იხილეთ წყარო გვერდისთვის ორიონის ნისლეული

{{ინფოდაფა ვარსკვლავი
 | ფონის ფერი = yellow
 | სახელი = ორიონის ნისლეული
 | სურათი = [[ფაილი:ორიონის ნისლეული.jpg|250px]]
 | წარწერა = ორიონის ნისლეული <br /> (''ავტორი: [[დავით დვალი]], ფოტო გადაღებულია [[თბილისი]]დან'')
 | დაკვირვების მონაცემები = yes
 | ეპოქა = J2000
 | თანავარსკვლავედი = [[ორიონი]]		
 | ra = {{RA|05|35|17.3}}
 | dec = {{DEC|-05|23|28}}
 | ვარსკვლავიერი სიდიდე = +4.0
}}
'''ორიონის ნისლეული''' ''(ასევე მოიხსენიებენ, როგორც მესიე 42, M42 და NGC 1976)'' — გაფანტული [[ნისლეული]], რომელიც „[[ორიონის სარტყელი|ორიონის სარტყელში“]] მდებარეობს, ეს უკანასკნელი კი [[ორიონი]]ს [[თანავარსკვლავედები|თანავარსკვლავედშია]] მოთავსებული. ის ერთ-ერთი ყველაზე კაშკაშა ნისლეულია და შეუიარაღებელი თვალითაც კარგად მოჩანს ღამის ცაზე. M42 მდებარეობს [[დედამიწა|დედამიწიდან]] 1344 ± 20 [[სინათლის სიჩქარე|სინათლის წლის]] მოშორებით. ეს ნისლეული დედამიწასთან ყველაზე ახლოს მდებარე [[ვარსკვლავთწარმომქმნელი პროცესები]]ს რეგიონია. მეცნიერების შეფასებით, მისი [[დიამეტრი]] 24 სინათლის წელია. ორიონის ნისლეულის [[მასა]] [[მზე|მზისას]] 2000-ჯერ აჭარბებს. ძველ ტექსტებში ის გვხვდება როგორც „დიდებული ნისლეული ორიონში“ ან „ორიონის დიდებული ნისლეული.“

ორიონის ნისლეული ერთ-ერთი ყველაზე დეტალურად შესწავლილი და ასტროფოტოგრაფთა საყვარელი ობიექტია ღამის ცაზე. ამ ნისლეულში ბევრად უკეთესად ჩანს თუ როგორ ფორმირდებიან [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავები]] და [[პლანეტარული სისტემა|პლანეტარული სისტემები]] [[გაზი]]სა და მტვრის ღრუბლის [[გრავიტაციული კოლაფსი|კოლაფსისგან]]. ასტრონომები პირდაპირ აკვირდებიან [[პროტოპლანეტარული დისკო|პროტოპლანეტარულ დისკოებს]], [[ვარსკვლავი|ყავისფერ ჯუჯებს]], გაზის ინტენსიურ და ტურბულენტურ მოძრაობებს ახლოს მდებარე მასიური ვარსკვლავების [[ფოტო-იონიზაციის ეფექტი|ფოტო-იონიზაციის ეფექტებს]]. ნისლეულში ასევე არის გაზის ზებრეგითი „ტყვიები,“ რომლებიც ორიონის ნისლეულის [[წყალბადი]]ს ღრუბლებს "ხვრეტენ." თითო ტყვიის [[დიამეტრი]] 10-ჯერ აღემატება [[პლუტონი]]ს ორბიტას. ისინი, სავარაუდოდ, 1000 წლის წინ შეიქმნენ უცნობი მძლავრი მოვლენის დროს.

== ძირითადი ინფორმაცია ==
[[ფაილი:Hubble Snaps View of the Orion Nebula.ogv|thumb|left|300px|ორიონის ნისლეულის ადგილმდებარეობის განხილვა - რას ვხედავთ ვარსკვლავთწარმომქმნელი პროცესების რეგიონში და ვარსკვლავთშორისი ქარების გავლენა ნისლეულის ფორმაზე]]
[[ფაილი:Orion composite1.jpg|thumb|right|250px|ორიონის თანავარსკვლავედი ორიონის ნისლეულთან ერთად (დაბლა)]]
M42 კარგად ჩანს შეუიარაღებელი თვალით ისეთი ქალაქებადანაც კი, სადაც ქალაქის განათება ხელს უშლის ღამის ცის ობიექტების დანახვას. ნისლეული მოჩანს, როგორც შუაში მდებარე "ვარსკვლავი" ორიონის ხმალში, რომელიც 3 ვარსკვლავისგან შედგება. ეს უკანასკნელი მოთავსებულია ორიონის სარტყლის სამხრეთ ნაწილში. „ვარსკვლავი“ ბუნდოვნად მოჩანს დამკვირვებლისთვის, რომელიც შეუიარაღებელი თვალით აკვირდება, ხოლო იმის შემჩნევა, რომ ის ნისლეულია, უკვე პატარა [[ტელესკოპი|ტელესკოპებითა]] და [[ბინოკლი|ბინოკლებით]] შეიძლება.

ორიონის ნისლეული შეიცავს ძალიან ახალგაზრდა ღია კლასტერს, სახელად „[[ტრაპეცია (ვარსკვლავთგროვა)|ტრაპეცია]].“ სახელი გამომდინარეობს თავისი 4 ძირითადი ვარსკვლავის [[ასტერიზმი]]ს გამო. ტრაპეციის ვარსკვლავები, სხვა ვარსკვლავებთან ერთად, თავიანთი სიცოცხლის ადრეულ ეტაპებზე არიან. ტრაპეცია შეიძლება უფრო დიდი „ორიონის ნისლეულის გროვის“ კომპონენტი იყოს, რომელშიც დაახლოებით 2000-მდე ვარსკვლავია, ხოლო მისი დიამეტრი 20 [[სინათლის სიჩქარე|სინათლის წელს]] აღწევს. ორი მილიონი წლის წინ ეს [[კლასტერი]] (იგივე გროვა) შეიძლება გაქცეული ვარსკვლავების — [[AE Aurigae]] (AE მეეტლე), [[53 Arietis]] (ქართული მნიშვნელობა ვერ მოვიპოვე) და [[Mu Columbae]] (MU მტრედი)- სახლი ყოფილიყო, რომლებიც კვლავაც მოძრაობენ 100 კმ/წმ-ზე მეტი [[სიჩქარე|სიჩქარით]] (თავიანთი ნისლეულის მიმართ).

დამკვირვებლებმა უკვე დიდი ხანია შეამჩნიეს განსაკუთრებული მომწვანო ელფერი ნისლეულში, დამატებით წითელი რეგიონები და ცისფერ-იისფერი არეები. წითელი ელფერი კარგად შესწავლილია. ის გამოწვეულია [[Hα]] რეკომბინაციისგან - გამოსხივება 656,3 ნმ [[ტალღის სიგრძე]]ზე. ცისფერი-იისფერი შეერადება კი გამოწვეულია  მასიური [[O კლასის ვარსკვლავები]]ს გამოსხივების არეკვლისგან, რომელიც ნისლეულის ბირთვში მდებარეობენ.

მწვანე ელფერი ასტრონომებისტთვის ადრეულ XX საუკუნეში თავსატეხი იყო, რადგან არც ერთ აქამდე ცნობილ [[სპექტრული ხაზები|სპექტრულ ხაზებს]] არ შეეძლოთ მისი ახსნა. გაჩნდა ერთი მოსაზრება, რომ ეს ხაზები გამოწვეულია ახალი ელემენტისგან, რომელსაც „ნისლეულიუმი (nebulium)“ უწოდეს. თუმცა, [[ატომური ფიზიკა|ატომური ფიზიკის]] უკეთ შეცნობის შემდეგ, მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ მწვანე სპექტრი გამოწვეული იყო ორმაგად [[იონიზაცია|იონიზირებული]] [[ჟანგბადი]]ს გადასვლის დაბალი ალბათობის  [[ელექტრონი]]სგან, სახელად „აკრძალული გადასვლა.“

== სტრუქტურა ==
[[ფაილი:Trapezium cluster optical and infrared comparison.jpg|thumb|left|250px|ოპტიკური სურათები კარგად ასახავენ მტვრისა და გაზის ღრუბლებს ორიონის ნისლეულში; ინფრაწითელი სურათი (მარჯვნივ) გამოააშკარავებს ახალ ვარსკვლავებს, რომლებიც ნისლეულში შიგნით ანათებენ.]]

M42 არის უფრო დიდი ნისლეულის - [[ორიონის მოლეკულური ღრუბლის კომპლექსი]]ს ნაწილი. ორიონის მოლეკულური ღრუბლის კომპლექსი იშლება მთელ ორიონის ნისლეულში და დამატებით მოიცავს [[ბერნარის მარყუჟი|ბერნარის მარყუჟს]], [[ცხენის თავის ნისლეული|ცხენის თავის ნისლეულს]], [[M43]]-ს, [[M78]]-სა და [[ცეცხლის ნისლეული|ცეცხლის ნისლეულს]]. ვარსკვლავები მთელ ორიონის ნისლეულში ფორმირდებიან და სწორედ ინტენსიური სითბოს გამო ეს რეგიონი დაწვრილებით ჩანს [[ელექტრომაგნიტური გამოსხივება|ინფრაწითელ დიაპაზონში]].

ნისლეული წარმოქმნის არც ისე სფერულ ღრუბელს, რომლის [[სიმკვრივე]] პიკს ბირთვთან ახლოს აღწევს. ღრუბლის ტემპეერატურა 10 000 გრადუსამდეა კელვინით, მაგრამ ეს ტემპერატურა საოცრად ეცემა ნისლეულის კიდესთან ახლოს. სიმკვრივის განაწილებისგან განსხვავებით, ღრუბელი გამოსახავს სიჩქარისა და ტურბალენციის მთელ რიგს, განსაკუთრებით მისი ბირთვის გარშემო. ფარდობითი მოძრაობები არის 10 კმ/წმ-მდე, ადგილობრივი ვარიაციებით 50 კმ/წმ და შეიძლება მეტიც კი.

== ვარსკვლავთწარმომქმნელი პროცესები ==
[[ფაილი:M42proplyds.jpg|thumb|left|250px|რამდენიმე პროპლიდის ხედი ორიონის ნისლეულში. სურათი გადაღებულია [[ნასა]]ს ედვინ [[ჰაბლი|ჰაბლის სახელობის კოსმოსური ტელესკოპით.]]]]
[[ფაილი:Star Formation Fireworks in Orion.jpg|thumb|left|250px|ვარსკვლავთწარმომქმნელი პროცესების ფოიერვერკები ორიონში.]]
ორიონის ნისლეული ვარსკვლავური ინკუბატორის ერთ-ერთი მაგალითია, სადაც ახალი ვარსკვლავები ინტენსიურად იბადებიან. დაკვირვებებმა ცხადყო, რომ დაახლოებით 700 ვარსკვლავი ნისლეულში ფორმირების პროცესების  განსხვავებულ ეტაპებზე არიან. [[ჰაბლი|ჰაბლის კოსმოსური ტელესკოპით (ჰკტ)]] ჩატარებული უკანასკნელი დაკვირვებებით მეცნიერებმა ძალიან ბევრი [[პროტოპლანეტარული დისკო]]ები (შემოკლ. პროპლიდი) აღმოაჩინეს. ჰკტ-მ 150-ზე მეტი ასეთი ობიექტი აღმოაჩინა ნისლეულში. მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ ისინი არიან ადრეულ ეტაპებზე მდგომი ისეთი სისტემები, რომლის დახმარებითაც [[მზის სისტემა]] ჩამოყალიბდა. მათი აშკარა რაოდენობა იმის დასამტკიცებლად გამოიყენეს, რომ ვარსკვლავური სისტემების ფორმირება ჩვეულებრივი მოვლენაა ჩვენს სამყაროში.

ვარსკვლავები ფორმირდებიან, როდესაც [[წყალბადი]]ს და სხვა გაზების შეჯგუფებები [[H II რეგიონი|H II რეგიონში]] იკუმშებიან თავიანთივე გრავიტაციის გავლენით. როდესაც გაზი კოლაფსირებს, ცენტრალური შეჯგუფებები უფრო ძლიერდება და გაზი უკიდურეს ტემპერატურამდე ცხელდება გრავიტაციული პოტენციური ენერგიის თერმულ ენერგიად გარდაქმნის დახმარებით. თუ ტემპერატურა საკმარისია, უკვე იწყება თერმობირთვული სინთეზი (ან თერმობირთვული რეაქციები) და ფორმირდება [[პროტოვარსკვლავი]]. ეს უკანასკნელი მაშინ არის „დაბადებული,“ როდესაც ის ენერგიის გამოსხივებას იწყებს და შესწევს იმის უნარი, რომ წონასწორობა შეინარჩუნოს და გრავიტაციული კოლაფსი შეაჩეროს.

როგორც წესი, მატერიის ღრუბელი შესამჩნევად შორს რჩება ვარსკვლავიდან, სანამ თერმობირთვული რეაქციები დაიწყება. ეს ნარჩენი ღრუბელი არის პროტოვარსკვლავის პროტოპლანეტარული დისკო, სადაც შესაძლოა პლანეტების ფორმირება მოხდეს. ბოლო ხანს ჩატარებული დაკვირვებები ინფრაწითელ დიაპაზონში აჩვენებენ, რომ მტვრის მარცხველი ამ პროტოპლანეტარულ დისკოებში იზრდებიან და ბილიკებზე იწყება [[პლანეტისიმალები]]ს ფორმირება.

ცოტა ხანში პროტოვარსკვლავი გადადის მთავარი მიმდევრობის ფაზაში, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის უკვე კლასიფიცირებულია, როგორც [[ვარსკვლავი]]. მართალია პლანეტარული დისკოების უმეტესობას პლანეტების ფორმირება შეუძლიათ, მაგრამ დაკვირვებები აჩვენებენ, რომ ინტენსიურ ვარსკვლავურ რადიაციას უნდა დაენგრია ნებისმიერი პროტოპლანეტარული დისკო, რომელიც წარმოიქმნა ჯგუფ „ტრაპეციასთან“ ახლოს, თუ ჯგუფი ისეთივე მოხუცია, როგორც მცირე მასის მქონე ვარსკვლავები კლასტერში (გროვაში). რადგანაც პროპლიდები ტრაპეციასთან ძალიან ახლოს შეინიშნებიან, შეიძლება იმაზე კამათი, რომ ეს ვარსკვლავები ბევრად ახალგაზრდები არიან, ვიდრე მთელი კლასტერის წევრები.

=== ვარსკვლავური ქარი და მისი ეფექტები ===
როდესაც ვარსკვლავები ფორმირდებიან, ისინი ნისლეულში ასხივებენ დამუხტული ნაწილაკების ნაკადს, რომელსაც ვარსკვლავური ქარი ეწოდება. მასიურ და ახალგაზრდა ვარსკვლავებს უფრო ძლიერი ვარსკვლავური ქარები აქვთ, ვიდრე ჩვენს [[მზე]]ს. ქარი წარმოქმნის დარტყმით ტალღებს ან ჰიდროდინამიკურ არამდრადობას, როდესაც ის ეჯახება ნისლეულში არსებულ გაზს, რომელიც შემდეგ გაზის ღრუბლებს აძლევს ფორმას. ვარსკვლავური ქარისგან წარმოქმნილი დარტყმითი ტალღები დიდ როლს თამაშობს ვარსკვლავების ფორმირებაში. ის ამას გაზის ღრუბლების შეერთებით აკეთებს.

[[ფაილი:ripples.png|thumb|right|250px|ჭავლების ხედი, რომელიც წარმოქმნა ვარსკვლავური ქარის ღრუბლებზე ურთიერთქმედებამ ([[კელვინ-ჰელმოლცის არასტაბილურობა]])]]

დარტყმითი ტალღების 3 განსხვავებული ტიპი არსებობს ორიონის ნისლეულში. უმეტესობა შეინიშნება [[ჰერბიგ-ჰაროს ობიექტები|ჰერბიგ-ჰაროს ობიექტებში]]

* '''რკალისებრი''' დარტყმითი ტალღები უძრავია და ფორმირდება, როდესაც ორი ნაწილაკის ნაკადი ერთმანეთს ეჯახება. ისინი წარმოიქმნებიან ნისლეულში არსებულ ძალიან ცხელ ვარსკვლავებთან ახლოს, სადაც ვარსკვლავური ქარის სიჩქარე ათასობით კმ/წმ-ს აღწევს, ხოლო ნისლეულის გარე ნაწილების სიჩქარე ათობით კმ/წმ სიჩქარეს აღწევს. რკალისებრი დარტყმები შეიძლება ასევე წარმოიქმნას ვარსკვლავური ჭავლების (ჯეტები) ფრონტის დასასრულზე, როდესაც ჭავლი ეჯახება ვარსკვლავთშორის ნაწილაკებს.

* '''რეაქტიული''' დარტმითი ტალღები ფორმირდება ახლად დაბადებული [[T Tauri]] ვარსკვლავებიდან გამომავალი მატერიის ჭავლებიდან. ეს ვიწრო ნაკადები ასობით კმ/წმ სიჩქარით მოძრაობენ და ხდებიან დარტმითი ტალღები, როდესაც ისინი ეჯახებიან შედარებით უძრავ გაზებს.

* '''დამახინჯებული''' დაარტმითი ტალღები დამკვირვებლისთვის რკალისებრის მსგავსად გამოიყურება. ისინი წარმოიქმნება, როდესაც რეაქტიული დარტმითი ტალღა ეჯახება მოძრავ გაზს.

* ვარსკვლავური ქარის ურთიერთქმედება გარშემო მყოფ ღრუბელთან ასევე წარმოქმნის „ტალღებს,“ რომელიც მიჩნეულია, რომ გამოწვეულია [[კელვინ-ჰელმოლცის არასტაბილურობა|კელვინ-ჰელმოლცის არასტაბილურობით]]

== რესურსები ინტერნეტში ==
*[http://alienworlds.glam.ac.uk/OrionNebula.html '''Animated tour of the Orion Nebula'''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301230813/http://alienworlds.glam.ac.uk/orionNebula.html |date=2012-03-01 }}, University of Glamorgan
*[http://chandra.harvard.edu/photo/2007/orion/ Orion Nebula observed by Chandra/HST]
*[http://www.gemini.edu/index.php?option=content&task=view&id=226 Orion Nebula observed by Gemini Observatory]
*[http://www.spacetelescope.org/images/archive/freesearch/orion+nebula/viewall/1 Orion Nebula at ESA/Hubble] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090130091659/http://www.spacetelescope.org/images/archive/freesearch/orion+nebula/viewall/1 |date=2009-01-30 }}
*[http://www.seds.org/messier/m/m042.html Messier 42, SEDS Messier pages] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060412081619/http://www.seds.org/messier/m/m042.html |date=2006-04-12 }} and specifically [http://www.seds.org/~spider/ngc/ngc.cgi?m42 NGC 1976].
*[http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2006/01/image/a January 2006 Hubble Space Telescope image of the Orion Nebula]
*[http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2006/01/image/e January 2006 Hubble Space Telescope image of the Trapezium cluster]
*[http://www.seds.org/messier/more/m042_hst2.html Orion Nebula M42, Hubble Images]
*[http://spaceflightnow.com/news/n0101/19orion/ Remarkable new views captured of Orion Nebula], SpaceFlight Now, 2001.
* [http://www.nightskyinfo.com/archive/orion_nebula NightSkyInfo.com - The Great Orion Nebula]
*[http://vis.sdsc.edu/research/orion.html Computer visualization of Orion Nebula.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080418074124/http://vis.sdsc.edu/research/orion.html |date=2008-04-18 }} Data gathered from the Hubble Space Telescope and ground-based sensors were combined to form a 3D volume visualization of the nebula. Narration of the planetarium-like flythrough describes notable features and views from angles not possible from Earth. Link contains downloadable MPEG and Quicktime movies of flythrough.
*[[Astronomy Picture of the Day]]
**[http://apod.nasa.gov/apod/ap100410.html Spitzer's Orion] 2010 April 10
**[http://apod.nasa.gov/apod/ap091222.html Planetary Systems Now Forming in Orion] 2009 December 22
**[http://apod.nasa.gov/apod/ap081023.html Great Orion Nebulae] 2008 October 23

[[კატეგორია:ნისლეულები]]
[[კატეგორია:დიფუზიური ნისლეულები]]
[[კატეგორია:ორიონის თანავარსკვლავედი]]