იხილეთ წყარო გვერდისთვის ოტო ჰანი

{{ინფოდაფა მეცნიერი}}
'''ოტო ჰანი''' ([[გერმ.]] Otto Hahn; დ. [[8 მარტი]], [[1879]], [[მაინის ფრანკფურტი]] — გ. [[28 ივლისი]], [[1968]], [[გეტინგენი]]) — [[გერმანელები|გერმანელი]] ქიმიკოსი. სწავლობდა [[მარბურგი]]სა და [[მიუნხენი]]ს უნივერსიტეტებში, [[1919]]–[[1934]] [[პროფესორი]] [[ბერლინი|ბერლინში]]. [[1912]]-იდან მუშაობდა იმპერატორ ვილჰელმის სახელობის ქიმიის ინსტიტუტში (ბერლინში), სადაც [[1938]]-მდე [[ლიზე მაიტნერი|ლ. მაიტნერთან]] ერთად ჩაატარა გამოკვლევა ([[1928]]-იდან ამ ინსტიტუტის დირექტორი). [[1946]]–[[1960]] — [[მაქს პლანკი|მ. პლანკის]] საზოგადოების [[პრეზიდენტი]] [[გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა|გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში]], [[1960]]-იდან — საპატიო პრეზიდენტი. ჰანის ძირითადი შრომები ეძღვნება რადიოაქტიურობის გამოკვლევას. აღმოაჩინა მრავალი იზოტოპი და ახალი რადიოაქტიური ელემენტი პროტაქტინიუმი (ლ. მაიტნერთან ერთად). პირველმა აღმოაჩინა ბუნებრივი რადიოაქტიური ელემენტების ბირთვული იზომერიის მოვლენა ([[1921]]) და ფ. შტრასმანთან ერთად ([[1938]]) ურანის [[ბირთვის გაყოფა]] ნეიტრონების მოქმედებით ([[ბირთვული რეაქციები]]). [[ნობელის პრემია]] ([[1944]]). მსოფლიოს მრავალი აკადემიის წევრი.

იყო პოლიტიკური დოქტრინის, [[ნაციონალ-სოციალიზმი|ნაციონალ-სოციალიზმის]] ოპონენტი. [[მეორე მსოფლიო ომი|მეორე მსოფლიო ომის]] დროს მუშაობდა [[გერმანია|გერმანიის]] [[ბირთვული იარაღი|ბირთვული იარაღის]] პროგრამაზე. ოტო ჰანი [[1946]] წელს იყო გერმანული სამეცნიერო ინსტიტუტის „კაიზერ ვილჰემ საზოგადოების“ ბოლო პრეზიდენტი, ხოლო [[1948]] წლიდან [[1960]] წლამდე ოფიციალურად დამოუკიდებელი და არაკომერციული ორგანიზაციის, „მაქს პლანკის საზოგადოების“ დამფუძნებელი პრეზიდენტი. ომის შემდგომ პერიოდში, ბევრი მიიჩნევდა მას როგორც [[დასავლეთ გერმანია|დასავლეთ გერმანიის]] ყველაზე ცნობილ და პატივსაცემ მოქალაქედ. 

==ადრეული ცხოვრება==
ცნობილი გერმანელი ქიმიკოსი ოტო ჰანი, 1879 წლის 8 მარტს [[მაინის ფრანკფურტი|მაინის ფრანკფურტში]] დაიბადა. იყო „გლასბაუ ჰანის კომპანიის“ დამფუძნებლის ჰეინრიხ ჰანის ([[1845]]-[[1922]]) და ჩარლოტა ჰანის (1845-[[1905]]) უმცროსი ვაჟი. მას დედის პირველი ქორწინებიდან ჰყავდა უფროსი ნახევარ ძმა, სახელად კარლი, და ასევე ორი უფროსი ძმა ჰეინერი და ჯულიუსი. ისინი ერთად მამის სახელოსნოს ზემოთ ცხოვრობდნენ. ოჯახის სამმა უმცროსმა შვილმა განათლება ფრანკფურტში მიიღო. 15 წლის ასაკში ოტო ჰანმა დიდი ინტერესი გამოიჩინა ქიმიის მიმართ, იგი ხშირად ატარებდა მარტივ ქიმიურ ექსპერიმენტებს თავის სახლში. მამამისს სურდა რომ ოტოს არქიტექტურა შეესწავლა, რადგან მის მფლობელობაში რამდენიმე ბიზნესისთვის გამოსადეგარი ფართი შედიოდა, თუმცა ოტოს ინტერესები განსხვავებული იყო, მან დაარწმუნა მამამისი რომ მისი ამბიცია ინდუსტრიული ქიმიკოსობა იყო.{{sfn|Hahn|1966|pp=2–6}}

[[1897]] წელს სკოლის დამთავრების შემდეგ, მან ქიმიის შესწავლა გერმანიის ერთ-ერთ უძველეს უნივერსიტეტში, [[მარბურგის უნივერსიტეტი|მარბურგის უნივერსიტეტში]] გადაწყვიტა. ჰანი უნივერსიტეტში სწავლის დროს შეუერთდა სტუდენტურ „ბუნებისმეტყველების და მედიცინის ასოციაციას“, რომელიც დღეს „Coburger Convent der akademischen Landsmannschaften und Turnerschaften“-ის სახელწოდებითაა ცნობილი. მან თავისი სასწავლო მესამე და მეოთხე სემესტრი [[მიუნხენის უნივერსიტეტი|მიუნხენის უნივერსიტეტში]] გაატარა, სადაც იგი [[ორგანული ქიმია|ორგანულ ქიმიას]] გერმანელი ქიმიკოსის [[ადოლფ ბაიერი|ადოლფ ვონ ბაიერის]] დახმარებით დაეუფლა, ხოლო [[ფიზიკური ქიმია|ფიზიკურ ქიმიას]] [[ფრიდრიხ ვილჰემ მუთმენი|ფრიდრიხ ვილჰემ მუთმენის]] დახმარებით. იგი აქ [[არაორგანული ქიმია|არაორგანულ ქიმიასაც]] სწავლობდა, ამ საგანში მისი მასწავლებელი გერმანელი ქიმიკოსი [[კარლ ანდრეას ჰოფმანი]] იყო. მოგვიანებით მან სადიზერტაციო ნაშრომი კლასიკური ორგანული ქიმიის ერთ-ერთ თემაზე დაწერა, და [[1901]] წელს მარბურგის უნივერსიტეტისგან მიენიჭა დოქტორის ხარისხი. მას შემდეგ რაც ოტომ თავისი სამხედრო მოვალეობა შეასრულა, იგი მარბურგის უნივერისტეტში დაბრუნდა, სადაც ორი წლის განმავლობაში იყო თავისი აკადემიური მრჩეველის და გერმანელი ქიმიკოსის [[თეოდორ ზინკე|თეოდორ ზინკეს]] ასისტენტი.{{sfn|Hahn|1966|pp=7–11}}{{sfn|Spence|1970|pp=281-282}}

==რადიო თორიუმის და სხვა „ახალი ელემენტების“ აღმოჩენა==
ჰანის კარიერული ამბიციები კვლავ ინდუსტრიაში მუშაობა იყო. მან სამუშაო შეთავაზება Kalle & Co-ს დირექტორისგან ეუგენ ფიშერისგან მიიღო, (ეუგეენ ფიშერი იყო [[გერმანელი]] ორგანული ქიმიკოსის და [[ნობელის პრემიის ლაურეატები ქიმიაში|ნობელის პრემიის ლაურეატის]] [[ჰანს ფიშერი|ჰანს ფიშერის]] მამა), თუმცა სამსახურის ერთ-ერთი წინაპირობა იყო ის რომ ოტო ჰანს მუშაობის პერიოდში სხვა ქვეყანაში უნდა ეცხოვრა. მას შემდეგ რაც იგი [[ინგლისური ენა|ინგლისურ ენას]] კარგად დაეუფლა მან მუშაობა [[1904]] წელს „ლონდონის საუნივერსიტო კოლეჯში“ დაიწყო, სადაც იგი სერ [[უილიამ რამზაი|უილიამ რამზაის]] დაკვეთით მუშაობდა (უილიამ რამზაი ცნობილია [[ინერტული გაზი|ინერტული გაზის]] აღმოჩენით). აქ ჰანი [[რადიო ქიმია|რადიო ქიმიაზე]] მუშაობდა, იმ დროს რადიოქიმია ახალი სფერო იყო. [[1905]] წელს, [[რადიუმი|რადიუმზე]] მუშაობისას მან ახალი ნივთიერება აღმოაჩინა, რომელსაც რადიოთორიუმი უწოდა ([[თორიუმი]]-228), იმ დროს ფიქრობდნენ რომ თორიუმი რადიოაქტიური ელემენტი იყო.{{sfn|Hahn|1966|pp=7–11}}(სინამდვილეში მან კარგად ცნობილი ქიმიური ელემენტის, თორიუმის [[იზოტოპი]] აღმოაჩინა; ჰანის აღმოჩენილი მასალის იზოტოპობა [[1913]] წელს [[ბრიტანელი|ბრიტანელმა]] ქიმიკოსმა [[ფრედერიკ სოდი|ფრედერიკ სოდიმ]] დაამტკიცა.) <ref>{{cite journal |last=Hughes |first= Jeff |date=29 December 2008 |volume=29 |pp=131–165 |title=Making isotopes matter: Francis Aston and the mass-spectrograph |journal=Dynamis |issn=0211-9536 |doi=10.4321/S0211-95362009000100007
|doi-access=free }}</ref>
როდესაც უილიამ რამზაის ინსტიტუტში კიდევ ერთი ახალი ელემენტი აღმოაჩინეს, იგი ენთუზიაზმით ცდილობდა რომ აღმოჩენის გზების მეთოდები გამოეცხადებინა. [[1905]] წლის [[16 მარტი|16 მარტს]] [[სამეფო საზოგადოება|სამეფო საზოგადოების]] შეხვედრაზე მან ახალი ელემენტის აღმოჩენაზე და ჰანის რადიოთორიუმზე ისაუბრა.{{sfn|Hoffmann|2001|p=35}}

ოტო ჰანმა თავისი სამეცნიერო შედეგები სამეფო საზოგადოების ჟურნალში [[1905]] წლის [[24 მარტი|24 მარტს]] გამოაქვეყნა.<ref>{{cite journal |title=A new radio-active element, which evolves thorium emanation. Preliminary communication |first=Otto |last=Hahn |journal=Proceedings of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical and Physical Character |volume=76 |issue=508 |date=24 May 1905 |pp=115–117 |doi=10.1098/rspa.1905.0009 |doi-access=free  | issn = 0950-1207 }}</ref>ეს იყო 250-ზე მეტი თავისი გამოქვეყნებული პუბლიკაციიდან პირველი სტატია, რომელიც რადიოქიმიას ეხებოდა.<ref>{{harvnb|Spence|1970|pp=303-313}} for a full list</ref>ლონდონში მოღვაწეობის ბოლო პერიოდში რაიმზაიმ ჰანს მის სამომავლო გეგმებზე ჰკითხა და უთხრა მას რომ რადიოქიმიას ნათელი მომავალი ჰქონდა, და ისეთი ადამიანი რომელსაც ახალი რადიოაქტიური ელემენტი აღმოეჩინა [[ბერლინის უნივერსიტეტი|ბერლინის უნივერსიტეტში]] უნდა წასულიყო. რამზაიმ გერმანელ ქიმიკოსს და ბერლინის უნივერსიტეტის ქიმიის ინსტიტუტის მთავარს [[ემილ ფიშერი|ემილ ფიშერს]] მისწერა, ფიშერმა მას უთხრა რომ ოტო ჰანს შეეძლო აქ მუშაობა, თუმცა ვერ იქნებოდა პრივატზენტი, რადგან აქ რადიოქიმია არ ისწავლებოდა. ჰანმა გადაწყვიტა რომ ამ თემაზე უფრო მეტი ინფორმაცია გაეგო და მან ბრიტანელ ფიზიკოსს [[ერნესტ რეზერფორდი|ერნესტ რუზერფორდს]] მისწერა, რის შედეგადაც რუზერფორდმა ჰანი ასისტენტად აიყვანა. 

[[1905]] წლის სექტემბრიდან [[1906]] წლამდე ჰანი რუზერფორდთან ერთად [[კანადა|კანადაში]], [[მაკგილის უნივერსიტეტი|მაკგილის უნივერსიტეტის]] ფიზიკის შენობაში მუშაობდა. სადაც სკეპტიკური დამოკიდებულება იყო იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად არსებობდა რადიო თორიუმი. ამერიკელი პიონერი და რადიოქიმიკოსი [[ბერტრამ ბოლტვუდი |ბერტრამ ბოლტვუდი]] თორიუმს იქსს და სისულელის ნაერთს უწოდებდა, თუმცა იგი მოგვიანებით დარწმუნდა იმაში რომ რადიო თორიუმი მართლაც არსებობს. მაგრამ ჰანის და ბოლტვუდის აზრი თორიუმის [[ნახევრად დაშლის პერიოდი|ნახევრად დაშლის პერიოდზე]] განსხვავებული იყო. ბრიტანელმა ფიზიკოსმა, ქიმიკოსმა და მათემატიკოსმა [[უილიამ ჰენრი ბრეგი|უილიამ ჰენრი ბრეგმა]] და ავსტრალიელმა ფიზიკოსმა [[რიჩარდ კლემანი|რიჩარდ კლემანმა]] აღნიშნეს რომ რადიოაქტიური ნივთიერებებისგან გამოსხივებულ ალფა ნაწილაკებს, ყოველთვის ერთნაირი ენერგია აქვთ, რაც აადვილებს მათი ამოცნობის მეორე გზის პოვნას. მოგვიანებით, ჰანმა რადიო თორიუმის ალფა ნაწილაკების გამყოფის გაზომვა გადაწყვიტა.

==ქორწინება==
[[1911]] წლის ივნისში, [[შჩეცინი|შჩეცინის]] კონფერენციაზე იგი პირველად შეხვდა ედით იუნგენნს, იუნგენი [[ბერლინის ხელოვნების სამეფო სკოლა|ბერლინის ხელოვნების სამეფო სკოლის]] სტუდენტი იყო. მოგვიანებით ისინი ერთმანეთს ბერლინში კიდევ შეხვდნენ, ხოლო [[1913]] წლის მარტს, ედითის მშობლიურ ქალაქ შჩეცინში დაქორწინდნენ. ედითის მამა პოლ ფერდინანდ იუნგენი მაღალი რანკის წოდების ადვოკატი და შჩეცინის, ქალაქის პარლამენტის პრეზიდენტი გარდაცვალებამდე, [[1915]] წლამდე იყო. წყვილმა თაფლობისთვე [[იტალია|იტალიაში]], [[გარდა (ტბა)|გარდის ტბის]] მახლობლად გაატარეს, შემდეგ ესტუმრეს [[ვენა|ვენასა]] და [[ბუდაპეშტი|ბუდაპეშტს]], სადაც ისინი უნგრელ რადიოქიმიკოსთან და ნობელის პრემიის ლაურეატთან, [[დიერდ ჰევეში|დიერდ ჰევეშისთან]] ერთად დარჩნენ.{{sfn|Spence|1970|p=286}}

მათი ერთადერთი შვილი ჰენო ჰანი [[1922]] წლის [[9 აპრილი|9 აპრილს]] დაიბადა. [[1942]] წელს, მეორე მსოფლიო ომის დროს, მსახურობდა არმიაში, სადაც მან ერთ-ერთი საბრძოლო ქმედების დროს მკლავი დაკარგა. იგი მოგვიანებით [[რომი|რომში]] გახდა ცნობილი ისტორიკოსი და მკვლევარი არქიტექტორი. [[1960]] წლის აგვისტოში, [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]] მოგზაურობისას იგი ავტოავარიის შედეგად მეუღლესთან და ასისტენტთან ერთად დაიღუპა.

== ლიტერატურა ==
{{ქსე|11|600}}

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{ნობელის პრემია 1944}}
{{ნობელის პრემია ქიმიაში}}

{{DEFAULTSORT:ჰანი, ოტო}}
[[კატეგორია:გერმანელი ქიმიკოსები]]
[[კატეგორია:დაბადებული 1879]]
[[კატეგორია:გარდაცვლილი 1968]]
[[კატეგორია:ნობელის პრემიის ლაურეატები ანბანის მიხედვით]]