპტიკური ბოჭკო|ოპტიკურ-ბოჭკოვანი]] სადენის ტერმინუსის კვანძთან მდებარეობის წყალობით. შედარებისთვის, სიდიდით მეორე აშშ-ის ჰაბი ვაშინგტონ/ბალტიმორის წარმადობა მხოლოდ 158 გიგაბიტ/წმ-ია.

ქალაქ ნიუ-იორკის საშუალო ერთობლივი მეტროპოლიური პროდუქტი თითქმის $500 მილიარდს უტოლდება, რაც [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] [[ეშპ|მშპ]]-ზე (მთლიანი შიდა პროდუქტი) მეტია და თითქმის ეწევა [[რუსეთი]]ს მაჩვენებელს. ცალკე ქვეყანა რომ ყოფილიყო ნიუ-იორკს მსოფლიოში სიდიდით მე-17 ეკონომიკა ექნებოდა, ხოლო ერთ სულ მოსახლეზე $59.000-ით, სიდიდით მეორე მშპ სულ მოსახლეზე [[ლუქსემბურგი]]ს შემდეგ.

ბოლო 40 წლის განმავლობაში ქალაქის სამუშაო ადგილების ზრდის დონე თითქმის ჰორიზონტალური (უცვლადი) იყო ზრდადი მომსახურების სექტორის დასაქმებით კლებადი მსუბუქი წარმოებისა და ინდუსტრიის სექტორის დასაქმების ჩანაცვლებით. თუმცა 1990-იან წლებში ქალაქის ეკონომიკის ზრდის ტემპებმა გაუსწრო ქვეყნის დონეს ყველაზე დიდი პერიოდით [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს შემდეგ.

ბოლო დროს მსოფლიო ეკონომიკაში [[ინტერნეტი]]ს დომინაციამ ქალაქს თავის კვალი დააჩნია — კომპანიათა დიდი ნაწილი უფრო მცირე, ნაკლებად ძვირადღირებულ ქალაქებში იწყებს გადანაცვლებას.

== დემოგრაფია ==
{| id="toc" style="float: right; margin-left: 5em; width: 35%; font-size: 75%;" cellspacing="3"
!colspan="3"|'''შედარებითი სტატისტიკა'''
|-
|'''აშშ 2000 ცენზი'''||'''ქალაქი'''||'''შტატი'''||'''აშშ'''
|-
|სულ მოსახლეობა||8 331 004||18 976 457||328 223 020
|-
|% ცვლილება, 1990—2000||+9,4 %||+5,5 %||+13,1 %
|-
|სიმჭიდროვე||26 403/მი²||402/მი²||80/მი²
|-
|ოჯახის საშ. შემოსავალი (1999)||$38 293||$43 393||$41 994
|-
|ბაკალავრის ხარისხი ან მეტი||27 %||27 %||29 %
|-
|უცხოეთში დაბადებული||36 %||20 %||11 %
|-
|თეთრი (არალათინელი)||37 %||62 %||67 %
|-
|შავი||28 %||16 %||12 %
|-
|ლათინელი (ნებ. რასა)||27 %||15 %||11 %
|-
|აზიელი||10 %||6 %||4 %
|}

ნიუ-იორკი აშშ-ის უდიდესი ქალაქია, რომლის მოსახლეობა ორჯერ აღემატება ამ ქვეყნის სიდიდით მეორე ქალაქს — [[ლოს-ანჯელესი|ლოს-ანჯელესს]]. 2019 წელს ქალაქის მოსახლეობა სავარაუდოდ შეადგენდა 8 331 004 ადამიანს (7,3 მილიონი 1990 წ.). ეს არის შტატის მოსახლეობის დაახლ. 40 %. ბოლო ათწლეული ქალაქი სწრაფად იზრდებოდა. სოციოლოგთა აზრით ქალაქის მოსახლეობა 2030 წელს 9,5 მილიონს მიაღწევს.<ref>{{cite web |title=New York City Population Projections by Age/Sex and Borough, 2000-2030 |publisher=[[ქალაქ ნიუ-იორკის ქალაქგეგმარების დეპარტამენტი]] |date=დეკემბერი 2006 |url=http://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070112022450/https://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |archivedate=2007-01-12 }} იხ. ასევე {{cite news |last=რობერტსი, სემ |title=2025 წლისთვის ქალაქმგეგმავებს მილიონი ახალი ისტორია ესახებათ გადატვირთულ ქალაქში |publisher=ნიუ-იორკ ტაიმზი |date=[[19 თებერვალი]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/02/19/nyregion/19population.html?ex=1298005200&en=c586d38abbd16541&ei=5090&partner=rssuserland&emc=rss |accessdate=2006-07-19 }}</ref>

ნიუ-იორკის ორი დამახასიათებელი დემოგრაფიული თვისებაა სიმჭიდროვე და მრავალფეროვნება. მისი სიმჭიდროვე უაღრესად მაღალია 10 194 ად./კმ²-ზე, რაც დაახლოებით 7000 ადამიანით მეტია კვ. კმ-ზე ამერიკის სიმჭიდროვით მეორე ქალაქ [[სან-ფრანცისკო]]ზე. ხოლო [[მანჰეტენი]]ს სიმჭიდროვე 25 846 /კმ²-ს შეადგენს.

ნიუ-იორკ სიტი განსაკუთრებალდ მრავალფეროვანია. მისი არსებობის განმავლობაში ქალაქი იმიგრანტთა მთავარი შემოსასვლელი კარიბჭე იყო. ტერმინი „melting pot“ (ინგლ. სადნობი ქვაბი) პირველად [[ქვემო ისტ-საიდი]]ს იმიგრანტებით მჭიდროდ დასახლებული უბნების აღსანიშნავად გამოიყენეს. ქალაქის მოსახლეობის 36 % უცხოეთშია დაბადებული. სხვა ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით ამ მაჩვენებლით ნიუ-იორკს უსწრებს მხოლოდ [[ლოს-ანჯელესი]] და [[მაიამი]]. თუმცა თუ იმიგრანტი მოსახლეობა ამ ქალაქებში დომინირებულად წარმოდგენილია რამდენიმე ეროვნებით, ნიუ-იორკში არც ერთი ქვეყანა ან რეგიონი არ დომინირებს. ათი უდიდესი წარმოშობის ქვეყანა თანამედროვე იმიგრანტთა შორის არის [[დომინიკელთა რესპუბლიკა]], [[ჩინეთი]], [[იამაიკა]], [[გაიანა]], [[მექსიკა]], [[ეკვადორი]], [[ჰაიტი]], [[ტრინიდადი და ტობაგო]], [[კოლუმბია]] და [[რუსეთი]].<ref>{{cite web |title=Appendix Table 5-4: Ten Largest Sources of the Foreign-Born by County New York Metropolitan Region, 2000 |publisher=[[New York City Department of City Planning]] |date=2005 |url=http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/nny_table_5_4.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070614001800/http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/nny_table_5_4.pdf |archivedate=2007-06-14 }}</ref> უმსხვილესი ეთნიკური ჯგუფები ქალაქში არიან [[აფრო-ამერიკელები|აფრიკული წარმოშობის ამერიკელები]], იტალიელები და ირლანდიელები. ქალაქში დაახლოებით 170 ენაზე საუბრობენ.

ნიუ-იორკის [[აგლომერაცია|აგლომერაციაში]] [[ებრაელები|ებრაელთა]] უდიდესი მოსახლეობაა [[ისრაელი|ისრაელს]] გარეთ. ნიუ-იორკელთა დაახ. 12 % ებრაელია ან ებრაული წარმომავლობა აქვს.<ref>{{cite web |title=Jewish Community Study of New York |publisher=United Jewish Appeal-Federation of New York |date=2002 |url=http://www.ujafedny.org/atf/cf/%7BAD848866-09C4-482C-9277-51A5D9CD6246%7D/JCommStudyIntro.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-26}}</ref> აქ ასევე ცხოვრობს აშშ-ის [[სამხრეთი აზია|სამხრეთ აზიური]] წარმოშობის მოსახლეობის მეოთხედი და უდიდესი შავკანიანი მოსახლეობა ვიდრე ქვეყნის ნებისმიერ სხვა ქალაქში. ყველაზე თვალშისაცემია [[პუერტორიკო]]ელთა რაოდენობა. კიდევ ერთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი ეთნიკური ჯგუფია იტალიელები, რომელთა დიდი რაოდენობა ქალაქში XX საუკუნის დასაწყისში გადმოსახლდა. ასევე დიდია ირლანდიელთა წარმომადგენლობა: ყოველი 50-ე [[ევროპა|ევროპული]] წარმოშობის ნიუ-იორკელი ატარებს გამოკვეთილ Y ქრომოსომას, რომელიც შთამომავლობით [[ნიალი ცხრა მძევალი|ნიალი ცხრა მძევლისგან]] (მე-5 საუკუნის [[ირლანდია|ირლანდიის]] მეფე) მოდის.

ნიუ-იორკს სულ მოსახლეზე შემოსავლების ფართო დიაპაზონი აქვს. 2005 წელს ოჯახის საშუალო შემოსავალი ყველაზე შეძლებული ცენზის უბანში იყო $188 697, ხოლო უღარიბეს უბანში კი $9320.<ref>{{cite news |author=რობერტსი, სემ |title=მანჰეტენზე ღარიბი 2 ცენტს შოულობს მდიდარის ყოველ დოლართან შედარებით (In Manhattan, Poor Make 2 Cents for Each Dollar to the Rich) |publisher=ნიუ-იორკ ტაიმზი |date=[[9 აპრილი]], [[2005]] |url=http://www.fiscalpolicy.org/SamRoberts4Sep05.htm |accessdate=2007-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070403204124/http://www.fiscalpolicy.org/SamRoberts4Sep05.htm |archivedate=2007-04-03 }}</ref> ამგვარი განსხვავება გამოწვეულია შედარებით მაღალი ზრდის ტემპით მაღალი შემოსავლის სეგმენტში, მაშინ როცა დაბალ და საშუალო სეგმენტებში შემოსავლები თითქმის ერთ დონეზე იყო გაყინული. 2006 წელს კვირის საშუალო ხელფასი მანჰეტენზე იყო $1453, რაც ყველაზე მაღალი და სწრაფად მზარდი მაჩვენებელია აშშ-ის უდიდეს საგრაფოებს შორის. მანჰეტენი ასევე გამოირჩევა მაღალი შობადობით, რაც უნიკალურია ამერიკული ქალაქებისთვის. 2000 წლიდან საგრაფოში 5 წლამდე ბავშვების რაოდენობა 32 %-ით გაიზარდა.

=== კრიმინალი ===
[[ფაილი:NYC NYPD Times Square.jpg|thumb|left|250px|[[ნიუ-იორკ სიტის პოლიციის დეპარტამენტი|NYPD]] პატრული [[ტაიმს სქვერი|ტაიმზ-სკვერზე]]]]
აშშ-ის 216 ქალაქიდან, რომელთა მოსახლეობა 2002 წელს 100 000-ს აღემატებოდა, ნიუ-იორკი კრიმინალის დონით 197-ე ადგილზეა.<ref>{{cite news |1=''Law Enforcement News'' |title=Don’t tell New York, but crime is going up |url=http://www.lib.jjay.cuny.edu/len/2002/12.31/page5.html |access-date=2007-09-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20211023100612/https://www.lib.jjay.cuny.edu/len/2002/12.31/page5.html |archivedate=2021-10-23 }}</ref> ძალადობრივი დანაშაული ბოლო თორმეტი წლის განმავლობაში ქალაქში 75%-ით შემცირდა, ხოლო მკვლელობის დონე 2005 წელს 1963 წლის შემდეგ ყველაზე დაბალი იყო.<ref>{{cite paper |title=The Remarkable Drop In Crime In New York City |author=Langan, Patrick A. |date=[[October 21]], [[2004]] |url=http://samoa.istat.it/Eventi/sicurezza/relazioni/Langan_rel.pdf |publisher=Istituto Nazionale di Statistica (Italy) |format=PDF |accessdate=2007-05-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080216012507/http://samoa.istat.it/Eventi/sicurezza/relazioni/Langan_rel.pdf |archivedate=2008-02-16 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080216012507/http://samoa.istat.it/Eventi/sicurezza/relazioni/Langan_rel.pdf |date=2008-02-16 }} {{Cite web |url=http://samoa.istat.it/Eventi/sicurezza/relazioni/Langan_rel.pdf |title=დაარქივებული ასლი |accessdate=2007-09-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080216012507/http://samoa.istat.it/Eventi/sicurezza/relazioni/Langan_rel.pdf |archivedate=2008-02-16 }}</ref>

კრიმინალის დონემ ქალაქში მკვეთრად აიწია 1980-იან და 90-იან წლების [[კრეკის ეპიდემია|კრეკის ეპიდემიის]] გამო. ეპიდემიასთან საბრძოლველად 1990-იან წლებში ნიუ-იორკის პოლიციის დეპარტამენტმა შემოიღო ე. წ. „კომპსტატის“ და „დამტვრეული ფანჯრების“ პოლიტიკა, რამაც სხვა ზომებთან ერთობლიობაში მნიშვნელოვნად შეამცირა ქალაქში დანაშაულის დონე. ქალაქის უსაფრთხოების დონის მკვეთრ გაუმჯობესებას კრიმინოლოგები პოლიციის გაუმჯობესებულ ტაქტიკას, კრეკის ეპიდემიის დასრულებასა და დემოგრაფიულ ცვლილებებს მიაწერენ.<ref>{{cite book |title=The Crime Drop in America |chapter=The Rise and Decline of Hard Drugs, Drug Markets, and Violence in Inner-City New York |author=Johnson, Bruce D., Andrew Golub, Eloise Dunlap |editor=Blumstein, Alfred, Joel Wallman |year=2006 |publisher=Cambridge University Press |id=ISBN 0-521-86279-5}}</ref><ref>{{cite book |title=New York Murder Mystery: The True Story Behind the Crime Crash of the 1990s |author=Karmen, Andrew |year=2000 |publisher=NYU Press |id=0814747175}}</ref>

[[ორგანიზებული კრიმინალი]] ყოველთვის ასოცირდებოდა ნიუ-იორკთან, დაწყებული [[ორმოცი ქურდი]]თ და ე. წ. „ტარაკნების მცველებით“ (Roach Guards) [[ფაივ პოინტი|ფაივ პოინტში]] 1820-იან წლებში. XX საუკუნეში [[მაფია]] გაძლიერდა, რომელსაც ყველასთვის ცნობილი [[ხუთი ოჯახი]] აკონტროლებდა. [[ბლეკ სპეიდსი]]ს მსგავსი ბანდები გაძლიერდა XX საუკუნის მეორე ნახევარში.<ref>{{cite book |title=NYPD: A City and Its Police |author=Lardner, James, and Thomas Reppetto |publisher=Owl Books |year=2000 |pages=pp. 18-21}}</ref>

ქალაქში XIX საუკუნიდან მოყოლებული მრავალი მასშტაბური არეულობა მომხდარა, მათ შორის იყო [[ნიუ-იორკის გაწვევის ჯანყი|გაწვევის ჯანყი]] 1863 წელს, რამდენიმე აჯანყება ტომპკინს სქვერ პარკში და [[ჰარლემი|ჰარლემში]].<ref>{{cite book |title=Street Justice: A History of Political Violence in New York City |url=https://archive.org/details/streetjusticehis0000john |author=Johnson, Marilynn S. |publisher=Beacon Press |year=2003}}</ref> სერიულმა მკვლელობებმა „[[დევიდ ბერკოვიცი|სემის შვილის“]] მიერ, რომელიც 1976 წლის 29 ივლისს დაიწყო, მთელი შემდგომი წელიწადი ქალაქი პანიკაში ჩააგდო.<ref>{{cite web |url=http://www.crimelibrary.com/serial_killers/notorious/berkowitz/12.html |title=Son of Sam, David Berkowitz, famous serial killer |publisher=Crime Library / Court TV |accessdate=2007-06-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070930220858/http://www.crimelibrary.com/serial_killers/notorious/berkowitz/12.html |archivedate=2007-09-30 }}</ref>

== კულტურა ==
[[ფაილი:MET NYC.jpg|thumb|300px|მეტროპოლიტენის მუზეუმი]]
[[ფაილი:Carnegie Hall-I.JPG|thumb|300px|[[კარნეგი-ჰოლი]]]]
[[ფაილი:Guggenheim museum exterior.jpg|thumb|300px|გუგენჰაიმი]]
„კულტურა თითქოს ჰაერშია, როგორც ამინდის ნაწილი“ უთქვამს მწერალ [[ტომ ვულფი|ტომ ვულფს]] ნიუ-იორკზე.<ref>{{cite web | title =Speeches: Tom Christopher Exhibit Opening | publisher =Consulate General of the United States: Frankfurt, Germany | date =[[May 9]], [[2007]] | url =http://frankfurt.usconsulate.gov/frankfurt/speech05092007.html | accessdate =2007-05-25 | archiveurl =https://web.archive.org/web/20070723115555/http://frankfurt.usconsulate.gov/frankfurt/speech05092007.html | archivedate =2007-07-23 }}</ref> უამრავი მნიშვნელოვანი ამერიკული კულტურული მიმდინარეობა სწორედ ამ ქალაქში დაიწყო, მათ შორის [[ჰარლემის რენესანსი]], რომელმაც აფროამერიკული ლიტერატურული მემკვიდრეობა დაუტოვა ამერიკას. ეს ქალაქი [[ჯაზი]]ს ეპიცენტრი იყო 1940-იანებში, [[აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმი]]ს 1950-იანებში, და [[ჰიპ-ჰოპი]]ს დაბადების ადგილი 1970-იანებში. ქალაქის [[პანკ-როკი|პანკ-როკ]] სცენამ დიდი გავლენა იქონია 1970-80-იანების მუსიკაზე. ნიუ-იორკიდან გამოსულ წამყვან [[ინდი-როკი|ინდი-როკ]] ჯგუფებს შორის არიან The Strokes, Interpol, The Bravery, Scissor Sisters, და They Might Be Giants.

ქალაქს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს [[ამერიკის კინოინდუსტრია]]ში. „მანჰატა“ (1920), ქვეყნის პირველი ავანგარდული ფილმი, ამ ქალაქში გადაიღეს. დღეს ნიუ-იორკი აშშ-ის კინოინდუსტრიის მეორე უდიდესი ცენტრია.

ქალაქში 2000-ზე მეტი ხელოვნებისა და კულტურის დაწესებულებაა და 500-ზე მეტი ხელოვნების გალერეა.<ref name="„NYC arts">{{cite web |title=Creative New York |publisher=Center for an Urban Future |date=December 2005 |url=http://www.nycfuture.org/images_pdfs/pdfs/CREATIVE_NEW_YORK.pdf |format=PDF |accessdate=2006-06-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110128170345/http://www.nycfuture.org/images_pdfs/pdfs/CREATIVE_NEW_YORK.pdf |archivedate=2011-01-28 }}</ref> ქალაქის მთავრობა ხელოვნებაში ეროვნულ ხელოვნების მემკვიდრეობის ორგანიზაციაზე მეტს ხარჯავს. XIX საუკუნის მდიდარმა ინდუსტრიალისტებმა ქალაქში შექმნეს უდიდეს კულტურულ დაწესებულებათა ქსელი, მათ შორის [[კარნეგი-ჰოლი]], [[მეტროპოლიტენის ხელოვნების მუზეუმი]], [[მომა]], [[გუგენჰაიმის მუზეუმი (ნიუ-იორკი)|გუგენჰაიმის მუზეუმი]], რომელთაც დროთა განმავლობაში საერთაშორისო მნიშვნელობა შეიძინეს. ელექტრობის განვითარებამ ხელი შეუწყო რთული თეატრალური პროდუქციების განვითარებას, და 1880-იანებში ნიუ-იორკის თეატრებში ბროდვეისა და 42-ე ქუჩის გასწვრივ დაიწყო ახალი სცენური ფორმის წარმოდგენების დადგმა, რომელსაც დღეს [[ბროდვეის მიუზიკლი|ბროდვეის მიუზიკლებს]] უწოდებენ.

ქალაქის იმიგრანტების ძლიერი ზეგავლენით ისეთ წარმოდგენებში, როგორიცაა „ჰარიგანი და ჰარტი“, [[ჯორჯ კოენი]] და დანარჩენები დიალოგებში სიმღერებს იყენებდნენ, რომლებშიც ხშირად იმედისა და ამბიციების თემები ისახებოდა. დღეს ეს წარმოდგენები ნიუ-იორკის თეატრალური სცენის უცვლელი კლასიკაა. ქალაქის 39 უდიდეს თეატრს (500 მაყურებელზე მეტი ტევადობით) ერთობლივად ბროდვეის უწოდებენ, მთავარი გამზირის სახელზე, რომელიც [[ტაიმს-სქვერი]]ს თეატრალურ უბანს კვეთს.

საშემსრულებლო ხელოვნების [[ლინკოლნის ცენტრი]], რომელიც მოიცავს ჯაზს ლინკლოლნ ცენტრში, [[მეტროპოლიტენ-ოპერა]]ს, [[ნიუ-იორკ სიტი ოპერა]]ს, [[ნიუ-იორკის ფილარმონია]]ს, [[ნიუ-იორკ სიტი ბალეტი|ნიუ-იორკ სიტი ბალეტს]], [[ვივიენ ბომონის თეატრი|ვივიენ ბომონის თეატრს]], [[ჯულიარდის სკოლა]]ს და [[ელის ტრულის ჰოლი|ელის ტრულის ჰოლს]], უდიდესი საშემსრულებლო ხელოვნებათა ცენტრია აშშ-ში. [[სამერსტეიჯი]] უფასო სპექტაკლებსა და სამუსიკო კონცეტებს წარმოადგენს [[ცენტრალ პარკი|ცენტრალ პარკში]] და 1200 უფასო კონცერტს, საცეკვაო და თეატრალურ წარმოდგენას ქალაქის ხუთივე რაიონში ზაფხულის თვეების განმავლობაში.<ref>{{cite web | title = Summerstage: Our Mission | url = http://www.summerstage.org/index.aspx?lobid=854 | publisher = Summerstage.org | accessdate = 2007-05-31 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080820201634/http://www.summerstage.org/index.aspx?lobid=854 | archivedate = 2008-08-20 }}</ref>

=== ტურიზმი ===
[[ფაილი:Unisphere-2 (27835155267).jpg|thumb|300px|right|[[უნისფერო]] კორონა-პარკში]]
[[ფაილი:Central Park New York City New York 23 cropped.jpg|thumb|300px|ცენტრალური პარკი]]
ქალაქს ყოველწლიურად დაახლოებით 40 მილიონი უცხოელი და ამერიკელი ტურისტი სტუმრობს.<ref>{{cite web |title=NYC Statistics |publisher=NYC & Company |url=http://www.nycvisit.com/content/index.cfm?pagePkey=57 |accessdate=2006-08-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060819114014/http://www.nycvisit.com/content/index.cfm?pagePkey=57 |archivedate=2006-08-19 }}</ref> მთავარ ღირსშესანიშნაობათა შორისაა [[ემპაია სტეიტ ბილდინგი]], [[ელის აილენდი]], [[ბროდვეი]]ს თეატრალური სპექტაკლები, მუზეუმები და სხვა კულტურულ-გასართობი ცენტრები, როგორიცაა [[ცენტრალ-პარკი]], [[ვაშინგტონ სქვეა პარკი]], [[როკფელერის ცენტრი]], [[ტაიმს-სქვერი]], [[ბრონქსის ზოოპარკი]], [[ნიუ-იორკის ბოტანიკური ბაღი]], ფეშენებელური შოპინგი [[მეხუთე ავენიუ|მეხუთე]] და მედისონის ავენიუებზე, ღონისძიებები — ჰელოუინ პარადი [[გრინვიჩ-ვილიჯი|გრინვიჩ-ვილიჯში]], [[ტრიბეკა]]ს კინოფესტივალი, უფასო წარმოდგენები ცენტრალ პარკში სამერსტეიჯზე. [[თავისუფლების ქანდაკება]] მთავარი ტურისტული ღირსშესანიშნაობაა და ასევე აშშ-ის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობადი სიმბოლო.<ref>{{cite web |url=http://nymag.com/listings/attraction/statue_of_liberty/ |title=Statue of Liberty |publisher=New York Magazine |accessdate=2006-06-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081003125951/http://nymag.com/listings/attraction/statue_of_liberty/ |archivedate=2008-10-03 }}</ref> მრავალი ეთნიკური უბნები, როგორიცაა ჯეკსონ-ჰაიტსი, ფლაშინგი და ბრაიტონ-ბიჩი, კი მთავარი მოსანახულებელი ადგილებია პირველი და მეორე თაობის ამერიკელებისთვის მთელი აღმოსავლეთ სანაპიროს გასწვრივ.

ნიუ-იორკს 113 კმ² საპარკო ფართობი და 22 კმ საზოგადოებრივი პლაჟი აქვს.<ref>{{cite web |url=http://www.nyc.gov/html/om/html/99a/pr042-99.html |title=Mayor Giuliani Announces Amount of Parkland in New York City has Passed 28,000 Acre Mark |date=[[February 3]], [[1999]] |publisher=New York City Mayor's Office |accessdate=2007-06-06}}</ref> [[მანჰეტენი]]ს ცენტრალ პარკი, რომელიც [[ფრედერიკ ოლმსტედი|ფრედერიკ ლოუ ოლმსტედმა]] და [[კალვერტ ვოქსი|კალვერტ ვოქსმა]] დააპროექტეს, ყველაზე პოპულარული ქალაქის პარკია აშშ-ში. პროსპექტ პარკს, ასევე ოლმსტედისა და ვოქსის დიზაინით, 36 ჰექტარის მინდორი აქვს.<ref>{{cite web |url=http://www.prospectpark.org/general/main.cfm?target=home |title=General Information |publisher=Prospect Park Alliance |accessdate=2007-06-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070610100316/http://www.prospectpark.org/general/main.cfm?Target=home |archivedate=2007-06-10 }}</ref> ფლაშინგ მიდოუს პარკი [[ქუინსი|ქუინსში]], ქალაქის სიდიდით მესამე, 1939 და 1964 წლებში ჩატარებული მსოფლიო ექსპოზიციების ადგილი იყო.

ნიუ-იორკის კვების კულტურა, რომელზეც გავლენა ქალაქის მრავალეროვნულმა იმიგრაციამ იქონია, ასევე მრავალფეროვანია. ებრაელმა და იტალიელმა იმიგრანტებმა ქალაქს სახელი ბლითებით (bagel), ჩიზქეიქითა და ნიუ-იორკული პიცით გაუთქვეს. 4000-მა მობილურმა სწრაფი კვების ჯიხურმა, რომელთა უმრავლესობას ასევე ემიგრანტები ფლობენ, ახლო აღმოსავლეთის სამზარეულოს კერძები — [[ფალაფელი]] და [[ქაბაბი]] — თანამედროვე ნიუ-იორკის ქუჩის კვების ნაწილი გახადა.<ref>{{cite news|title=Kebabs on the Night Shift|first=Jennifer|last=Bleyer|publisher=The New York Times|date=[[May 14]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/05/14/nyregion/thecity/14vend.html|accessdate=2006-07-19}}</ref> ამავე დროს, ნიუ-იორკი ამერიკის ყველაზე დახვეწილი სამზარეულოების რესტორნების ადგილია.

=== მედია ===
[[ფაილი:NYC subway riders with their newspapers.jpg|thumb|300px|მასტრანსპორტის პოპულარობა ხელს უწყობს პრესის გავრცელებას]]
ნიუ-იორკი [[ტელევიზია|ტელევიზიის]], [[რეკლამა|რეკლამის]], [[მუსიკა|მუსიკის]], [[პრესა|პრესისა]] და წიგნების გამომცემლობის ინდუსტრიების გლობალური ცენტრია, ის ასევე უდიდესი მედია ბაზარია აშშ-ში. ქალაქის ზოგიერთ უმსხვილეს მედია-კონგლომერატებს შორისაა [[ტაიმ უორნერი]], ნიუს კორპორაცია, ჰერსტ კორპორაცია და ვიაკომი. მსოფლიოს უდიდეს რვა გლობალურ სარეკლამო სააგენტოთა ქსელებიდან შვიდის შტაბ-ბინა ნიუ-იორკშია. „დიდი ოთხეული“ ხმის ჩამწერი ლეიბლებიდან სამს ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. ქალაქში ოფისი აქვს 200-ზე მეტ გაზეთსა და 350 ჟურნალს. წიგნების საგამომცემლო ინდუსტრიაში დასაქმებულია 25 000 ადამიანი.

აშშ-ში ქვეყნის სამი უმსხვილესი ყოველდღიური გაზეთიდან ორი ნიუ-იორკისაა — [[უოლ სტრიტ ჯორნალი]] და [[ნიუ-იორკ ტაიმსი]]. ქალაქის მთავარი ტაბლოიდი (ბულვარული) გაზეთები ნიუ-იორკ დეილი ნიუსი და ნიუ-იორკ პოსტი 1801 წელს დააფუძნა [[ალექსანდერ ჰამილტონი|ალექსანდერ ჰამილტონმა]]. ქალაქში ასევე გამოდის 270 გაზეთი 40 სხვადასხვა ენაზე. „ელ დიარიო ლა პრენსა“ ქალაქის უდიდესი ესპანურენოვანი ყოველდღიური გაზეთია და ასევე უძველესი ქვეყანაში. „ნიუ-იორკ ამსტერდამ ნიუსი“, რომელიც [[ჰარლემი|ჰარლემში]] გამოდის, წამყვანი აფროამერიკული გაზეთია. ვილიჯ-ვოისი უდიდესი ალტერნატიული ყოველკვირეულია.

სატელევიზიო ინდუსტრია ქალაქის ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი დამსაქმებელია. ქვეყნის ოთხი ძირითადი ამერიკული სამაუწყებლო არხი [[ABC]], [[CBS Corporation|CBS]], [[Fox Broadcasting Company|FOX]] და [[National Broadcasting Company|NBC]], ყველა ნიუ-იორკიდანაა. მრავალ საკაბელო არხს, როგირცაა [[MTV]], [[Fox News]], [[HBO]] და [[Comedy Central]] ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. 2005 წელს 100-ზე მეტი სატელევიზიო შოუ ნიუ-იორკში იდგმებოდა.

ნიუ-იორკი ასევე არაკომერციული მედიის მნიშვნელოვანი ცენტრია. უძველესი საზოგადოებრივი მაუწყებლობის არხი აშშ-ში „მანჰეტენ ნეიბორჰუდ ნეტვორკია“, რომელიც 1971 წელს დაარსდა. WNET ქალაქის მთავარი საზოგადოებრივი ტელეარხია და ეროვნული ტელემაუწყებლობის მთავარი უზრუნველმყოფი. WNYC, საზოგადოებრივ რადიოსადგურს, აშშ-ში ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავს.

=== აქცენტი ===
ნიუ-იორკის რეგიონს გამორჩეული მეტყველების თავისებურება ახასიათებს, რომელსაც ნიუ-იორკის დიალექტს უწოდებენ (ალტერნატიულად ბრუკლინული ან ნიუ-იორკული). მას ხშირად ერთ-ერთ ყველაზე ცნობად აქცენტად მიიჩნევენ ამერიკულ ინგლისურში. ამ დიალექტის კლასიკური ვერსია ევროამერიკული წარმომავლობის საშუალო და მუშა კლასის ხალხში ფიგურირებს, თუმცა ბოლო ათწლეულების არაევროპელ იმიგრანტთა მოზღვავებამ ამ გამორჩეულ დიალქტსაც კვალი დააჩნია. დიალექტის ყველაზე შესამჩნევი თვისება მისი ე.წ. უ-რ-ობაა. ტრადიციული ნიუ-იორკის რეგიონის აქცენტი არა-როტიულია, შესაბამისად ბგერა [ɹ] არ ფიგურირებს ხმოვნის ბოლოს ან თანხმოვნის წინ; შედეგად ვღებულობთ ქალაქის გამოთქმას როგორც „New Yawk“ (დაახ.: ნუ ჲოოკ). არ არის [ɹ] სიტყვებში როგორიცაა pork {{IPA|[pɔːk]}} (შემაღლებული ხმოვნით), butter [bʌɾə], ან here [hiə]. სხვა თვისებაში [ɔ] ხმოვნის ჟღერადობა სიტყვებში talk, law, cross, და coffee და ხშირად ჰომოფონური [ɔɹ]-ის ჟღერადობა სიტყვებში core და more უფრო აქცენტირებულია ვიდრე ზოგად ამერიკულში.

ნიუ-იორკის დიალექტის უფრო ძველმოდურ და ექსტრემალურ ვერსიებში ხმოვნის ჟღერადობა სიტყვებში, როგორიცაა girl და თვით სიტყვების, როგორიცაა oil, ორივე შემთხვევაში დიფტონგია [ɜɪ]. ამას ხშირად სხვა აქცენტებზე მოსაუბრეები „er“ და „oy“ ხმოვნების შებრუნებად აღიქვამენ, რის გამოც girl გამოითქმის, როგორც „goil“, ხოლო oil გამოითქმის, როგორც „erl“; შედეგად ზოგადად ნიუ-იორკული გამოთქმის დაცინვა გამოდის „Joizey“ (Jersey), „Toidy-toid Street“ (33rd st.) და „terlet“ (toliet). 1970-იანების შოუს „[[All in the Family]]“ გმირი [[არჩი ბანკერი]] ამ დიალექტზე მოსაუბრის თვალსაჩინო მაგალითია. ლაპარაკის ეს მანერა დომინანტური უკვე აღარ არის.

=== სპორტი ===
[[ფაილი:Yankee stadium exterior.jpg|thumb|300px|განთქმული [[იანკის სტადიონი]]]]
ნიუ-იორკს გუნდები ჰყავს ოთხ უმთავრეს ჩრდილოამერიკულ პროფესიულ სპორტულ ლიგაში და ყოველ მათგანს შტაბ-ბინა ამ ქალაქში აქვს.

[[ბეისბოლი]] ქალაქის ყველაზე პოპულარული სპორტის სახეობაა. ქალაქში დღემდე თოთხმეტი მსოფლიო სერიის ჩემპიონატი ჩატარდა ნიუ-იორკის გუნდებს შორის. ნიუ-იორკი ერთ-ერთია იმ სამი ქალაქიდან ([[ჩიკაგო]]ს და [[ლოს-ანჯელესი]]ს გვერდით), რომელსაც ორი ბეისბოლის გუნდი ჰყქვს. ქალაქის ამჟამინდელი მთავარი ლიგის ბეისბოლის გუნდებია [[ნიუ-იორკის იანკები]] და [[ნიუ-იორკის მეტსი]], რომელთა შორის პაექრობა იმდენად დაძაბულია, რამდენადაც ისტორიულად იანკებსა და [[ბოსტონი]]ს [[რედ სოქსი|რედ სოქსს]] ჰქონდათ. ქალაქში ასევე ერთ დროს ბინა ჰქონდა „ნიუ-იორკ ჯაიანტს“ (ამჟამად [[სან-ფრანცისკო ჯაიანტსი]]) და „ბრუკლინ დოდჯერს“ (ამჟამად [[ლოს-ანჯელეს დოდჯერსი]]), ორივე გუნდი [[კალიფორნია]]ში 1958 წელს გადავიდა. ქალაქში ასევე მცირე ლიგის ორი გუნდია: სტეიტენ აილენდის იანკები და ბრუკლინის ციკლონები.

ქალაქი [[ნაციონალური საფეხბურთო ლიგა (აშშ)|ნაციონალურ საფეხბურთო ლიგაში]] წარმოდგენილია გუნდებით [[ნიუ-იორკ ჯეტსი]] და [[ნიუ-იორკ ჯაიანტსი]] (ოფიციალურად „ნიუ-იორკ ფუტბოლ ჯაიანტს“), თუმცა ორივე გუნდი საშინაო თამაშებს ჯაიანტს სტადიონზე ახლომდებარე [[ნიუ-ჯერსი]]ში თამაშობს.

ნიუ-იორკ რეინჯერები ქალაქს წარმოადგენენ [[ნაციონალური ჰოკეის ლიგა|ნაციონალურ ჰოკეის ლიგაში]]. მათი ბინა მანჰეტენზე [[მედისონ სქვეა გარდენში]]ა.

ევროპულ [[ფეხბურთი|ფეხბურთში]] ნიუ-იორკი წარმოდგენილი მთავარი ლიგის ფეხბურთის გუნდით „[[ნიუ-იორკ რედ ბულსი]]“. რედ ბულსიც საშინაო თამაშებს ნიუ-ჯერსიში ჯაიანტსის სტადიონზე თამაშობს.

ქალაქის [[ნაციონალური საკალათბურთო ასოციაცია (აშშ)|ნაციონალური საკალათბურთო ასოციაციის]] გუნდია [[ნიუ-იორკ ნიკსი]], ხოლო ქალთა ეროვნული საკალათბურთო ასოციაციის გუნდია „ნიუ-იორკ ლიბერტი“. პირველი ეროვნული კოლეჯთაშორისი საკალათბურთო ჩემპიონატი „National Invitation Tournament“ ნიუ-იორკში ჩატარდა 1938 წელს და დღემდე ქალაქში რჩება. რაკერ პარკი ჰარლემში განთქმული მოედანია, სადაც მრავალი პროფესიული ათლეტი თამაშობს ზაფხულის ლიგაში.

[[ფაილი:2005 New York City Marathon.jpg|thumb|300px|left|[[ნიუ-იორკის მარათონი]] უდიდესია მსოფლიოში]]
როგორც გლობალური ქალაქი ნიუ-იორკი მხარს უჭერს მრავალ ღონისძიებას ამ სპორტის სახეობებს გარეთ. ქუინსი მასპინძლობს აშშ-ის ღია ჩემპიონატს ჩოგბურთში, [[დიდი შლემი]]ს ოთხ ტურნირთაგან ერთ-ერთს. [[ნიუ-იორკის მარათონი]] მსოფლიოში უდიდესია. 2004-06 წლების გარბენებს სამი უმაღლესი ადგილი უჭირავს ფინიშის უდიდესი რაოდენობით, მათ შორის 37 866 ფინიშამდე მისულით 2006 წელს. [[კრივი]] ასევე ქალაქის სპორტული არენის მნიშვნელოვანი ნაწილია, ისეთი ღონისძიებებით, როგორიცაა [[მოყვარულ მოკრივეთა ოქროს ხელთათმანი]], რომელიც მედისონ სქვეა გარდენში ტარდება ყოველწლიურად.

მრავალი სპორტის სახეობა ნიუ-იორკის იმიგრანტთა თემებთან ასოცირდება. სტიკბოლს, ბეისბოლის ქუჩის ვერსია, პოპულარიზაცია გაუწია მუშათა კლასის იტალიურმა, გერმანულმა და ირლანდიურმა უბნებმა 1930-იან წლებში. ბოლო წლებში წარმოიშვა რამდენიმე მოყვარული კრიკეტის ლიგა [[სამხრეთი აზია|სამხრეთ აზიიდან]] და [[კარიბები]]დან ჩამოსულ იმიგრანტთა ფეხდაფეხ.

{{-}}
==== მთავარი გუნდები ====
[[ფაილი:Yankee stadium.jpg|thumb|ბეისბოლი [[იანკის სტადიონი|იანკის სტადიონზე]], ბრონქსი]]
[[ფაილი:Madisonsquaregarden.jpg|thumb|[[მედისონ სქვერ გარდენი|მედისონ-სკვერ-გარდენი]], ჰოკეი ყინულზე]]
[[ფაილი:Arthur Ashe stadium 2005.jpg|thumb|[[ართურ ეში|არტურ ეშის]] სახელობის სტადიონი]]
{| class="wikitable"
|-
! scope="col" | ლოგო
! scope="col" | გუნდი
! scope="col" | ლიგა
! scope="col" | სტადიონი
! scope="col" | შეიქმნა
! scope="col" | თასი
|-
| [[ფაილი:NY Yankees.jpg|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკის იანკები]]
| [[ბეისბოლის მთავარი ლიგა|MLB]] (ბეისბოლი)
| [[იანკის სტადიონი]]
| 1901
| 26
|-
| [[ფაილი:New york mets logo175.jpg|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ მეტსი]]
| [[ბეისბოლის მთავარი ლიგა|MLB]] (ბეისბოლი)
| [[შის სტადიონი]]
| 1962
| 2
|-
| [[ფაილი:NY Rangers.gif|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ რეინჯერსი]]
| [[ნაციონალური ჰოკეის ლიგა|NHL]] (ყინულის ჰოკეი)
| [[მედისონ სქვერ გარდენი]]
| 1926
| 4
|-
| [[ფაილი:NY Islanders.gif|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ აილენდერსი]]
| [[ნაციონალური ჰოკეის ლიგა|NHL]] (ყინულის ჰოკეი)
| [[ნასოს ვეტერანთა მემორიალური კოლიზეუმი]]
| 1972
| 4
|-
| [[ფაილი:NY Giants.jpg|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ ჯაიანტსი]]
| [[ნაციონალურ ფეხბურთის ლიგა|NFL]] (ამერ. ფეხბურთი)
| [[ჯაიანტსის სტადიონი]]
| 1925
| 6
|-
| [[ფაილი:New York Jets logo.jpg|45px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ ჯეტსი]]
| [[ნაციონალურ ფეხბურთის ლიგა|NFL]] (ამერ. ფეხბურთი)
| [[ჯაიანტსის სტადიონი]]
| 1960
| 1
|-
| [[ფაილი:New York Knicks.gif|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ ნიკსი]]
| [[ნაციონალური კალათბურთის ასოციაცია|NBA]] (კალათბურთი)
| [[მედისონ სქვერ გარდენი]]
| 1946
| 2
|-
| [[ფაილი:NewYorkDragons.gif|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ დრაგონსი]]
| [[არენის ფეხბურთის ლიგა|AFL]] (football US en salle)
| [[ნასოს ვეტერანთა მემორიალური კოლიზეუმი]]
| 1995
| 0
|-
| [[ფაილი:NewYorkLiberty 100.png|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[ნიუ-იორკ ლიბერტი]]
| [[ქალთა ნაციონალური კალათბურთის ასოციაცია|WNBA]] (ქალთა კალათბურთი)
| [[მედისონ სქვერ გარდენი]]
| 1997
| 0
|-
| [[ფაილი:Red Bull New York logo.gif|40px]]
! scope="row" style="font-weight: normal;" | [[რედ ბულ ნიუ-იორკი]]
| [[ფეხბურთის მთავარი ლიგა|MLS]] (ფეხბურთი)
| [[ჯაიანტსის სტადიონი]]
| 1996
| 0
|-
|}{{-}}

== ტრანსპორტი ==
[[ფაილი:Grand Central Station Main Concourse Jan 2006.jpg|thumb|250px|[[გრანდ სენტრალ ტერმინალი]] — აშშ-ის ყველაზე დატვირთული სარკინიგზო სადგური.]]
[[ფაილი:Mta station wall.jpg|thumb|left|250px|[[ნიუ-იორკის მეტრო]] მსოფლიოს უდიდესი საზოგადოებრივი სატრანსპორტო სისტემაა ლიანდაგის სიგრძითა და სადგურების რაოდენობით]]
საზოგადოებრივი ტრანსპორტი მგზავრობის უმთავრესი საშუალებაა ნიუ-იორკელთათვის. დაახლოებით ერთი მასტრანსპორტის ყოველი სამი მომხმარებლიდან აშშ-ში და ქვეყნის რკინიზგის მგავრთა ორი-მესამედი ნიუ-იორკსა და მის გარეუბნებში ცხოვრობს. ეს ფაქტი კონტრასტულია დანარჩენ ქვეყანასთან, სადაც მოსახლეობის 90 % სამსახურში საკუთარი ავტომობილით მგზავრობს. ნიუ-იორკი ერთადერთი ქალაქია აშშ-ში, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტს საკუთარი ავტომანქანა არ ჰყავს (მანჰეტენზე მოსახლეობის 75 %-ზე მეტს საკუთარი მანქანა არ ჰყავს; მთელი ქვეყნის მასშტაბით, კი ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 8 %-ია).

[[ნიუ-იორკის მეტრო]] უდიდესი სწრაფი ტრანზიტის სისტემაა მსოფლიოში ლიანდაგის სიგრძით (1062 კმ) და მოქმედი სადგურების რაოდენობის (468) მიხედვით. ის ასევე სიდიდით მეოთხეა წლიური მგზავრთა ტვირთბრუნვის (1,727,366,607 2017 წ.) მიხედვით. სატრანსპორტო სისტემა ნიუ-იორკში ძვირი და კომლექსურია. ის მოიცავს ყველაზე გრძელ დაკიდულ ხიდს ჩრდილოეთ ამერიკაში ([[ვერაძანოს ხიდი]]), მსოფლიოში პირველ მექანიკურად ვენტილირებულ სამანქანო გვირაბს, 12 000-ზე მეტ ყვითელ ტაქსს და საბაგირო ტრამვაის, რომელსაც მგზავრები რუზველტის კუნძულსა და მანჰეტენს შორის გადაჰყავს.

ნიუ-იორკის საზოგადოებრივი ავტობუსების პარკი და საგარეუბნო რკინიგზის ქსელი უდიდესია ჩრდილოეთ ამერიკაში. რკინიგზის ქსელს, რომელიც ქალაქის სამი შტატის გარეუბნებს აერთებს, 250-ზე მეტი სადგური და 20 სარკინიგზო ხაზი აქვს. საგარეუბნო რკინიგზის სისტემა იკვეთება აშშ-ის ორ ყველაზე დატვირთულ სარკინიგზო სადგურში — [[გრანდ სენტრალ ტერმინალი|გრანდ სენტრალ ტერმინალსა]] და [[პენ სტეიშენი|პენ სტეიშენზე]].

ნიუ-იორკი აშშ-ის მთავარი საერთაშორისო საჰაერო კარიბჭეა. რეგიონს ემსახურება სამი უდიდესი აეროპორტი — ჯონ კენედის საერთაშორისო, ნიუარკ ლიბერტი ინტერნეშენალი და ლაგუარდია. დაგეგმილია მეოთხე აეროპორტის — სტიუარტის საერთაშორისო აეროპორტი ნიუბურგთან, ნიუ-იორკის შტატი — გაფართოება, რათა მან განტვირთოს დანარჩენი სამი აეროპორტი მგზავრთა მოცულობის ზრდასთან ერთად. ქალაქის სამი აეროპორტი 2005 წელს 100 მილიონ მგზავრს მოემსახურა. ქალაქის საჰაერო სივრცე ყველაზე დატვირთულია ქვეყანაში. ჯონ კენედისა და ნიუარკის აეროპორტებიდან განხორციელებულმა საერთაშორისო რეისებმა 2004 წელს აშშ-ის საერთაშორისო ფრენების მეოთხედი შეადგინა.

ნიუ-იორკის საზოგადოებრივი ტრანსპორტის გამოყენების დიდი მოცულობა, 120 000 ყოველდღიური ველოსიპედისტი და მრავალი ფეხითმოსიარულე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის მთელს შეერთებულ შტატებში. ფეხით მოსიარულეები და ველოსიპედისტები ქალაქის დღიურ მგზავრთა 21 %-ს შეადგენენ — ქვეყნის მასშტაბით ეს მონაცემი ურბანულ რეგიონებში 8 %-ს არ აღემატება.

== არქიტექტურა ==
[[ფაილი:NYC Top of the Rock Pano.jpg|center|thumb|800px|<center> ნიუ-იორკის პანორამა „ჯენერალ ელეკტრიკის“ შენობის ტერასიდან, [[როკფელერის ცენტრი]]</center>]]

[[ფაილი:Lower Manhattan from Staten Island Ferry Corrected Jan 2006.jpg|center|thumb|800px|<center> [[ქვემო მანჰეტენი]]ს პანორამა [[სტეიტენ აილენდი|სტეიტენ-აილენდი]]ს ბორნიდან</center>]]

[[ფაილი:New York Midtown Skyline at night - Jan 2006 edit1.jpg|800px|center|thumb|<center>მიდთაუნ-მანჰეტენი [[ემპაია სტეიტ ბილდინგი|ემპაია-სტეიტ-ბილდინგი]]დან</center>]]

{{მთავარი|ნიუ-იორკის არქიტექტურა}}
ნიუ-იორკისთვის ყველაზე დამახასიათებელი მშენებლობის ფორმა [[ცათამბჯენი]]ა, პიონერული ურბანული ფორმა, რომელმაც ქალაქის იერი დაბალი სიმჭიდროვის ევროპული ტრადიციიდან ვერტიკალურად აზიდულ ბიზნეს უბნებად აქცია. ძირითადად წყლით შემოფარგლული ნიუ-იორკის მცხოვრებთა სიმჭიდროვემ და კომერციულ უბნებში უძრავი ქონების სიძვირემ განაპირობა ქალაქში ინდივიდუალური, ცალკემდგომი ოფისებისა და საცხოვრებელი კოშკების უდიდესი რაოდენობა მსოფლიოში.<ref>ნიუ-იორკის ცათამბჯენები {{cite web|publisher=Emporis|title=About New York City|url=http://www.emporis.com/en/wm/ci/?id=newyorkcity-ny-usa|accessdate=2007-03-21}}</ref>

ნიუ-იორკს არქტიტექტურულად მნიშვნელოვან შენობათა ფართო სპექტრის სტილის დიდი რაოდენობა აქვს. მათ შორისაა [[ვულუორზ ბილდინგი]] (1913), ადრეული [[გოთური აღორძინება|გოთური აღორძინების]] ცათამბჯენი აგებული მასიური მასშტაბის გოთური დეტალებით, რომელიც რამდენიმე ასეული ფუტიდანაც კი ქუჩის დონიდან გარკვევით ჩანს შეუიარაღებელი თვალით. 1916 წლის ზონირების რეზოლუციით დაკანონდა შენობების გამიჯვნა და სიმაღლის კოეფიციენტები ლოტების ზომასთან მიმართებაში, ქუჩების დაბნელების თავიდან ასაცილებლად.<ref>{{cite journal |title=The Metropolitan Dimension of Early Zoning: Revisiting the 1916 New York City Ordinance |author=Fischler, Raphael |journal=Journal of the American Planning Association |volume=64(2) |year=1998}}</ref> [[არტ-დეკო]]ს სტილის [[კრაისლერ ბილდინგი|კრაისლერის შენობა]] (1930), მისი დავიწროებული სახურავითა და ლითონის ქიმით, ამ ზონირების მოთხოვნის გამოძახილი იყო. ეს შენობა მრავალ ისტორიკოსთა და არქიტექტორთა მიერ ნიუ-იორკის ყველაზე დახვეწილ არქიტექტურულ ნიმუშად მიიჩნევა, მისი გამორჩეული ორნამენტულობით, როგორიცაა 61-ე სართულის 1928 წლის კრაისლერის მოდელის არწივის ჩუქურთმა და V-ფორმის ჩაშენებული განათება კოშკის გვირგვინში, რომელსაც ლითონის ქიმი ამშვენებს.<ref>{{cite web |title=Favorites! 100 ექსპერტი ირჩევს მათ საუკეთესო 100 ნიუ-იორკის ტაუერს |publisher=The Skyscraper Museum |date=[[22 იანვარი]], [[2006]] |url=http://www.skyscraper.org/EXHIBITIONS/FAVORITES/fav_exhibits.htm# |accessdate=2007-04-11}}</ref> [[საერთაშორისო სტილი]]ს აშშ-ში ზედმიწევნით გავლენიანი ნიმუშია [[სიგრამ ბილდინგი|სიგრამის შენობა]] (1957), გამორჩეული მის ფასადში ხილული ბრინჯაოსფერი კარკასით, რომელიც შენობის სტრუქტურას იმეორებს. [[კონდე ნასტ ბილდინგი|კონდე ნასტის შენობა]] (2000) კი ამერიკულ ცათამბჯენებში ე.წ. [[მწვანე დიზაინი]]ს მნიშვნელოვანი ნიმუშია.

[[ფაილი:Bedstuybrownstone1.jpg|thumb|left|250px|[[ბედფორდ-სტაივეზანტი]], [[ბრუკლინი]], ერთ-ერთია იმ მრავალ უბანთაგან, რომელშიც ბრაუნსტოუნის ტერასული სახლები დომინირებს.]]
ნიუ-იორკის საცხოვრებელი უბნების ხასიათს უმეტესწილად განაპირობებს ელეგანტური [[ბრაუნსტოუნი]]ს ტერასული სახლები, [[ტაუნჰაუზი|ტაუნჰაუზები]] და საბინაო კომპლექსები, რომლებიც 1870—1930 წლების სწრაფი ექსპანსიის პერიოდში აშენდა<ref>{{cite book |title=History of Housing in New York City: Dwelling Type and Change in the American Metropolis |url=https://archive.org/details/historyofhousing0000plun |author=Plunz, Richar A. |chapter=Chapters 3 [Rich and Poor] & 4 [Beyond the Tenement] |year=1990 |publisher=Columbia University Press |id=ISBN 0-231-06297-4}}</ref> ქვა და აგური ქალაქის მთავარი სამშენებლო მასალა [[ნიუ-იორკის დიდი ხანძარი (1835)|1835 წლის დიდი ხანძრის]] შემდეგ გახდა, რომელმაც ქალაქის თითქმის მთელი ხის კარკასით ნაგები ნაწილი გაანადგურა.<ref name="„lankevich-p82">Lankevich (1998), pp. 82-83.</ref><ref>{{cite book |title=New York: Old & New: Its Story, Streets, and Landmarks |url=https://archive.org/details/newyorkoldnewits00wils |author=Wilson, Rufus Rockwell |year=1902 |publisher=J.B. Lippincott |pages=p. 354}}</ref> [[პარიზი]]სგან განსხვავებით, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში მისივე გრუნტის [[კირქვა|კირქვით]] შენდებოდა, ნიუ-იორკი სამშენებლო მასალას ყოველთვის შორეული ქვის მაღაროებიდან იღებდა, რაც კარგად ჩანს მისი შენობების ფასადის მრავალფეროვან ქვის ფაქტურაზე და ტონებზე.<ref>{{cite book |author=B. Diamonstein-Spielvoegel, Barbaralee|title=The Landmarks of New York |publisher=Monacelli Press |year=2005 |id=ISBN 1-58093-154-5}} See also {{cite book |author=Whyte, William H. |title=The WPA Guide to New York City |year=1939 |publisher=New Press |id=ISBN 1-56584-321-5}}</ref> ქალაქის მრავალი შენობის გამორჩეული ელემენტია სახურავებზე აღმართული ხის წყლის კოშკები. 1800-იან წლებში ქალაქი საჭიროებდა მათ დამონტაჟებას ექვს სართულზე მაღალ ყველა შენობაზე, რათა თავიდან აეცილებინათ წყლის დიდი წნევა დაბალ სართულებზე, რომელსაც მუნიციპალური კანალიზაცის მილების დახეთქვა გამოწვევა შეეძლო.<ref>{{cite web |title=Wondering About Water Towers|author=Elliot, Debbie |publisher=National Public Radio |date=[[2006-12-02]] |url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6567297 |accessdate=2007-04-11}}</ref> [[ქალაქი-ბაღნარი|ბაღებიანი სახლები]] პოპულარული გახდა 1920-იან წლებში ქალაქის გარეუბნებში, მათ შორის ჯექსონ ჰაიტსში, [[ქუინსი]], რომელიც უფრო ადვილად მისასვლელი გახდა ამ უბანში მეტროს გაყვანის შემდეგ.<ref>{{cite book |title=722 მილი: მეტროს მშენებლობა და როგორ მოახდინა მან ნიუ-იორკის ტრანსფორმაცია |author=ჰუდი, კლიფტონ |publisher=Johns Hopkins University Press |year=2004 ||pages=გვ. 175—177}}</ref>

== განათლება ==
[[ფაილი:Fordham University Keating Hall.JPG|thumb|300px|[[ფორდჰემის უნივერსიტეტი]]ს კიტინგის ჰოლი ბრონქსში.]]
[[ფაილი:Cooper Union by David Shankbone.jpg|thumb|300px|[[კუპერ იუნიონი]]]]
[[ფაილი:Low Memorial Library Columbia University NYC.jpg|thumb|300px|[[კოლუმბიის უნივერსიტეტი]]ს ლოუს მემორიალური ბიბლიოთეკა]]
განათლებას ქალაქ ნიუ-იორკში უზრუნველყოფს დიდი რაოდენობით საზოგადო და კერძო სასწავლო დაწესებულება. ქალაქის საზოგადოებრივ სკოლათა სისტემა, ნიუ-იორკ სიტის განათლების დეპარტამენტი, უმსხვილესია აშშ-ში. ნიუ-იორკში მდებარეობს მსოფლიოს ზოგიერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ბიბლიოთეკა, უნივერსიტეტი და კვლევითი ცენტრი. ქალაქი განსაკუთრებით ცნობილია, როგორც სამედიცინო და სიცოცხლის მეცნიერებათა კვლევის გლობალური ცენტრი.

ნიუ-იორკში ყოველწლიურად ქვეყნის მასშტაბით ყველაზე მეტი პოსტ-სამაგისტრო ხარიხი გაიცემა, მას 40 000 ლიცენზირებული ექიმი და 127 [[ნობელის პრემია|ნობელის პრემიის]] ლაურეატი ჰყავს, რომელთაც ორდინატურა ადგილობრივ საგანმანათლებლო თუ კვლევით დაწესებულებებში აქვთ. ქალაქი ქვეყნის მასშტაბით მეორეა დაფინანსებით [[ჯანდაცვის ეროვნული ინსტიტუტი]]დან. თუმცა აქვე აღსანიშნავია, რომ ქალაქში ქვეყნის საუკეთესო და ყველაზე უარესი საშუალო სკოლები თანაარსებობს. 2004 წლიდან მერმა მაიკლ ბლუმბერგმა ქალაქში მასშტაბური სასკოლო რეფორმა წამოიწყო.

ნიუ-იორკის შტატი კოლეჯის სტუდენტების ქვეყნის უმსხვილესი იმპორტიორია: სტატისტიკური მონაცემებით გაცილებით მეტი პირველკურსელი ტოვებს მშობლიურ შტატს ნიუ-იორკის კოლეჯში სასწავლებლად ვინემ ნებისმიერ სხვა შტატში, [[კალიფორნია|კალიფორნიის]] ჩათვლით. შესაბამისად, ნიუ-იორკ სიტის ქველაზე მეტი კოლეჯის სტუდენტი ჰყავს, ვინემ ნებისმიერ სხვა ქალაქს, მათ შორის ბოსტონსაც. ამჟამად ქალაქის 61 უნივერსიტეტსა და კოლეჯში დაახ. 594 000 სტუდენტი სწავლობს.

[[ნიუ-იორკის საქალაქო უნივერსიტეტი]] (CUNY), 450 000 სტუდენტით, სიდიდით მესამეა აშშ-ში, და ყველაზე მეტი ნობელის პრემიის ლაურეატი ჰყავს საკუთარ კურსდამთავრებულთა შორის მსოფლიოში. სტუდენტთა უმრავლესობა ქალაქში ჩამოსული ახალი ემიგრანტები არიან და 145 ქვეყანას წარმოადგენენ. ამ უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულთა შორის არიან [[კოლინ პაუელი]], [[ენდრიუ გროუვი]] ([[ინტელი]]ს თანადამფუძნებელი), [[ჰარვი პიტი]], [[პოლ საიმონი]] და სხვ.

[[ზემო მანჰეტენი|ზემო მანჰეტენზე]] მდებარეობს [[კოლუმბიის უნივერსიტეტი]], [[აივი ლიგა|აივი ლიგის]] წევრი. უნივერსიტეტი დაარსდა 1754 წელს როგორც „კინგის კოლეჯი“ და სიძველით მეხუთე უმაღლესი სასწავლებელია აშშ-ში. მისი არსებობის ადრეულ წლებში [[ალექსანდრე ჰამილტონი]], [[ჯონ ჯეი]], [[გუვერნერ მორისი]] და [[რობერტ ლივინსტონი]] კოლუმბიაში სწავლობდნენ. [[ბარნარდის კოლეჯი]] უაღრესად შერჩევითი ქალთა კოლეჯია, ერთ-ერთი შვიდ დობილთა შორის, და კოლუმბიის ფილიალია.

[[ნიუ-იორკის უნივერსიტეტი]] (NYU) [[ქვემო მანჰეტენი|ქვემო მანჰეტენზე]] მდებარეობს და უმსხვილესი კვლევითი უნივერსიტეტია. 1831 წელს ღვაწლმოსილი ნიუ-იორკელების დაფუძნებული უნივერსიტეტი უმსხვილესი კერძო, არამომგებიანი უმაღლესი სასწავლებელი გახდა აშშ-ში 39 408 სტუდენტით წელიწადში. უნივერსიტეტს 14 ფაკულტეტი, კოლეჯი და განყოფილება აქვს ექვს კამპუსზე მანჰეტენის სხვადასხვა უბანში.

[[კუპერ იუნიონი]] უფასო სასწავლებელია ხელოვნების, არქიტექტურისა და საინჟინრო მეცნიერების განხრით. ეს თითქმის ექსკლუზიური კერძო დაფინანსების სკოლა [[ისტ ვილიჯი|ისტ ვილიჯში]] ამაყობს ყველაზე დაბალი მიღების პროცენტული დონით აშშ-ში (10~20 %) და მხოლოდ 900 ნარჩევი სტუდენტი ჰყავს.

[[ფორდჰემის უნივერსიტეტი]], რომელსაც კამპუსები მანჰეტენზე და [[ბრონქსი|ბრონქსში]] აქვს, პირველი კათოლიკური უნივერსიტეტი იყო ჩრდილოაღმოსავლეთში. ის 1841 წელს დაფუძნდა და მას იეზუიტები მართავდნენ. უნივერსიტეტს ოთხი საბაკალავრო სკოლა და ექვსი სამაგისტრო სკოლა აქვს იურისპრუდენციაში, საზოგადოებრივ საქმეში, ბიზნესში, რელიგიაში და ხელოვნებაში. ნიუ-იორკის გარდა ფორდჰემს აქვს კამპუსი [[ბეიჯინი|პეკინში]], [[ჩინეთი]].

== დაძმობილებული ქალაქები ==
<!-- მხოლოდ ოფიციალური დაძმობილებული ქალაქები!. იხ. http://www.nyc.gov/html/unccp/scp/html/sc/main.shtml -->
ნიუ-იორკს ათი დამეგობრებული ქალაქი ჰყავს.<ref>{{cite web|title=NYC's Sister Cities|publisher=Sister City Program of the City of New York|date=2006|url=http://www.nyc.gov/html/unccp/scp/html/sc/main.shtml|accessdate=14 ნოემბერი, 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080521052322/http://www.nyc.gov/html/unccp/scp/html/sc/main.shtml|archivedate=2008-05-21}}</ref>
<!-- მხოლოდ ოფიციალური დაძმობილებული ქალაქები! -->
{|
| valign="top" |
* {{flagicon|Japan}} [[ტოკიო]], [[იაპონია]] (1960)
* {{flagicon|China}} [[პეკინი]], [[ჩინეთი]] (1980)
* {{flagicon|Spain}} [[მადრიდი]], [[ესპანეთი]] (1982)
* {{flagicon|Egypt}} [[კაირო]], [[ეგვიპტე]] (1982)
* {{flagicon|Wales}} [[სუონსი|სუონზი]], [[უელსი]] (1983)
* {{flagicon|Dominican Republic}} [[სანტო-დომინგო]], [[დომინიკელთა რესპუბლიკა]] (1983)
| valign="top" |
* {{flagicon|Italy}} [[რომი]], [[იტალია]] (1992)
* {{flagicon|Hungary}} [[ბუდაპეშტი]], [[უნგრეთი]] (1992) (არა SCI)
* {{flagicon|Israel}} [[იერუსალიმი]], [[ისრაელი]] (1993)
* {{flagicon|UK}} [[ლონდონი]], [[დიდი ბრიტანეთი]] (2001)
* {{flagicon|South Africa}} [[იოჰანესბურგი]], [[სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა]] (2003)
|}
<!-- OFFICIAL SISTER CITIES ONLY -->

== გალერეა ==
<gallery align="center" widths="100">
Image:Ground Zero 2.JPG|ნულოვანი ნიშნული [[მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი|WTC]]
Image:Nyc city hall jan06a.jpg| მერია
Image:Grand Central Station Main Concourse Rectilinear projection Jan 2006.jpg|სადგური [[გრანდ-სენტრალი]]
Image:Central park newyork.jpeg|[[ცენტრალური პარკი]]
Image:Saint Patrick front1.jpg|[[წმინდა პატრიკის საკათედრო ტაძარი (ნიუ-იორკი)|წმ. პატრიკის ტაძარი]]
Image:Freiheitsstatue NYC full.jpg|[[თავისუფლების ქანდაკება]]
Image:Fifth Avenue.jpg|[[მეხუთე ავენიუ]]
Image:Trump tower.jpg|[[ტრამპ-უორლდ ტაუერი|ტრამპ-ტაუერი]]
Image:Brooklyn bridge manhattan.jpg|[[ბრუკლინის ხიდი]]
Image:Empire State Building Apr 2005.jpg|[[ემპაია-სტეიტ-ბილდინგი]]
Image:Solow Building.JPG|[[სოლოუ-ბილდინგი]]
Image:Low Memorial Library Columbia University NYC.jpg|[[კოლუმბიის უნივერსიტეტი]]ს ბიბლიოთეკა
Image:NYSE-Jan2005.jpg|NYSE, [[უოლ-სტრიტი]]
Image:Chrysler building from street 2.jpg|[[კრაისლერ-ბილდინგი]]
Image:Helmsley Building and MetLife.JPG|[[ჰელმსლი-ბილდინგი]] და [[მეტლაიფ-ბილდინგი|მეტლაიფი]]
Image:Flatiron Building.JPG|[[ფლატირონ-ბილდინგი]]
Image:Riverside Church - West 121st Street.jpg|[[რივერსაიდის ეკლესია]]
Image:St John the Divine NYC.jpg|[[წმინდა იოანე ნათლისმცემლის საკათედრო ტაძარი (ნიუ-იორკი)|წმ. იოანეს ტაძარი]]
Image:Water_Taxi.JPG|აკვატაქსი
Image:Brooklyn Bridge by David Shankbone.jpg|[[ბრუკლინის ხიდი]]
Image:Strawberry_Fields.JPG|მარწყვის ველები
Image:8th Avenue.jpg|მერვე ავენიუ
Image:22nd street.jpg|22-ე ქუჩა
Image:IMG stars&stripes.JPG|NYSE Stars&Stripes
Image:A street in New York City.JPG|მანჰეტენის ერთ-ერთი ქუჩა
Image:Murray Hill Tunnel taxis.jpg| ტაქსები მიურეი-ჰილის გვირაბთან
Image:Chinatown-manhattan-2004.jpg| [[ჩაინატაუნი (ნიუ-იორკი)|ჩაინატაუნი]]
</gallery>

== ლიტერატურა ==
* {{ru icon}} [http://www.lib.ru/INPROZ/IRWING/irving_hystory.txt_Contents ირვინგ ვაშინგტონი, "ნიუ-იორკის ისტორია"]
* {{en icon}} [[ენთონი ბერჯესი]] (1976). "New York", Little, Brown & Co.
* {{en icon}} [[კენეთ ჯეკსონი]] (1995). "The Encyclopedia of New York City", Yale University Press.

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{commons|New York City|ნიუ-იორკ სიტი}}
* [http://www.nyc.gov/ ნიუ-იორკის ოფიციალური საიტი]
* [http://www.nycvisit.com/ NYCvisit.com] - ქალაქ ნიუ-იორკის ოფიციალური ტურიზმის ვებსაიტი
* [http://www.pixelcase.com.au/vr/2009/newyork/ ვირტუალური ტური] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090430144644/http://www.pixelcase.com.au/vr/2009/newyork/ |date=2009-04-30 }}
* [http://wikitravel.org/en/New_York_City ტურისტის მეგზური]
* [http://newyork.wikicities.com/wiki/ ნიუ-იორკის ვიკი]
* [http://nymag.com ჟურნალი "ნიუ-იორკის" ვებსაიტი]
* [http://www.nyc.gov/citymap NYCityMap] - ნიუ-იორკის ინტერაქტიული რუკები

== სქოლიო ==
<div style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px; border:1px solid #AAAAAA;" class="scrollbox">
{{სქოლიოს სია}}
</div>

{{ნიუ-იორკი}}
{{აშშ უდიდესი ქალაქები}}
{{აშშ დედაქალაქები}}
{{პორტალი ნიუ-იორკი}}

{{საუკეთესო 2008}}

[[კატეგორია:ნიუ-იორკი]]
[[კატეგორია:აშშ-ის ქალაქები]]
[[კატეგორია:მსოფლიოს უდიდესი ქალაქები]]