იხილეთ წყარო გვერდისთვის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი

{{ინფოდაფა ყოფილი ქვეყანა
|სახელი = საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი
|მშობლიური სახელი = Союз Советских Социалистических Республик<br />{{სსრკ-ის ენები-ინფოდაფა}}
|სტატუსი = [[ფედერაცია|კავშირი]]
|ჰიმნი = «[[სსრკ-ის ჰიმნი|Союз нерушимый»]]
|დროშა = Flag of the Soviet Union.svg
|დროშის აღწერა = [[სსრკ-ის დროშა|დროშა]]
|გერბი = State Emblem of the Soviet Union.svg
|გერბის აღწერა = [[სსრკ-ის გერბი|გერბი]]
|რუკა = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg
|აღწერა = საბჭოთა კავშირის რუკა [[1945]] წლიდან
|p1 = რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკა
|flag_p1 = Flag RSFSR 1918.svg
|p2 = უკრაინის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა
|flag_p2 = Flag of the Ukrainian SSR (1923-1927).svg
|p3 = ამიერკავკასიის სფსრ
|flag_p3 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg 
|p4 = ბელორუსიის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა
|flag_p4 = Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg
|შექმნილია = [[30 დეკემბერი]] [[1922]]
|ლიკვიდერებულია = [[26 დეკემბერი]] [[1991]]
|s1 = საქართველო
|flag_s1 = Flag of Georgia (1990-2004).svg
|s2 = მოლდოვა
|flag_s2 = Flag of Moldova.svg
|s3 = ლატვია
|flag_s3 = Flag of Latvia.svg
|s4 = ლიტვა
|flag_s4 = Flag of Lithuania.svg
|s5 = ესტონეთი 
|flag_s5 = Flag of Estonia.svg
|s6 = აზერბაიჯანი 
|flag_s6 = Flag of Azerbaijan.svg
|s7 = თურქმენეთი
|flag_s7 = Flag of Turkmenistan 1992.png
|s8 = უკრაინა 
|flag_s8 = Flag of Ukraine.svg
|s9 = სომხეთი 
|flag_s9 = Flag of Armenia.svg
|s10 = ყაზახეთი
|flag_s10 = Flag of Kazakhstan.svg
|s11 = ტაჯიკეთი 
|flag_s11 = Flag of Tajikistan.svg
|s12 = უზბეკეთი 
|flag_s12 = Flag of Uzbekistan.svg
|s13 = რუსეთი
|flag_s13 = Flag of Russia 1991-1993.svg
|s14 = ბელარუსი 
|flag_s14 = Flag of Belarus (1991-1995).svg
|s15 = ყირგიზეთი 
|flag_s15 = Flag of Kyrgyzstan.svg
|დევიზი = {{lang-ka|პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!}}<br />{{lang-ru|Пролетарии всех стран, соединяйтесь!}}
|დედაქალაქი = [[მოსკოვი]]
|ქალაქები = [[მოსკოვი]], [[ლენინგრადი]], [[კიევი]], [[მინსკი]],  [[ალმათი]], [[ტაშკენტი]], [[თბილისი]]
|ენა = არა <small>(სამუშაო [[რუსული]])</small> 
|ვალუტა =[[საბჭოთა მანეთი]]
|ფართობი = 22 402 200 კმ² <ref>1991 წლისთვის</ref>
|მოსახლეობა = 293 047 571<ref>1989 წლისთვის</ref>
|მართველობის ფორმა = [[მარქსიზმ-ლენინიზმი|მარქსისტ-ლენინისტური]] ერთპარტიული სახელმწიფო
|დინასტია =
|მმართველის ტიტული = ფაქტობრივი ლიდერი
|მმართველი1 = [[ვლადიმერ ლენინი]]
|მმართველი1 წელი = [[1922]]-[[1924]]
|მმართველის ტიტული2 = 
|მმართველი2 = [[იოსებ სტალინი]]
|მმართველი2 წელი = [[1924]]-[[1953]]
|მმართველის ტიტული3 = 
|მმართველი3 = [[გიორგი მალენკოვი]]
|მმართველი3 წელი = [[1953]]
|მმართველის ტიტული4 = 
|მმართველი4 = [[ნიკიტა ხრუშჩოვი]]
|მმართველი4 წელი = [[1953]]-[[1964]]
|მმართველის ტიტული5 = 
|მმართველი5 = [[ლეონიდ ბრეჟნევი]]
|მმართველი5 წელი = [[1964]]-[[1982]]
|მმართველის ტიტული6 =  
|მმართველი6 = [[იური ანდროპოვი]]
|მმართველი6 წელი = [[1982]]-[[1984]]
|მმართველის ტიტული7 =  
|მმართველი7 = [[კონსტანტინე ჩერნენკო]]
|მმართველი7 წელი = [[1984]]-[[1985]]
|მმართველის ტიტული8 =  
|მმართველი8 = [[მიხეილ გორბაჩოვი]]
|მმართველი8 წელი = [[1985]]-[[1991]]
|რელიგია = არცერთი <small>(ფაქტ. [[ათეიზმი]])</small>
|დამატებითი პარამეტრი1 = ინტერნეტ დომენი
|პარამეტრის შიგთავსი1 = [[.su]]
|ეტაპი1 =
|თარიღი1 =
|წელი1 =
|ეტაპი2 =
|თარიღი2 =
|წელი2 =
|ეტაპი3 =
|თარიღი3 =
|წელი3 =
|ეტაპი4 =
|თარიღი4 =
|წელი4 =
|ეტაპი5 =
|თარიღი5 =
|წელი5 =
|ეტაპი6 =
|თარიღი6 =
|წელი6 =
|დამატებითი პარამეტრი2 = სატელეფონო კოდი
|პარამეტრის შიგთავსი2 =+7
|წინა =
|წინამორბედი1 =
|წინამორბედი2 =
|წინამორბედი3 =
|წინამორბედი4 =
|წინამორბედი5 =
|წინამორბედი6 =
|წინამორბედი7 =
|შემდეგი =
|მემკვიდრე1 =
|მემკვიდრე2 =
|მემკვიდრე3 =
|მემკვიდრე4 =
|მემკვიდრე5 =
|მემკვიდრე6 =
|მემკვიდრე7 =
|სქოლიო = {{reflist}}
}}
'''საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი''' (შემოკლებით '''სსრკ, საბჭოთა კავშირი, სსრ კავშირი, საბჭოეთი''')  — სოციალისტურ-ცენტრალიზებულად მართული მრავალეროვანი სახელმწიფო აღმოსავლეთ [[ევროპა]]ში, [[კავკასია]]ში, ჩრდილო და შუა [[აზია]]ში.

საბჭოთა კავშირი [[1922]] წლის [[30 დეკემბერი|30 დეკემბერს]] დაარსდა და [[1991]] წლის [[26 დეკემბერი|26 დეკემბერს]] უზენაესი საბჭოს გადაწყვეტილებით დაიშალა.

კავშირის დაშლის შემდეგ სახელმწიფოს საჯარო-კანონებრივი ვალდებულებანი [[რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკა|რუსეთის საბჭოთა ფედერაციულ სოციალისტურ რესპუბლიკას]] დაეკისრა (მოგვიანებით [[რუსეთის ფედერაცია]]ს).

== სახელწოდება ==

'''ოფიციალური:'''
* [[აზერბაიჯანული ენა|აზერბაიჯანულად]] — Совет Сосиалист Республикалары Иттифагы
* [[ბელარუსული ენა|ბელარუსულად]] — Саюз Савецкых Сацыялiстычных Рэспублiк
* [[ესტონური ენა|ესტონურად]] — Nõukogude Sotsialistlike Vabariikide Liit
* [[თურქმენული ენა|თურქმენულად]] — Совет Социалистик Республикалары Союзы
* [[ლატვიური ენა|ლატვიურად]] — Padomju Sociālistisko Republiku Savienība
* [[ლიეტუვური ენა|ლიეტუვურად]] — Tarybų Socialistinių Respublikų Sąjunga
* [[მოლდავური ენა|მოლდავურად]] — Униуня Републичилор Совиетиче Сочиалисте
* [[რუსული ენა|რუსულად]] — Союз Советских Социалистических Республик
* [[სომხური ენა|სომხურად]] — Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն
* [[ქართული ენა|ქართულად]] — საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი
* [[ტაჯიკური ენა|ტაჯიკურად]] — Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравии Сосиалистӣ
* [[უზბეკური ენა|უზბეკურად]] — Совет Социалистик Республикалари Иттифоқи
* [[უკრაინული ენა|უკრაინულად]] — Союз Радянських Соціалістичних Республік
* [[ყაზახური ენა|ყაზახურად]] — Советтік Социалистік Республикалар Одағы
* [[ყირგიზული ენა|ყირგიზულად]] — Советтик Социалисттик Республикалар Союзу

საბჭოთა კავშირის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი ([[1990]] წლის მონაცემებით – 78 %) შედგებოდა [[რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკა|რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკისგან]], რომელიც [[1917]] წლის [[ოქტომბრის რევოლუცია|7 ნოემბრის რევოლუციის]] შედეგად [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის ცარისტული იმპერიის]] ტერიტორიაზე დაარსდა და საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დამოუკიდებელ რუსეთის ფედერაციის სახით მის იურიდიულ მემკვიდრედ დარჩა. რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკის დომინირების გამო საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირს მსოფლიოში, მეტწილად კი [[დასავლეთი|დასავლეთში]], ძირითადად როგორც „რუსეთს“ იცნობდნენ.

== გეოგრაფია ==
საბჭოთა კავშირის ტერიტორიული ზრდა მისი დაარსებიდან დაიწყო და [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს განმავლობაში გრძელდებოდა, როდესაც მან [[ბალტიის ქვეყნები]] – [[ესტონეთი]], [[ლიტვა]] და [[ლატვია]], ასევე [[ბესარაბია]]ს ([[რუმინეთი]]ს ნაწილი, შემდგომში [[მოლდავეთის სსრ]]), [[ტანუ-ტუვა]]ს ([[ტუვის რესპუბლიკა]]), აღმოსავლეთ [[პრუსია|პრუსიის]] ჩრდილო ნაწილები, [[ფინეთი]]ს, [[პოლონეთი]]ს, [[ჩეხოსლოვაკია|ჩეხოსლოვაკიისა]] და [[იაპონია|იაპონიის]] ტერიტორიული ნაწილები შემოიერთა.<br /> ამგვარად საბჭოთა კავშირი კაცობრიობის უახლეს ისტორიაში ტერიტორიულად უდიდესი სახელმწიფო იყო (თუ არ ჩავთლით [[რუსეთის იმპერია]]ს [[1917]] წლამდე, რომლის შემადგენლობაშიც ამის გარდა შედიოდა ფინეთი, პოლონეთი და [[თურქეთი]]ს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილები).

[[1945]] წლიდან საბჭოთა კავშირი ესაზღვრებოდა [[რუმინეთი|რუმინეთს]], ჩეხოსლოვაკიას, პოლონეთს, ფინეთს, [[ნორვეგია]]ს, [[ჩრდილოეთის ყინულოვანი ოკეანე|ჩრდილოეთის ყინულოვან]] და [[წყნარი ოკეანე|წყნარ ოკეანეებს]], [[ჩრდილოეთი კორეა|ჩრდილოეთ კორეას]], [[ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა]]ს, [[მონღოლეთი|მონღოლეთს]], [[ავღანეთი|ავღანეთს]], [[ირანი|ირანის ისლამურ რესპუბლიკას]], თურქეთსა და [[შავი ზღვა|შავ ზღვას]].

22,4 მილიონი კვადრატული კილომეტრი სიდიდის სსრკ-ის ტერიტორია დედამიწის ხმელეთის თითქმის მეექვსედს იჭერდა და 11 [[სასაათო სარტყელი|სასაათო სარტყელს]] მოიცავდა. 
[[ფაილი:SovietUnionPhysical.jpg|thumbnail|left|450px|ყოფილი საბჭოთა კავშირის ფიზიკური რუკა]]
<!-- folgendes Element dient der Darstellung, bitte nicht entfernen -->
<div style='clear:left;display:none;'>&nbsp;</div>
{{clear}}

== მოსახლეობა ==
[[ფაილი:Soviet Union demography.png|thumbnail|მოსახლეობის დინამიკა]]
[[1988]] წლის მონაცემებით საბჭოთა კავშირის 15 მოკავშირე რესპუბლიკაში მოსახლეობის რიცხვი 286,717 მილიონს შეადგენდა. რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული რესპუბლიკა როგორც ტერიტორიულად, ასევე მოსახლეობის რიცხვის მხრივ, მთელ კავშირზე პოლიტიკური და ეკონომიური თვალსაზრისით დომინირებდა.

== რელიგიის საკითხი საბჭოთა კავშირში ==
საბჭოეთის სახელმწიფო დოქტრინას სამეცნიერო [[ათეიზმი]] წარმოადგენდა. [[რელიგია|რელიგიის]] მიმდევრობა სხვადასხვა დროში ან აკრძალული იყო, ან სახელმწიფოებრივ შეზღუდვას განიცდიდა, მაგალითად, აკრძალული იყო საჯარო საეკლესიო გალობა.

[[1920]] წლისთვის რუსეთის მოსახლეობის 90 % მიეკუთვნებოდა [[რუსული მართლმადიდებლური ეკლესია|რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას]]. [[1940]] წლისთვის ეს რიცხვი 30 %-ზე დაბლა დაეშვა. ურიცხვმა მორწმუნემ რეპრესირება განიცადა ან [[ციმბირი|ციმბირში]] იქნა გადასახლებული. ბევრი მათგანი აწამეს ან დახვრიტეს.

საბჭოთა კავშირის პირველი მეთაური, [[ვლადიმერ ლენინი]], [[კარლ მარქსი]]ს მიმდევარი იყო, რომელიც ქრისტიანობას ჩაგვრის იარაღად აღწერდა. რელიგიას მარქსი „ხალხის ოპიუმს“ უწოდებდა, ლენინმა კი მოგვიანებით განაცხადა: „ყოველი რელიგიური იდეა, ყოველი იდეა ყოველგვარ ღმერთუკას შესახებ ... ყოვლად წარმოუდგენელი სიბილწეა“.

[[ლენინი]]ს მეთაურობით საბჭოთა მთავრობამ გამოსცა დეკრეტები და კანონები (1918 წლის იანვარ-თებერვლის „დეკრეტი სინდისის თავისუფლებაზე, საეკლესიო და რელიგიურ გაერთიანებაზე“, აგრეთვე 27 ივნისის იუსტიციის სახალხო კომისრის [[პეტრე სტუჩკა]]ს მიერ გამოცემული „ლიკვიდირების კანონი“, რომლებიც ქაღალდზე რელიგიური თავისუფლების გარანტიას იძლეოდნენ, მაგრამ ეკლესიას მის საკუთრებას ართმევდნენ). 

სინამდვილეში [[ეკლესია (ნაგებობა)|ეკლესია]] ძველი წესწყობილების წარმომადგენლად, ხოლო მისი მიმდევრები — კონტრრევოლუციონერებად იქნენ აღიარებული (”რევოლუციის ზურგში ხანჯლის ჩამცემნი”).

ამ დეკრეტებს მოჰყვა რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის მსახურთა მასობრივი დახვრეტები.

[[სტალინი]]ს მმართველობისას ათასობით ეკლესიის მსახურნი ე. წ. „[[გულაგი|გულაგში]]“ გადაიგზავნენ (ციმბირის ტერიტორიაზე მოქმედი საბჭოური ტიპის სამუშაო-[[საკონცენტრაციო ბანაკი|საკონცენტრაციო ბანაკები]]).

ასევე [[შუა აზია|შუააზიის]] რესპუბლიკებში, რომლებშიც მეტწილად [[ისლამი|მუსლიმები]] ცხოვრობდნენ, [[მეჩეთი|მეჩეთების]] უმრავლესობა დაიხურა და რელიგიური პრაქტიკა აიკრძალა.

1925 წელს, როდესაც რუსეთის მართლმადიდებელი პატრიარქი [[ტიხონი (მოსკოვის პატრიარქი)|ტიხონი]] გარდაიცვალა, ეკლესიას არ მისცეს სხვა პატრიარქის არჩევის უფლება. ამას მოჰყვა თავდასხმა რელიგიაზე, რასაც შედეგად ეკლესიების შენობათა უმეტესობის დანგრევა თუ საერო საქმეებისთვის მათი გადაკეთება მოჰყვა. მღვდლებს შრომა-გასწორების კოლონიებისკენ უკრეს თავი, სადაც ბევრი მათგანი დაიღუპა. „იოსებ სტალინის მმართველობის დროს 20-იანი წლების დასასრულსა და 30-იან წლებში, — ნათქვამია ენციკლოპედია „[[ბრიტანიკაში]]“, — ეკლესია სისხლიანი რეპრესიების მსხვერპლი გახდა. ამ დევნისას ათასობით ადამიანი დახოცეს. 1939 წლისთვის მხოლოდ სამ თუ ოთხ მართლმადიდებელ ეპისკოპოსს შეეძლო ოფიციალურად მსახურება, 100 ეკლესიას კი — ფუნქციონირება“.

გარდა ამისა, ციმბირში, ძირითადად [[ბაიკალის ტბა|ტბა ბაიკალის]] სამხრეთ მხარეს, მრავალრიცხოვნად ცხოვრობდნენ [[ბუდიზმი|ბუდისტები]] და სხვასხვა ადგილობრივი ტრადიციული რწმენის ხალხები, რომელთა რელიგიური პრაქტიკაც ძლიერ შეზღუდვას განიცდიდა.

[[1939]] წელს მკაცრი სახელმწიფო ანტირელიგიური დამოკიდებულება შესუსტდა. მღვდელთა გარკვეული ნაწილი ტყვეობიდან გაათავისუფლეს. ხელახლა გაიხსნა რამდენიმე უმაღლესი სასულიერო სასწავლებელი და ეკლესია-მონასტერი.

[[ნიკიტა ხრუშჩოვი]]ს დროში ანტირელიიგიური ბრძოლა განახლდა. ხრუშჩოვმა განაცხადა, რომ იგი „საბჭოთა კავშირის უკანასკნელ მღვდელს ტელევიზიაში გამოიყვანდა“.

1959—1964 წლებში ახალ ანტირელიგიურ მოძრაობას სათავეში სკკპ ცკ-ის მდივანი [[ნიკიტა ხრუშჩოვი]] ჩაუდგა. ამ პერიოდში მოქმედი ეკლესიების რიცხვი შემცირდა — 10 000-ზე ნაკლები იყო. 1971 წელს პატრიარქ [[ალექსი]]ს სიკვდილის შემდეგ არჩეულ იქნა პატრიარქი [[პიმენი]] და, მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესიას ჯერ კიდევ მილიონობით ადამიანისგან შემდგარი ერთგული მრევლი ჰყავდა, მისი მომავალი გაურკვეველი იყო*“.

[[მიხეილ გორბაჩოვი|მიხეილ გორბაჩოვმა]] 80-იან წლებში ხელისუფლების მხრიდან რელიგიის შეუწყნარებლობა ძლიერ დაასუსტა, ხოლო საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მის მოკავშირე რესპუბლიკებში რელიგიური პრაქტიცირების რეალური თავისუფლების ხანა დადგა.

== პოლიტიკა ==
[[ფაილი:Moskau Roter Platz September 1964.jpg|thumbnail|300px|1964 წელს მოსკოვში წითელ მოედანზე მოწყობილი სამხედრო აღლუმი]]
საბჭოთა კავშირი ფორმალურად იყო მოკავშირე რესპუბლიკების [[ფედერაცია|ფედერალური]] კავშირი, ხოლო ფაქტობრივად – ცენტრალიზებულად ([[მოსკოვი]]დან) მართული და რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული რესპუბლიკის მიერ დომინირებული სახელმწიფო. ასევე ფორმალურად ხელისუფლება შედგებოდა „[[დემოკრატია|დემოკრატიულად]]“ არჩეული საბჭოებისა და [[პარლამენტი]]სგან, რეალური ძალაუფლება კი [[საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტია|საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის]] ხელმძღვანელობას ჰქონდა, რომელიც განსაკუთრებით სტალინის მმართველობისას — ტოტალიტალურად, ხოლო მის შემდეგ — დიქტატორულად მართავდა ქვეყანას. 

სსრკ-ის დაშლამდე გორბაჩოვის მიერ დაწყებულ ე. წ. „[[გარდაქმნა|გარდაქმნის]]“ პერიოდში სახელმწიფოში რეალური დემოკრატიის შემოღების მცდელობა განხორციელდა, რამაც მხოლოდ მის დაშლას შეუწყო ხელი.

საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებას სახელმწიფოში არა მხოლოდ საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლოებრივი ფუნქცია ჰქონდა, არამედ მის [[ეკონომიკა]]საც განაგებდა. ქვეყნის ყველა ფუნდამენტალურ [[პოლიტიკა|პოლიტიკურ]] გადაწყვეტილებებს იღებდა საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის პოლიტიკური ინსტიტუციები.

80-იანი წლების ბოლოს საბჭოეთის სახელმწიფო სტრუქტურა თეორიულად უკვე დასავლეთის ქვეყნების პოლიტიკურ სისტემას დაემსგავსა. ასე მაგალითად, [[კონსტიტუცია]] სახელმწიფო ორგანოებს განსაზღვრავდა და მოქალაქეებს მათ პოლიტიკურ და [[მოქალაქე|სამოქალაქო]] უფლებებს გარანტირებდა.

1) სახელისუფლებო ძალაუფლება, 2) სახალხო დეპუტატთა საბჭო და 3) მმართველი უზენაესი საბჭო – ეს სამი ორგანო სახალხო წარმომადგენლობის სახით საბჭოთა ხალხის სუვერენიტეტს განასახიერებდა.

პრეზიდიუმს უზენაესი საბჭო ირჩევდა, რომლის თავმჯდომარე სახელმწიფოს მეთაურიც იყო და სახალხო კომისართა საბჭოსაც განაგებდა (მოგვიანებით სსრკ-ის მინისტრთა საბჭო, რომელიც აღმასრულებელი ორგანოს ფუნქციას ასრულებდა).

სახალხო კომისართა საბჭოს თავმჯდომარე, რომლის არჩევა სახელისუფლებო ძალაუფალთა მიერ დადასტურებული უნდა ყოფილიყო, საბჭოთა ხელისუფლების ხელმძღვანელი ხდებოდა.

საკონსტიტუციო იურიდიული ორგანო წარმოადგენდა სასამართლოთა სისტემას, რომელსაც უზენაესი სასამართლო ხელმძღვანელობდა.

უზენაესი სასამართლო სახელისუფლებო ორგანოების კანონიერების მეთვალყურეობას ახორციელებდა.

[[1977]] წლის კონსტიტუციის მიხედვით ქვეყანას გააჩნდა ფედერალური სტრუქტურა, რომელიც თითოეული მოკავშირე რესპუბლიკის სუვერენულ უფლებებს გარანტირებდა (მაგალითად, ეთნიკურ უმცირესობათა პოლიტიკურ საკითხებში).

პრაქტიკაში კი — თითოეული სახელმწიფო ორგანოს უმეტეს ამოცანებს წყვეტდა ერთადერთი ლეგალური პარტია – საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტია ([[საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტია|სსრკ-ის კომპარტია]]).

კომპარტია იღებდა უმთავრეს ფუნდამენტალურ და პოლიტიკურ ორიენტირებასთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებს, ხოლო ხელისუფლება, თავად რამის დაკანონების გარეშე, ამ გადაწყვეტილებებს ასრულებდა.

მთელი რიგი მექანიზმებისა მუშაობდნენ იმაზე, რომ ხელისუფლების ყველა ორგანოს კომპარტიის გადაწყვეტილებები მიეღო და განეხორციელებინა ისინი.

მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოთა მოქალაქეებს არჩევნებში გარკვეული კანდიდატისთვის ხმის მიცემის თავისუფლება ჰქონდათ, ეს კანდიდატი საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის წევრი უნდა ყოფილიყო, და ამასთანავე არჩევნებში მონაწილე კანდიდატები თავად პარტიის მიერვე იყვნენ წამოყენებულნი, რომლებიც მისი ხელმძღვანელობის მიმართ ლოიალურად განწობილნი უნდა ყოფილიყვნენ.

სახელმწიფო დეპარტამენტებში მომუშავე პირები კომუნისტური პარტიის უშუალო მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდნენ, რაც გამორიცხავდა მათი მხრიდან საერთო ოფიციალური პოლიტიკური ხაზიდან გადახვევის შესაძლებლობას.

აღმასრულებელი ორგანოს – მინისტრთა საბჭოს – უმთავრესი ამოცანა იყო ეკონომიკის მართვა.

მინისტრთა საბჭო შედგებოდა კომუნისტური პარტიის მიმართ ლოიალურად განწყობილი პოლიტიკოსებისგან. საბჭოს თავმჯდომარე საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური ინსტანციის – პოლიტბიუროს – წევრიც იყო.

ხშირად ამ თავმჯდომარედ თავად კომპარტიის გენერალური მდივანივე ხდებოდა. თავმჯდომარეს დანარჩენ მინისტრთა მიმართებაში დომინანტური პოზიცია ეკავა.

[[1988]] წლის [[კონსტიტუცია|კონსტიტუციის]] მიხედვით ქვეყნის უზენაეს ხელისუფლებას სახალხო დეპუტატთა საბჭო წარმოადგენდა. ამ საბჭოს უმთავრესი ამოცანა იყო სახელისუფლებო კრების ანუ უზენაესი საბჭოს და მისი თავმჯდომარის არჩევა, რომელიც ამასთანავე სახელმწიფოს მეთაური ხდებოდა.

მიუხედავად იმისა, რომ სახალხო დეპუტატთა საბჭოს თეორიულად კანონების შემოღების უფლება ჰქონდა, იგი იშვიათად იკრიბებოდა, და ისიც იმისთვის, რომ კომპარტიის, მინისტრთა საბჭოსა და უზენაესი საბჭოს კანონმდებლობისთვის მხარი დაეჭირა.

უზენაეს საბჭოს სსრკ-ის ძალაში მყოფ [[კანონი|კანონთა]] ინტერპრეტაციისა და მინისტრთა საბჭოსთან ერთად დეკრეტების მიღების უფლება ჰქონდა, თუ კანონებში რამე გაურკვევლობები წარმოიქმნებოდა.

სამართლებრივი სისტემა დასავლეთის ქვეყნებისგან ძლიერ განსხვავდებოდა: თუ დასავლეთის სისტემაში ბრალდებულს მოსამართლის წინაშე ადვოკატი იცავს, ხოლო პროკურორი ბრალდებას უყენებს, — საბჭოთა სასამართლოში მოსამართლე როგორც ადვოკატთან, ასევე ბრალმდებელთან ერთად მუშაობდა. საბჭოთა გაგებით ასეთი სისტემა ჭეშმარიტების ძიებას ემსახურებოდა, სინამდვილეში კი — [[კორუპცია]]ს უხსნიდა ხელს.

== მეთვალყურეობა, კონტროლი და რეპრესიები ==
საბჭოთა კავშირი მისი დაარსების პირველი დღიდანვე და მის დაშლამდე იყო ე.წ. [[პოლიციური სახელმწიფო]], რომელშიც თვალყურს ადევნებდნენ მოქალაქეთა ყოველდღიური ცხოვრების თითქმის ყველა ასპექტს. სიტყვის, მოგზაურობის, განათლების, ეკონომიკის და სხვა თავისუფლებები მხოლოდ ქაღალდზე არსებობდა.

ყოველი მნიშვნელოვანი ქმედება „ზემოდან“ უნდა დაშვებულიყო. მოქალაქეთა საზოგადოებრივ და პირად ცხოვრებას საკმაოდ ინტენსიურად თვალყურს ადევნებდა და აკონტროლებდა '''სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტი''' („[[სუკი]]“). დისიდენტებს სახელმწიფო [[რეპრესია|რეპრესიები]] და მძიმე სასჯელები ელოდა, რომელთაგან უსაშინლესი იყო დახვრეტა ან „[[გულაგი]]ს“ ტყვეობაში მოხვედრა.

თითოეულ მოქალაქეზე ასეთი ტოტალიტარული კონტროლი და სახელმწიფოებრივი ძალადობა განსაკუთრებით [[სტალინი]]სა და [[ლეონიდ ბრეჟნევი|ბრეჟნევის]] მმართველობის პერიოდებში სუფევდა, [[ნიკიტა ხრუშჩოვი|ხრუშჩოვის]] დროს ოდნავ შესუსტდა, ხოლო [[მიხეილ გორბაჩოვი|გორბაჩოვმა]] ქვეყანაში გარკვეულწილად შეზღუდული, მაგრამ მაინც საგრძნობი კულტურული და პირადული თავისუფლებები დაუშვა.

სტალინის შემდგომ პერიოდში საბჭოთა კავშირში ანტისაბჭოთა იატაკქვეშეთი ჩამოყალიბდა, რომელიც აკრძალული ლიტერატურისა („[[სამიზდატი]]“) და პოლიტიკური იუმორის — „[[ერევნის რადიო]]ს“ სახით წლების განმავლობაში არსებობდა.

== ეკონომიკა ==
საბჭოთა კავშირის დაარსების პირველივე წლებში ქვეყანაში ჩამოყალიბდა ცენტრალიზებულად მართული ე. წ. [[გეგმიური ეკონომიკა]]. საქონლის წარმოება ექვემდებარებოდა მკაცრ ხუთწლედიან დაგეგვმას.

[[1945]] წლის [[25 იანვარი|25 იანვარს]] დაარსდა აღმოსავლეთ ბლოკის სატელიტურ (ე. ი. სსრკ-ის „თანამგზავრ“) სახელმწიფოთა „[[ეკონომიკური ურთიერთდახმარების საბჭო]]“. ეს იყო თითქმის ყველა [[სოციალიზმი|სოციალისტური]] სახელმწიფოს ეკონომიკური გაერთიანება, რომელიც უზრუნველყოფდა ამ ქვეყნების საერთო გეგმიური ეკონომიკას.

== საკუთრების ფორმები ==
საბჭოთა კავშირში არსებობდა ორი სახის საკუთრება: კერძო და [[კოლექტივი|კოლექტიური]]. საკუთრების ეს ორი ფორმა ძლიერ განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან შინაარსითა და კანონებრივი სტატუსის მიხედვით.

[[კომუნიზმი|კომუნისტური]] თეორიების მიხედვით ინდივიდუალური [[კაპიტალი]]ს ქონა, უმნიშვნელო გამონაკლისის გარდა, დაუშვებელი იყო.

[[1921]] წელს [[ლენინი]]ს მიერ მცირე ხნით „[[ახალი ეკონომიკური პოლიტიკა|ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის]]“ (რუსულად: НЭП) შემოღების შემდეგ, რომლის დროსაც გარკვეულწილად დაიშვა კერძო კაპიტალური საკუთრება, ძალიან მალე ლენინმავე ყველა სახის [[ინდუსტრია|ინდუსტრიული]] საკუთრება და მიწა — ფორმალურად სახალხო საკუთრებად, სინამდვილეში კი – სახელმწიფოს საკუთრებად გამოაცხადა. ამით საბჭოთა ხელისუფლება კომუნისტური წესწყობილების შემოღებით თავად ერთადერთი და უკონკურენტო [[კაპიტალიზმი|კაპიტალისტი]] გახდა.

მოქალაქის კერძო საკუთრებად მხოლოდ მისი პირადი და აუცილებელი ნივთები გამოცხადდა.

== ფულის ერთეული ==
საბჭოთა კავშირის ოფიციალური ფულის ერთეული იყო [[რუბლი]] (ქართულად: [[მანეთი]]), რომელიც 100 [[კაპიკი]]სგან შედგებოდა.

რუბლი დღესაც [[რუსეთის ფედერაცია|რუსეთის ფედერაციის]] ფულის ერთეულია.

== სოფლის მეურნეობა ==
სოფლის მეურნეობისთვის საბჭოთა კავშირში ყველაზე გამოსადეგი რეგიონი იყო ტერიტორია [[ლენინგრადი]]ს ოლქიდან [[ოდესა]]მდე და [[კრასნოიარსკი|კრასნოიარსკამდე]], რომელსაც [[აგრარული სამკუთხედი]] ერქვა.

== სსრკ-ის ისტორია ==

=== 1917: რუსეთი და ოქტომბრის რევოლუცია ===
[[ფაილი:Lenin.WWI.JPG|thumbnail|ლენინი]]
[[1917]] წლის თებერვლის [[ბურჟუაზია|ბურჟუაზიულმა]] [[თებერვლის რევოლუცია|რევოლუციამ]] ცარისტული რუსეთის მმართველობას ბოლო მოუღო.

რამდენიმე თვის შემდეგ ლენინის მეთაურობით [[ბოლშევიკი|ბოლშევიკებმა]] მოაწყვეს ე.წ. [[ოქტომბრის რევოლუცია|ოქტომბრის სოციალისტური რევოლუცია]], რის შედეგადაც დაარსდა „'''რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკა'''“.

[[1922]] წლის დეკემბერს [[რუსეთის სამოქალაქო ომი|რუსეთის სამოქალაქო ომში]] ბოლშევიკების გამარჯვების შემდეგ დაარსებული იქნა მსოფლიოში პირველი მუშათა და გლეხთა სახელმწიფო — „'''საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი'''“, რომელმაც უკვე ამ დროისთვის დაშლილი რუსეთის ცარისტული იმპერიის უმეტესი ნაწილი მოიცვა და ხელახლა რუსეთს შემოუერთა.

საბჭოთა კავშირში ცენტრალიზებულ-ეკონომიკური გზით განხორციელდა ქვეყნის [[ინდუსტრიალიზაცია]].

[[მსოფლიო რევოლუცია|მსოფლიო რევოლუციის]] მოსამზადებლად [[მოსკოვი|მოსკოვში]] განვითარებული ინდუსტრიალიზებული და სამხედრო პლაცდარმის მშენებლობა დაიგეგმა, რომელიც 20 წლის ვადაში უნდა განხორციელებულიყო. და ეს იმ ფონზე, როცა სოფლის მეურნეობა ჯერ კიდევ ძლიერ ჩამორჩენილი იყო, ანუ, ფაქტობრივად, [[ფეოდალიზმი|ფეოდალური]] მესაქონლეობის ფორმით არსებობდა.

ამ [[უტოპია|უტოპიური]] გეგმის შესასრულებლად [[1928]] წელს დაიწყო მძიმე ინდუსტრიის ნაჩქარევი მშენებლობა.

მოსახლეობაში კომუნისტური პარტიის იდეოლოგიის გასაძლიერებლად ჩატარდა მასობრივი ღონისძიება, რომლის მიზანი იყო წერა-კითხვის უცოდინრობის აღმოფხვრა მასებში.

რევოლუციისა და სამოქალაქო ომის ([[1917]]–[[1921]]) მოწინააღმდეგეებთან (ე. წ. კონტრრევოლუციონერებთან) ბრძოლის შედეგად სახელმწიფოში კატასტროფული ეკონომიკური სიტუაცია სუფევდა. ამ კრიზისის დასაძლევად მთავრობამ ე. წ. „[[სამხედრო კომუნიზმი]]“ შემოიღო, რომელიც გლეხის ძარცვასა და მუშის აბსოლუტურ ექსპლუატაციაში გამოიხატა.

=== 1924–1939: სტალინის ტერორი ===

[[1922]] წლიდან რუსეთის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი გახდა [[იოსებ სტალინი]], რომელმაც [[1924]] წლის [[21 იანვარი|21 იანვარს]] [[ლენინი]]ს გარდაცვალების შემდეგ დაიწყო მასა და ლენინის თანამოღვაწის [[ლევ ტროცკი]]სა შორის ხელისუფლების ხელში ჩაგდებისა და მისი შენარჩუნებისთვის შეუბრალებელი ბრძოლა.

ძალაუფლების ხელში დასაკავებლად სტალინმა თავის მეტოქეებს – „მემარჯვენე“ [[ნიკოლაი ბუხარინი|ნიკოლაი ბუხარინს]] და „მემარცხენეებს“ — [[ლევ ტროცკი]]ს, [[გრიგორ ზინოვიევი|გრიგორ ზინოვიევსა]] და [[ლევ კამენევი|ლევ კამენევს]], ასევე კომუნისტური პარტიის ყველა მისთვის არასასურველ პირს — გამიზნული ტერორი გაუმართა. ამ ბრძოლაში თითქმის ყველა დახვრეტილი იქნა, ლევ ტროცკი საბჭოთა კავშირიდან გაასახლეს და შემდეგ იგი უცხოეთში გაურკვეველ პირობებში მოკლული იქნა.

[[1928]] წლიდან სახელმწიფო ეკონომიკა ხუთწლედიან გეგმიურ სისტემაზე გადავიდა. მეტწილად ქვეყნის [[აზია|აზიურ]] ნაწილებში ინდუსტრიალიზაცია დაიწყო, ყველგან შეიქმნა [[კოლექტიური მეურნეობა|კოლექტიური]] და [[საბჭოთა მეურნეობა|საბჭოთა მეურნეობები]].

შეძლებული გლეხობა „[[კულაკი|კულაკებად]]“ გამოცხადდა და მათთან ბრძოლა გაიმართა. გლეხს მხოლოდ ერთი ცხენისა ან ერთი ძროხის ყოლის ნება დაერთო, დანარჩენი საქონელი მას კოლმეურნეობისთვის უნდა გადაეცა. ურჩი გლეხი-„კულაკები“ მასობრივად ან დახვრიტეს, ან ციმბირში გადაასახლეს. ამ ეკონომიკურმა გარდაქმნას მილიონობით ადამიანი შეიწირა – [[ვოლგისპირეთი]]სა და [[უკრაინა|უკრაინის]] სოფლებში ხალხი შიმშილისგან ამოიხოცა. მსხვერპლთა ზუსტი რიცხვი დღემდე უცნობია (უკრაინელი ისტორიკოსების მონაცემებით — 2 მილიონამდე ადამიანი).

[[1935]] წლიდან სტალინმა პარტიისა და საკუთარი სახელმწიფოს მოსახლეობის მიმართ თავისი საყოველთაოდ ცნობილი '''ტოტალიტარული ტერორი''' წამოიწყო, ე. წ. „ჩისტკი“ („წმენდა“). მან ჩამოიცილა აბსოლუტურად ყველა (თეორიულად თუ რეალურად) იდეოლოგიურად მოწინააღმდეგე სუბიექტი.

სტალინის ტერორი ხშირად სასამართლო პროცესებით იყო შენიღბული, ხოლო დანაშაულის აღიარებები წამების შედეგად გამოძალვული იყო.

საბჭოთა კავშირის მთელი რიგი ეთნიკური უმცირესობები „გულაგში“ გადაასახლეს, ურიცხვი „კულაკები“, მღვდელ-ბერები, უმაღლესი რანგის სამხედრო პირები, კომუნისტური პარტიის ფუნქციონრები და მათი ოჯახის წევრები დახვრიტეს. სხვადასხვა წყაროების მიხედვით სტალინის ეპოქაში საკუთარი სახელმწიფოს მოსახლეობაზე გატარებულმა ტოტალიტარულმა ტერორმა უფრო მეტი ადამიანი იმსხვერპლა, ვიდრე [[მეორე მსოფლიო ომი|მეორე მსოფლიო ომში]] [[ნაცისტური გერმანია|ნაცისტურ გერმანიასთან]] ბრძოლაში დაიღუპა (20 მილიონ ადამიანამდე).

=== 1922–1939: საბჭოეთის საგარეო პოლიტიკა ===
[[გერმანია]]მ, როგორც ერთ-ერთმა პირველმა, საბჭოთა კავშირი დიპლომატიურად უკვე [[1922]] წლიდან აღიარა. სსრკ-ის გერმანიასთან „[[რაპალოს ხელშეკრულება|რაპალოს ხელშეკრულების]]“ დადება თავისი საკუთარი არჩევნით მოწყობილი საგარეო-პოლიტიკური იზოლაციიდან გამოსვლის მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო, მაგრამ [[1933]] წელს გერმანიის ხელისუფლების სათავეში [[ნაციონალ-სოციალიზმი|ნაციონალურ-სოციალისტური პარტიის]] მოსვლიდან ამ ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობები ძლიერ დაიძაბა.

[[ჰიტლერი]]ს აგრესიული საგარეო პოლიტიკა და მისი ფანატიკური სიძულვილი საზოგადოდ [[სლავები|სლავი ხალხების]], ასევე [[მარქსიზმი]]ს ([[კომუნიზმი]]ს) იდეოლოგიური სისტემის მიმართ — საბჭოეთთან პოლიტიკურ დიალოგს ძლიერ ართულებდა.

მიუხედავად ამისა, [[1939]] წლის [[23 აგვისტო]]ს ამ ორ სახელმწიფოს შორის დაიდო სამშვიდობო „[[რიბენტროპ-მოლოტოვის პაქტი]]“, რომლის ერთ-ერთი საიდუმლო მუხლის თანახმად როგორც გერმანიამ, ასევე საბჭოთა კავშირმა [[პოლონეთი]]ს ტერიტორიები ფაქტობრივად მიისაკუთრა და [[აღმოსავლეთ ევროპა]]ში ძალაუფლება გაინაწილა.

[[1934]] წლის [[18 სექტემბერი|18 სექტემბერს]] სსრკ [[ერთა ლიგა]]ში შევიდა.

=== 1939–1945: მეორე მსოფლიო ომი ===

[[სურათი:Second world war europe 1941-1942 map de.png|thumb|<div style="text-align: center;">
</div>
<div style="text-align: center;">
საბჭოთა კავშირი 1941 – 1942 წწ [[მეორე მსოფლიო ომი|ომის]] დროს 
</div>
]]

{{მთავარი|მეორე მსოფლიო ომი}}
[[1939]] წლის [[1 სექტემბერი|1 სექტემბერს]] გერმანიამ პოლონეთში ჯარები შეიყვანა, რის შედეგადაც მას [[ინგლისი|ინგლისმა]] და [[საფრანგეთი|საფრანგეთმა]] ომი გამოუცხადა. დაიწყო [[მეორე მსოფლიო ომი]].

16 დღის შემდეგ პოლონეთში საბჭოთა კავშირმაც თავისი ჯარები შეიყვანა და ეს აგრესია ოფიციალურად იმით ახსნა, რომ მას გერმანელი დამპყრობლებისგან [[ბელარუსი|ბელორუსიისა]] და უკრაინის ხალხების დაცვის მიზანი ამოძრავებდა.

კიდევ რამდენიმე დღის შემდეგ — [[1939]] წლის [[28 სექტემბერი|28 სექტემბერს]] პოლონეთის ტერიტორიაზე ამ ორ აგრესორს შორის სასაზღვრო და საზავო, ხოლო [[1940]] წლის [[10 თებერვალი|10 თებერვალს]] – ეკონომიკური ხელშეკრულებები დაიდო.

ურთიერთსაპირისპირო იდეოლოგიის მქონე და ერთმანეთის მიმართ ძლიერ მტრულად განწყობილ ამ ორ დიქტატორს – ჰიტლერსა და სტალინს – შორის დადებული ხელშეკრულებების მიზეზები ისტორიულ კვლევაში დღემდე საკამათო თემად რჩება.

[[1939]] წლის [[30 ნოემბერი|30 ნოემბრიდან]] სსრკ ომობდა [[ფინეთი|ფინეთთან]], რომელსაც მან [[კარელია]] წაართვა და იგი, როგორც „[[კარელია-ფინეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა]]“ შემოიერთა. ამის გამო საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი [[ერთა ლიგა|ერთა ლიგიდან]] გააძევეს.

[[1940]] წლის [[ივნისი|ივნისში]] მან ბალტიისპირეთის ქვეყნები, რუმინეთის ნაწილი „[[ბესარაბია]]“ (შემდგომში [[მოლდავეთის სსრ]]) და [[ბუკოვინა]] დაიპყრო.

[[1941]] წლის [[22 ივნისი|22 ივნისს]] [[ნაცისტური გერმანია]] საბჭოთა კავშირს თავს დაესხა. ამ დღიდან საბჭოთა ხალხს თავისი ყოფნა-არყოფნის საკითხი დაუდგა და მისთვის ე.წ. [[დიდი სამამულო ომი]] ([[1941]]–[[1945]]) დაიწყო.
 
[[1941]] წლის [[24 გვისტო|24 აგვისტოს]] სსრკ-მა და [[დიდი ბრიტანეთი|დიდმა ბრიტანეთმა]] იმ დროისთვის ნეიტრალური [[ირანი]]ს ოკუპირება მოახდინა.

[[თეირანის კონფერენცია|თეირანისა]] და [[იალტის კონფერენცია|იალტის კონფერენციებზე]] - მიუხედავად ერთმანეთის მიმართ უნდობლობისა — ნაცისტურ გერმანიის წინააღმდეგ ჩამოყალიბდა საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის კოალიცია [[დიდი ბრიტანეთი|დიდ ბრიტანეთსა]] და [[აშშ|ამერიკის შეერთებულ შტატებთან]].

მეორე მსოფლიო ომმა საბჭოთა კავშირი ძლიერ დაასუსტა და დააზარალა, მაგრამ იგი ომიდან გამარჯვებული და ამაყი გამოვიდა. მსოფლიო ისტორიაში სსრკ შევიდა ნაციზმისა და [[ფაშიზმი]]ს შემმუსვრელად.

გერმანიის დამარცხების შემდეგ [[პოტსდამის კონფერენცია]]ზე მოკავშირეები სხვადასხვა პოლიტიკური სისტემის გამო ბევრ საკითხში ვერ მორიგდნენ, რასაც უკვე მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებისთანავე მოჰყვა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის (კაპიტალისტური და კომუნისტური სისტემების ) კონფლიქტი, ცნობილი როგორც „[[ცივი ომი]]“.
[[ფაილი:Nixon and khrushchev.jpg|thumbnail|ნიკიტა ხრუშჩოვი (მარჯნივ) და [[რიჩარდ ნიქსონი]] <small>''([[კრემლი]], [[მოსკოვი]] 1959 წლის ივნისი)''</small>]] [[ფაილი:Leonid Brezhnev 1974.jpg|thumbnail|ლეონიდ ბრეჟნევი (1974 წელს ვლადივოსტოკში)]]

=== 1945–1985: მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი განვითარება ===
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სამჭოთა კავშირმა ომში მოგებულ ტერიტორიებზე — ჰიტლერ-სტალინის ხელშეკრულებების თანახმად — მთელ აღმოსავლეთ ევროპაში თავისი გავლენა განამტკიცა, ხოლო ბალტიისპირეთი შემოიერთა.

აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოები: [[ალბანეთი]], [[გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკა]], პოლონეთი, რუმინეთი, უნგრეთი, ჩეხოსლოვაკია – საბჭოეთის პოლიტიკურ ზეგავლენაში მოექცა და პრაქტიკულად მის თანამგზვარ (სატელიტურ), კომუნისტური „სახალხო დემოკრატიული“ ხელისუფლებების მიერ მართებულ ქვეყნებად იქცა.
 
[[1953]] წელს სტალინის სიკვდილის შემდეგ [[საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტია|საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის]] გენერალური მდივანი გახდა [[ნიკიტა ხრუშჩოვი]]. [[1956]] წელს პარტიის მე-20-ე ყრილობაზე მან [[სტალინიზმი]] დაგმო და მოგვიანებით საბჭოთა პოლიტიკის ლიბერალიზების ფრთხილი მცდელობა გააკეთა.

და მაინც, მაგალითად, [[1956]] წლის რეფორმატორული მოძრაობა [[უნგრეთი|უნგერთში]] [[წითელი არმია|წითელმა არმიამ]] სისხლში ჩაახშო.

ამერიკის შეერთებულ შტატებთან დიპლომატიური ურთიერთობებისდა მიუხედავად „ცივი ომი“ გრძელდებოდა. დასავლეთი და აღმოსავლეთი იარაღით აღჭურვის საქმეში მძლავრად პაექრობდა.

[[1962]] წლის [[კუბის კრიზისი|კუბის კრიზისმა]] მსოფლიო ატომური ომის პირას მიიყვანა. აშშ-ის ძალდატანებით ხრუშჩოვმა [[კუბა]]ში ატომური რაკეტების განლაგების გეგმებზე უარი თქვა და პოლიტიკური დაძაბულობის ძლიერი ესკალაცია დროულად შეაჩერა.

[[1957]] წელს [[ჩელიაბენსკი]]ს ოლქში მდებარე ატომურ სადგურ „მაიაკ“-ში მოხდა ძლიერი ატომური ავარია, რომელიც საბჭოთა კავშირმა, ჩვეულებრისამებრ, მიჩქმალა.

[[1957]] წლიდან დაიწყო [[კოსმოსი]]ს ათვისების, და ამით ქვეყნის პრესტიჟისთვის ბრძოლის ხანა.

[[1957]] წლის [[სექტემბერი|სექტემბერში]] საბჭოთა კავშირმა დედამიწის ორბიტაზე გაუშვა პირველი [[ხელოვნური თანამგზავრი]] „[[სპუტნიკი]]“, ხოლო იმავე წელს მის მიერ კოსმოსში გაგაზავნილი ძაღლი „[[ლაიკა]]“ პირველი „[[კოსმონავტი]]“ ცოცხალი არსება გახდა.

[[1961]] წელს პირველი ადამიანი, რომელიც კოსმოსში აღმოჩნდა, გახდა საბჭოთა კავშირის მოქალაქე [[იური გაგარინი]].

[[1964]] წელს ნიკიტა ხრუშჩოვი მის თანამდებობაზე შეცვალა კონსერვატიულმა [[ლეონიდ ბრეჟნევი|ლეონიდ ბრეჟნევმა]]. სხვა დანარჩენ კომუნისტური რეჟიმების ქვეშ მყოფ სახელმწიფოთა რეფორმატორული მოძრაობები ბრეჟნევის მოსვლისთანავე შენელდა.

[[1968]] წლის თავისუფლებისთვის მებრძოლ ჩეხოსლოვაკთა ამბოხებას [[პრაღა]]ში [[ვარშავის პაქტი]]ს ტანკებმა გადაუარა.

[[1979]] წელს საბჭოთა ჯარები (დაახლოებით 100 000 ჯარისკაცი) [[ავღანეთი|ავღანეთში]] შევიდა, სადაც მათ „ინტერნაციონალური ვალდებულების მოსახდელად“ ავღანეთის სამოქალაქო ომში მმართველი სოციალისტური ძალებისთვის მუჯაჰედინების (საბჭოური ტერმინოლოგიის მიხედვით – „დუშმანების“, ე. ი. მტრების) წინააღმდეგ მხარი უნდა დაეჭირა. მსოფლიო პოლიტიკურ მასშტაბზე კრიტიკული საომარი სიტუაცია შეიქმნა.

ომმა ავღანეთი მიწასთან გაასწორა და მისი ინფრასტრუქტურა დაანგრია. მისი შედეგები იყო 1,2 მილიონი დაღუპულთა და ხუთი მილიონ ლტოლვილთა რიცხვი.

[[მიხეილ გორბაჩოვი|მიხეილ გორბაჩოვმა]] ავღანეთის სამოქალაქო ომში საბჭოეთის სამხედრო ჩარევა შეაჩერა და [[1988]]-[[1989]] წლებში ჯარები ქვეყნიდან გაიყვანა.

=== 1985–1991: რეფორმაციის მცდელობა და სსრკ-ის დაშლა ===
[[ფაილი:Gorbatschow DR-Forum 129 b2.jpg|thumbnail|180px|მიხეილ გორბაჩოვი]]

[[1985]] წლიდან [[მიხეილ გორბაჩოვი|მიხეილ გორბაჩოვმა]] ქვეყნის რეფორმირება დაიწყო. მის მიერ წამოწყებულ „[[გარდაქმნა]]ს“ საბჭოთა კავშირში რეალური სოციალიზმის მშენებლობისა და კრიტიკული აზროვნების ხანა უნდა შემოეტანა. პოლიტიკის ასეთმა განვითარებამ [[საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტია|კომპარტიას]] მაკონტროლებელი როლი ნელ-ნელა დაუკარგა.

საგარეო პოლიტიკაც განძაბულებისა და განიარაღების მხარეს დაიძრა.

[[1986]] წელს [[ჩერნობილი]]ს (უკრაინა) ატომურ სადგურზე მსოფლიო მასშტაბში უკვე მეორედ უდიდესი და უსაშინლესი ავარია მოხდა. ათასობით ადამიანი პირველივე წუთებში და დღეებში დაიღუპა, ხოლო ატომური დასხივების შედეგად წლების განმავლობაში მრავალნაირი დაავადებისგან გარდაიცვალა. ავარიის მოხდენის შემდეგ რამდენიმე დღის განმავლობაში საბჭოთა კავშირის მთავრობა, როგორც ყველა დროში, მის მიჩქმალვას ცდილობდა. ამან უფრო მეტი ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლა.

[[1989]]-[[1991]] წლის ციმბირის მეშახტეების გაფიცვებმა მთელ ქვეყანაში ე. წ. სოციალიზმის განვითარების შედეგები – პრივილიგირებულ ფუნქციონერთა მიერ მუშათა კლასისადმი ზურგშექცევა — ნათლად აჩვენა.

[[1990]]-[[1991]] წლებში საბჭოეთს პირველები ბალტიისპირეთის ქვეყნები – [[ლიტვა]], [[ლატვია]] და [[ესტონეთი]] გამოეყვნენ.

[[1991]] წლის [[20 აგვისტო]]ს გორბაჩოვს რამდენიმე მოკავშირე რესპუბლიკის ძალაუფალთან ერთად ახალ საკავშირო ხელშეკრულებაზე ხელი უნდა მოეწერა. ერთი დღით ადრე, 19 აგვისტოს, მაღალპარტიულ და სამხედრო ფუნქციონერთა ჯგუფი მოსკოვში [[პუტჩი]]ს მოწყობას და ძალაუფლების ხელში ჩაგდებას შეეცადა.

[[21 აგვისტო|21 აგვისტოს]], [[ბორის ელცინი]]ს მეთაურობით წამოწყებული პუტჩი დამარცხდა, მაგრამ მან საბოლოოდ განაპირობა საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის დაშლა.

საბჭოთა კავშირის კომპარტია შესაბამისი დეკრეტის ხელმოწერით აიკრძალა. ელცინმა ქვეყნის უმთავრესი სამინისტროები და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები ხელში ჩაიგდო. [[მიხეილ გორბაჩოვი|გორბაჩოვი]] გენერალური მდივნის პოსტიდან გადადგა, მაგრამ [[1991]] წლის [[25 დეკემბერი|25 დეკემბრამდე]] სახელმწიფოს პრეზიდენტად დარჩა.

მოკავშირე რესპუბლიკებმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს.

საბოლოოდ, [[1991]] წლის [[8 დეკემბერი|8 დეკემბერს]] საბჭოთა კავშირის დაშლა გადაწყდა. დარჩა 15 სუვერენული (დამოუკიდებელი) სახელმწიფო, რომელიც ნაწილობრივ ახალ გაერთიანებაში – '''დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობაში''' („[[დსთ]]“) შევიდა.

სსრკ-ის საჯარო-კანონებრივი ვალდებულებანი რუსეთის საბჭოთა ფედერაციულმა სოციალისტურმა რესპუბლიკამ დაიკისრა (მოგვიანებით [[რუსეთის ფედერაცია]]მ).

== საერთაშორისო ორგანიზაციებში წევრობა ==
* [[გაერო]]: 1945 წლიდან საბჭოთა კავშირი გაეროს დამაარსებელ წევრთაგან ერთ-ერთი იყო და [[უშიშროების საბჭო]]ში მას განსაკუთრებული ვეტო-უფლება ჰქონდა.
* [[ბელორუსიის სსრ]] და [[უკრაინის სსრ]] 1945 წლიდან ასევე გაეროს დამოუკიდებელი წევრები იყო. 
* [[ვარშავის პაქტი]] – 1955 წლიდან კომუნისტური ქვეყნების მეგობრობის, თანამშრომლობისა და ურთიერთდახმარების ორგანიზაცია.
* [[ეკონომიური ურთიერთდახმარების საბჭო]] – 1949 წლიდან (სსრკ, ბულგარეთი, უნგრეთი, პოლონეთი, რუმინეთი და ჩეხოსლოვაკია).
* [[ევროპის უშიშროებისა და თანამშრობლობის კონფერენცია]] – 1975 წლიდან.
* სხვა ორგანიზაციები: [[ევროპის ეკონომიკური კომისია]], [[აზიისა და წყნაროკეანეთის ეკონომიკური და სოციალური კომისია]], [[ინტერპარლამენტარული კავშირი]], [[ინტერპოლი]], [[საერთაშორისო ოლიმპიური კომიტეტი]].

== სსრ კავშირის მეთაურები ==
[[ბოლშევიკი|ბოლშევიკური]] (1922-1952) და საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ([[სკკპ]]) (1925-1991) '''ცენტრალური კომიტეტის (ცკ) გენერალური მდივნები''' და ამით სსრკ-ის რეალური მმართველები იყვნენ:

# [[1922]]–[[1953]]: [[იოსებ სტალინი]]
# [[1953]]–[[1964]]: [[ნიკიტა ხრუშჩოვი]] (პირველი მდივანი)
# [[1964]]–[[1982]]: [[ლეონიდ ბრეჟნევი]] (1966 წლამდე პირველი მდივანი)
# [[1982]]–[[1984]]: [[იური ანდროპოვი]]
# [[1984]]–[[1985]]: [[კონსტანტინ ჩერნენკო]]
# [[1985]]–[[1991]]: [[მიხეილ გორბაჩოვი]]
# [[1991]]: [[ვლადიმირ ივაშკო]]

'''საბჭოთა კავშირის მთავრობის მეთაურები:''' ([[1917]]–[[1946]]: სახალხო კომისართა საბჭოს თავმჯდომარე, [[1946]]–[[1991]]: [[სსრკ-ის მინისტრთა საბჭო|მინისტრთა საბჭოს]] თავმჯდომარე, [[28 აგვისტო]] [[1991]]–[[25 დეკემბერი]] [[1991]]: სსრკ-ის პრემიერ-მინისტრი და რესპუბლიკათშორისო ეკონუმიური კომიტეტის თავმჯდომარე).

# [[1917]]–[[1924]]: [[ვლადიმირ ლენინი]]
# [[1924]]–[[1930]]: [[ალექსეი რიკოვი]]
# [[1930]]–[[1941]]: [[ვიაჩესლავ მოლოტოვი]]
# [[1941]]–[[1953]]: [[იოსებ სტალინი]]
# [[1953]]–[[1955]]: [[გიორგი მალენკოვი]]
# [[1955]]–[[1958]]: [[ნიკოლაი ბულგანინი]]
# [[1958]]–[[1964]]: [[ნიკიტა ხრუშჩოვი]]
# [[1964]]–[[1980]]: [[ალექსეი კოსიგინი]]
# [[1980]]–[[1985]]: [[ნიკოლაი ტიხონოვი]]
# [[1985]]–[[1991]]: [[ნიკოლაი რიჟკოვი]]
# [[1991]]: [[ვალენტინ პავლოვი]] (იანვრიდან აგვისტომდე)
# [[1991]]: [[ივან სილაევი]] (აგვისტოდან დეკემბრამდე)

'''სსრ კავშირის სახელმწიფოს მეთაურები''' ([[1922]]–[[1938]]: ცენტრალური აღმასკომის თავმჯდომარე, [[1938]]–[[1946]]: კავშირის უხუცესები [[1946]]-[[1989]]: უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარე, [[1989]]–[[1990]]: უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე, [[1990]]–[[1991]]: სახელმწიფოს პრეზიდენტი)

# [[1919]]–[[1946]]: [[მიხაელ კალინინი]] 
# [[1946]]–[[1953]]: [[ნიკოლაი შვერნიკი]]
# [[1953]]–[[1960]]: [[კლიმენტ ვოროშილოვი]]
# [[1960]]–[[1964]]: [[ლეონიდ ბრეჟნევი]]
# [[1964]]–[[1965]]: [[ანასტას მიქოიანი]]
# [[1965]]–[[1977]]: [[ნიკოლაი პოდგორნი]]
# [[1977]]–[[1982]]: [[ლეონიდ ბრაჟნევი]]
# [[1983]]–[[1984]]: [[იური ანდროპოვი]]
# [[1984]]–[[1985]]: [[კონსტანტინ ჩერნენკო]]
# [[1985]]–[[1988]]: [[ანდრეი გრომიკო]]
# [[1988]]–[[1991]]: [[მიხაილ გორბაჩოვი]]

== ფედერალური შემადგენლობა ==
[[ფაილი:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|thumbnail|350px|15 მოკავშირე რესპუბლიკა 1956 – 1991 წლებში: 1 – [[სომხეთის სსრ]], 2 – [[აზერბაიჯანის სსრ]], 3 – [[ბელორუსიის სსრ]], 4 – [[ესტონეთის სსრ]], 5 – [[საქართველოს სსრ]], 6 – [[ყაზახეთის სსრ]], 7 – [[ყირგიზეთის სსრ]], 8 – [[ლატვიის სსრ]], 9 – [[ლიტვის სსრ]], 10 – [[მოლდავეთის სსრ]], 11 – [[რუსეთის სფსრ]], 12 – [[ტაჯიკეთის სსრ]], 13 – [[თურქმენეთის სსრ]], 14 – [[უკრაინის სსრ]], 15 – [[უზბეკეთის სსრ]] ]]

საბჭოთა კავშირი ფორმალურად ფედერაციული სტრუქტურა იყო. [[1956]]-[[1991]] წლებში იგი 15 ნაციონალური სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკისგან შედგებოდა, რომელთაც ქვეყნის კონსტიტუციის 72-ე პარაგრაფის მიხედვით კავშირიდან გასვლის უფლება გარანტირებული ჰქონდათ.

ყოველ მოკავშირე რესპუბლიკას ჰქონდა საკუთარი დედაქალაქი, მაგრამ [[მოსკოვი]] ითვლებოდა ერთდროულად რუსეთის საბჭოთა ფედერაციისა და მთელი საბჭოთა კავშირის დედაქალაქად, რაც მას განსაკუთრებულ სტატუსს აძლევდა (მაგალითად, პროდუქტებითა და საყოფაცხოვრებო საქონლით მომარაგების საკითხში მთელ სსსრ-ში უმაღლესი პრიორიტეტი ეკავა).

რესპუბლიკებს გააჩნდათ საკუთარი [[კონსტიტუცია|კონსტიტუციებიც]], რომლებიც კავშირში მათ პოლიტიკურ ძალაუფლებებს გარანტირებდა.

პრაქტიკაში კი რეალური ძალაუფლება მხოლოდ ცენტრალურ ხელისუფლებას მოსკოვში ჰქონდა, ხოლო რეგიონული სამინისტროები ცენტრის გადაწყვეტილებებს ასრულებდნენ.

მოკავშირე რესპუბლიკების შემადგენლობაში ასევე შედიოდნენ ე.წ. [[ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკი|ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკები]] (მაგ. [[ნახიჩევანი]]) და [[ავტონომიური ოლქი|ავტონომიური ოლქები]].

[[1977]] წლის კონსტიტუციის სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაციამ პოსტსაბჭოთა ტერიტორიაზე ეთნიკური კონფლიქტები განაპირობა. ამის მაგალითებია [[აფხაზეთი]], რომელიც ავტონომიურ რესპუბლიკას წარმოადგენდა, ან [[მთიანი ყარაბაღი]] – ყოფილი ავტონომიური ოლქი.

== მოკავშირე რესპუბლიკები 1991 წელს და დღევანდელი სახელმწიფოები ==
{{მთავარი|პოსტ–საბჭოთა ქვეყნები}}
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #E0E0E0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
|- bgcolor="#D0D0D0"
! width="130"|[[მოკავშირე რესპუბლიკა]] !!width="50"|სსრკ!!width="70"|სახელმწიფოები დღეს!!width="10"|[[დსთ]]!!width="10"|[[ნატო (ორგანიზაცია)|ნატო]]!!width="10"|[[ევროკავშირი|ეკ]] !!width="10"|[[ევრაზიული ეკონომიკური საზოგადოება|ევრაზეს]] !!width="10"|[[სუამი]] !!width="10"|[[კოლექტიური უშიშროების ხელშეკრულების ორგანიზაცია|კუხო]] !!width="10"|[[შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაცია|შთო]]
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Azerbaijan SSR.svg|50px]]<br />[[აზერბაიჯანის სსრ]] || 1936–1991 || [[ფაილი:Flag of Azerbaijan.svg|50px]]<br />[[აზერბაიჯანი]] || 1991 || – || – || – || 1997 || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Byelorussian SSR.svg|50px]]<br />[[ბელორუსიის სსრ]] || 1922–1991 || [[ფაილი:Flag of Belarus.svg|50px]]<br />[[ბელარუსი]] || 1991 || – || – || 2002 || – || [[ფაილი:Blank vertex Hexagonal Icon.svg|10px]] || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Estonian SSR.svg|50px]]<br />[[ესტონეთის სსრ]] || 1940–1991 || [[ფაილი:Flag of Estonia.svg|50px]]<br />[[ესტონეთი]] || – || 2004 || 2004 || – || – || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Turkmen SSR.svg|50px]]<br />[[თურქმენეთის სსრ]] || 1925–1991 || [[ფაილი:Flag of Turkmenistan.svg|50px]]<br />[[თურქმენეთი]] || 1991–2005 || – || – || – || – || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Latvian SSR.svg|50px]]<br />[[ლატვიის სსრ]] || 1940–1991 || [[ფაილი:Flag of Latvia.svg|50px]]<br />[[ლატვია]] || – || 2004 || 2004 || – || – || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Lithuanian SSR.svg|50px]]<br />[[ლიტვის სსრ]] || 1940–1991 || [[ფაილი:Flag of Lithuania.svg|50px]]<br />[[ლიტვა]] || – || 2004 || 2004 || – || – || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Moldavian SSR.svg|50px]]<br />[[მოლდავეთის სსრ]] || 1940–1991 || [[ფაილი:Flag of Moldova.svg|50px]]<br />[[მოლდოვა]] || 1991 || – || – || დამკვირვებელი|| 1997 || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Russian SFSR.svg|50px]]<br />[[რუსეთის სფსრ]] || 1922–1991 || [[ფაილი:Flag of Russia.svg|50px]]<br />[[რუსეთის ფედერაცია]] || 1991 || – || – || 2002 || – || [[ფაილი:Blank vertex Hexagonal Icon.svg|10px]] || 1996
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Georgian SSR.svg|50px]]<br />[[საქართველოს სსრ]] || 1936–1991 || [[ფაილი:Flag of Georgia.svg|50px]]<br />[[საქართველო]] || 1993-2009 || – || – || – || 1997 || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Armenian SSR.svg|50px]]<br />[[სომხეთის სსრ]] || 1936–1991 || [[ფაილი:Flag of Armenia.svg|50px]]<br />[[სომხეთი]] || 1991 || – || – || დამკვირვებელი|| – || [[ფაილი:Blank vertex Hexagonal Icon.svg|10px]] || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Tajik SSR.svg|50px]]<br />[[ტაჯიკეთის სსრ]] || 1929–1991 || [[ფაილი:Flag of Tajikistan.svg|50px]]<br />[[ტაჯიკეთი]] || 1991 || – || – || 2002 || – || [[ფაილი:Blank vertex Hexagonal Icon.svg|10px]] || 1996
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of the Uzbek SSR.svg|50px]]<br />[[უზბეკეთის სსრ]] || 1925–1991 || [[ფაილი:Flag of Uzbekistan.svg|50px]]<br />[[უზბეკეთი]] || 1991 || – || – || – || 1999–2005 || – || 2001
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Ukrainian SSR.svg|50px]]<br />[[უკრაინის სსრ]] || 1922–1991 || [[ფაილი:Flag of Ukraine.svg|50px]]<br />[[უკრაინა]] || 1991 || – || – || დამკვირვებელი|| 1997 || – || –
|- align="center"
|[[ფაილი:Flag of Kazakh SSR.svg|50px]]<br />[[ყაზახეთის სსრ]] || 1936–1991 || [[ფაილი:Flag of Kazakhstan.svg|50px]]<br />[[ყაზახეთი]] || 1991 || – || – || 2002 || – || [[ფაილი:Blank vertex Hexagonal Icon.svg|10px]] || 1996
|- align="center" align="center"
|[[ფაილი:Flag of Kyrgyz SSR.svg|50px]]<br />[[ყირგიზეთის სსრ]] || 1936–1991 || [[ფაილი:Flag of Kyrgyzstan.svg|50px]]<br />[[ყირგიზეთი]] || 1991 || – || – || 2002 || – || [[ფაილი:Blank vertex Hexagonal Icon.svg|10px]] || 1996
|}

==ლიტერატურა==
{{ქსე|8|583-607}}

{{პორტალი|სსრკ}}
{{საბჭოთა კავშირი}}
{{სსრკ-ის ქრონოლოგია}}

[[კატეგორია:საბჭოთა კავშირი|*]]