იხილეთ წყარო გვერდისთვის სამცხე-საათაბაგო

{{ინფოდაფა ყოფილი სამეფო/ქვეყანა
|მშობლიური სახელი = სამცხის სამთავრო<br>მესხეთის სამთავრო
|გრძელი სახელი          = სამცხე-საათაბაგო
|სტატუსი                = 
|მართველობა             = მონარქია
<!-- აღზევება, დაცემა და მნიშვნელოვანი წლები -->
|შექმნა                  = შეიქმნა 
|შექმნის წელი            = [[1266]]
|გაუქმება                = გაუქმდა
|გაუქმების წელი          = [[1625]]
|მოვლენა1               = [[მონღოლეთის იმპერია|მონღოლეთის იმპერიის]] ვასალი
|მოვლენის თარიღი1       = 1266-1334
|მოვლენა2               = [[საქართველოს სამეფო]]ს ნაწილი
|მოვლენის თარიღი2       = 1334-1535
|მოვლენა3               = ანექსირება [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთის]] მიერ
|მოვლენის თარიღი3       = 1555
<!-- წინამორბედები, მემკვიდრეები, დროშები, გერბები და სიმბოლოები -->
|p1                     = ერთიანი საქართველო
|დროშა_p1               = Flag of Kingdom of Georgia.svg
|s1                     = ახალციხის საფაშო
|დროშა_s1               = Flag of the Ottoman Empire.svg
|დროშის სურათი          = Flag of the Principality of Samtskhe.svg
|დროშის აღწერა          = მესხეთის (სამცხის) სამთავროს ალამი
|გერბი                  = Coat of arms of Principality of Samtskhe.svg
|გერბის ზომა            = 100პქ
|გერბის აღწერა           = მესხეთის (სამცხის) სამთავროს გერბი [[ვახუშტი ბატონიშვილი|ვახუშტის]] მიხედვით
|რუკის სურათი           = Map–Principality of Samtskhe till c.1325–ka.svg
|რუკის აღწერა            = სამცხე-საათაბაგო XIII საუკუნის II სახევარსა და XIV საუკუნის I მეოთხედში
|რუკის სურათი2          =  
|რუკის აღწერა2          = 
|დედაქალაქი             = [[ახალციხე|ქარციხე]] ([[ახალციხე]])
|ენები                   = [[ქართული ენა|ქართული]],
|რელიგია                = [[მართლმადიდებლობა]]
|ვალუტა                = 
<!-- ტიტულები და მართველთა სახელები -->
|ლიდერის ტიტული       = მთავრები
|ლიდერი1             = [[სარგის I]] (პირველი)
|ლიდერი2             = [[ყვარყვარე II]]
|ლიდერი3             = [[მანუჩარ III]] (ბოლო)
|ლიდერის წელი1       = 1260-1285
|ლიდერის წელი2       = 1451-1498
|ლიდერის წელი3       = 1607-1628
<!-- საკანონმდებლო ხელისუფლება -->
|საკანონმდებლო ხელისუფლება     = 
|პალატა1                = 
|პალატის ტიპი1          = 
|პალატა2                = 
|პალატის ტიპი2          = 
<!-- ფართობი და მოსახლეობა -->
|სტატ. წელი1            = 
|ფართობი1               = 
|სტატ. მოსახ1           = 
|სტატ. წელი2           = 
|ფართობი2              = 
|სტატ. მოსახ2           = 
|სტატ. წელი3           = 
|ფართობი3              = 
|სტატ. მოსახ3           = 
|სქოლიო_ა               = 
|სქოლიო_ბ               = 
|სქოლიო_ჰ               = 
|სქოლიოები              = 
|დღეს                   = {{დროშა|თურქეთი}}<br />{{დროშა|საქართველო}}<br />{{დროშა|სომხეთი}}
}}
[[ფაილი:Georgien im 15. Jahrhundert.png|მინი|281პქ|სამცხე–საათაბაგოს (მწვანედ) რუკა]]
'''სამცხე-საათაბაგო''' — ფეოდალური [[სამთავრო]] სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში XIV საუკუნის I ნახევრიდან XVII საუკუნის 20-იან წლებამდე.

==ისტორია==
წარმოიქმნა ადრინდელი [[სამცხე|სამცხის სამთავროს]] გაზრდისა და გაფართოების საფუძველზე. (სამცხის გამგებლებს [[ერისთავი|ერისთავობასთან]] ერთად მინიჭებული ჰქონდათ [[სპასალარი|სპასალარობაც]]). მონღოლებმა საქართველოს დაპყრობის შემდეგ აღნიშნული მხარე ერთ დუმანში მოაქციეს და ჯაყელთა გვარის ძველ ერისთავებს დაუმორჩილეს. [[1266]] წელს სამცხის სამთავრომ სამეფო კარისაგან შეუვალობა მოიპოვა, იგი ყაენის სახასო მამულად ანუ „ხასინჯუდ“ აღირიცხა — ულუსიანი გახდა. სამცხის სამთავრომ მოახერხა განვითარების მაღალი დონის შენარჩუნება და ტერიტორიის შემდგომი გაზრდაც. მისი სოციალურ-პოლიტიკური წყობა და საზოგადოებრივი ურთიერთობა  ძირითადად საქართველოს ბარის სხვა მხარეთა მსგავსი იყო.

XIII საუკუნის 80-იან წლებში სამცხის სამთავროს ფარგლებში შედიოდა: [[ტაო]], [[შავშეთი]], [[კლარჯეთი]], [[კოლა]], [[არტაანი]], კარნიფორი, [[აჭარა]], „კარული ქვეყანა“, (ყარსის რეგიონი) და სპერი. სამთავროს საზღვრები ტაშისკარიდან არზრუმამდე და შავ ზღვამდე ვრცელდებოდა. ძირითადი რეზიდენცია იყო ქ. ახალციხე. „ხასინჯუდ“ ყოფნის დროს სამცხის მთავრები ფორმალურად საქართველოს სამეფოს სამოხელეო ტიტულებსაც ატარებდნენ ([[მანდატურთუხუცესი|მანდატურთუხუცესობა]] და სხვა). საქართველოდან ფაქტობრივად გათიშული სამთავრო შემოიერთა მეფე [[გიორგი V ბრწყინვალე|გიორგი V-მ]], რომელიც სამცხის მთავარ [[ბექა I|ბექას]] (1285-1306) შვილიშვილი და მისივე აღზრდილი იყო. გიორგიმ [[სარგის II|სარგის ბექას ძეს]] (1306-1334) [[სპასალარი|სპასალარობა]] დაუბრუნა, ათაბაგობის პატივიც უწყალობა და ამგვარად შემოიმტკიცა. 1334 წელს, სარგისის სიკვდილის შემდეგ, როდესაც სამცხის სამთავროს ტახტზე გიორგი მეფემ [[ყვარყვარე I ჯაყელი|ყვარყვარე I]] დაამტკიცა, ათაბაგობაც მასვე უბოძა. სამცხე-საათაბაგო საქართველოს განუყოფელი ნაწილი გახდა. ჯავახეთის შემოერთების შემდეგ (XV საუკუნე) იგი მთელი მესხეთის ტერიტორიაზე გაიშალა. თუ ადრე სამცხის ერისთავები  თავიანთ უფლებას „სრულიად სამცხე-კლარჯეთზე“ სპასალარობით ახორციელებდნენ, ახლა „ყოველთა მესხთა“ ათაბაგობით ფლობდნენ. ტერმინი „ათაბაგმა“ შინაარსი იცვალა. იგი ამ მხარის თავადი გახდა, სამცხე-საათაბაგო კი — მთელი მესხეთის სინონიმი.

[[თემურლენგი]]ს ურდოებმა ივანე ათაბაგის (1391-1444) დროს სამცხე-საათაბაგო რამდენიმეჯერ აიკლეს. შემდეგ თანდათან ივანემაც გამოამჟღავნა სეპარატული ტენდენციები. თურქების მხრივ საფრთხის მომიზეზებით მესხეთის ლაშქარი არ მიაშველა მეფე [[ალექსანდრე I, დიდი|ალექსანდრე I-ს]], რომელიც 1415 წელს დასავლეთ საქართველოში სალაშქროდ მიდიოდა. ურჩი ათაბაგი მეფემ დაატყვევა, მაგრამ შემდეგ ფიცი დაადებინა და შეიწყალა. სამთავროს გამოყოფისათვის ენერგიულად იბრძოდა ათაბაგი [[ყვარყვარე II ჯაყელი|ყვარყვარე II]] (1451-1498). მეფემ 1465 წელს ურჩი ქვეშევრდომის დასჯა გადაწყვიტა, მაგრამ სამცხეში [[გიორგი VIII]] დამარცხდა და ტყვედ ჩავარდა. ასევე დამარცხდა 1483 წელს [[არადეთის ბრძოლა|არადეთს]] ყვარყვარე II-თან ბრძოლაში მეფე [[კონსტანტინე II]]. სეპარატისტ ათაბაგთა მიერ წამოწყებული ხანგრძლივი ბრძოლის შემდეგ. XV საუკუნის დასასრულს სამცხე-საათაბაგო დამოუკიდებელ ერთეულად ჩამოყალიბდა.

ათაბაგ [[მზეჭაბუკი|მზეჭაბუკ ყვარყვარეს ძემ]] (1500-1515) არ იკმარა პოლიტიკური სეპარატიზმი და ეროვნულ-კულტურულ ერთიანობის წინააღმდეგ დაიწყო ბრძოლა. მისი წყალობით მესხეთი თანდათან თურქთა ფოროპოსტად იქცა. 1510 წელს სამცხის გზით თურქებმა იმერეთი დალაშქრეს. 1535 წელს [[იმერეთის სამეფო|იმერეთის]] მეფე [[ბაგრატ III, ალექსანდრე II-ის ძე|ბაგრატ III-მ]] [[ლუარსაბ I]]-თან შეთანხმებით ილაშქრა მესხეთში. ქვეყნის ერთიანობის მომხრე ძალების მხარდაჭერით ბაგრატმა ათაბაგი ყვარყვარე III სოფ. მურჯახეთთან (ახალქალაქის ახლოს) ბრძოლაში დაამარცხა, დაატყვევა და სამცხე-საათაბაგო გააუქმა. სამთავროს დიდი ნაწილი იმერეთის სამეფოს შეუერთა, ჯავახეთი ლუარსაბ I-ს დაუთმო. ამ დროს სამცხე-საათაბაგოს ფეოდალმა [[შალიკაშვილი, ოთარ|ოთარ შალიკაშვილმა]] ტახტის ახალგაზრდა  პრეტენდენტი ქაიხოსრო ყვარყვარეს ძე სტამბოლში გააპარა. ოსმალებმა ისარგებლეს გართულებული მდგომარეობით და საათაბაგოს სამხრეთ პროვინციების დაპყრობას შეუდგნენ. აქეთკენ გამოემართა ირანის შაჰი თამაზიც 1543 წელს. სულთანმა სულეიმანმა სამცხე-საათაბაგოს დასაპყრობად 22 000 მეომარი გაგზავნა. ქართველებმა მტერი ქარაღაქთან დაამარცხეს. 1545 წელს სულთანის დიდმა ლაშქარმა სოფ. სოხოისტთან (ბასიანში) დაამარცხა ქართველთა ჯარი და [[ქაიხოსრო II]] (1545-1573) [[ათაბაგი]] გახდა. ამის შემდეგ (1547) ქაიხოსრო II-მ ოსმალებს ზურგი შეაქცია. ირანში ჩავიდა და ლუარსაბ I-ის მიერ დაკავებული ჯავახეთის დაბრუნება ითხოვა. ამ საბაბით შაჰმა თამაზმა ჯავახეთში ილაშქრა. ლაშქრობებმა სამცხე-საათაბაგოს დიდი ზიანი მიაყენა (ერთ-ერთი ლაშქრობის დროს გაძარცვეს ვარძიის მდიდარი მონასტერი). საპასუხოდ 1549 წელს საათაბაგოში ოსმალი დამპყრობლები შეიჭრნენ, ციხესიმაგრეები აიღეს და ქვეყანა აიკლეს. ათაბაგთა სპარსული ორიენტაცია იმით იყო გამოწვეული, რომ ირანი მაშინ მესხეთის ვასალობას მეხარკეობის საფუძველზე სჯერდებოდა, ოსმალეთი კი საათაბაგოს შეერთებისათვის იბრძოდა.

1555 წელს [[ამასიის ზავი]]ს საფუძველზე ირანმა და ოსმალეთმა სამცხე-საათაბაგო შუაზე გაიყვეს. მისი დასავლეთი ნაწილი — [[ტაო]], [[შავშეთი]], კლარჯეთი (ჭოროხის აუზი) ერგო ოსმალეთს, ხოლო აღმოსავლეთი ნაწილი — სამცხე-ჯავახეთი, არტაანი (მტკვრის აუზი) — ირანს. ზავის მიუხედავად, ოსმალეთი ვერ ურიგდებოდა საათაბაგოს აღმოსავლეთ ნაწილის დაკარგვას. 1578 დაიწყო ირან-ოსმალეთის მეორე ომი. საქართველოსკენ დაიძრა ოსმალთა სარდალი [[მუსტაფა ლალა-ფაშა]]. ჩილდირთან ბრძოლაში სპარსელები დამარცხდნენ. მალე ოსმალთა წინააღმდეგ ბრძოლაში ჩაება ქართლის მეფე [[სიმონ I]]. ოსმალებმა მესხეთი დაიპყრეს, მერე კი მთელი კავკასიაც დაიმორჩილეს. 1590 წლის ზავით ირანმა ცნო ოსმალთა უფლება ამიერკავკასიაზე. [[1595]] წელს ოსმალებმა დაპყრობილი მხარე აღწერეს და [[გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი]] შეადგინეს მიწის მფლობელობის ქართული წესი ოსმალური წესით შეცვალეს. მიწის დროებით მფლობელად სამხედრო ვალდებული გამოცხადდა. სამხედრო ვალდებული კი მუსლიმი უნდა ყოფილიყო. ქართველ ფეოდალს, რომელსაც მიწის შენარჩუნება სურდა, ისლამი უნდა მიეღო. ფეოდალების ნაწილმა ისლამი მიიღო, ნაწილმა კი საათაბაგო დატოვა. გლეხური მოსახლეობის ნაწილი სომხურ სამოციქულო ეკლესიას, ნაწილი კი კათოლიციზმს შეუერთდა. 

1609 წელს [[ქართლის სამეფო]] შეეცადა სამცხის გათავისუფლებას. ქართლელებმა აიღეს აახალციხე. საპასუხოდ ოსმალეთის იმპერიამ მოაწყო ლაშქრობა ქართლში. [[ტაშისკარის ბრძოლა]]ში ოსმალები დამარცხდნენ, მაგრამ ახალციხე შეინარჩუნეს. 1625 წელს სამცხე-საათაბაგომ, როგორც პოლიტიკურმა ერთეულმა, არსებობა შეწყვიტა. სამცხის დაპყრობილ ტერიტორიაზე [[ახალციხის საფაშო]] შექმნეს და ის [[სანჯაყი|სანჯაყებად]] დაყვეს. გამაჰმადიანებულ [[მანუჩარ II|მანუჩარ ქაიხოსროს ძეს]] ფაშობა მისცეს. 

სამცხე-საათაბაგო თავისი ტერიტორიით საქართველოს ერთ მესამედ ნაწილს შეადგენდა. კულტურული თვალსაყრისით მას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. თემურლენგის შემოსევების შემდეგაც კი კულტურულ-აღმშენებლობითი მუშაობა არ შექყვეტილა. XIII-XIV საუკუნეებში საათაბაგოში შეიქმნა ქართული ფეოდალური სამართლის ერთ-ერთი საყურადღებო ძეგლი „წიგნი სამართლისა კაცთა შეცოდებისა ყოვლისავე“, რომელიც დაიწყო ბექა მანდატურთუხუცესმა და დაამთავრა მისმა შვილიშვილმა აღბუღამ. ძეგლს შემოკლებით ბექა-აღბუღას სამართალსაც უწოდებენ. მასში აისახა ეპოქისათვის დამახასიათებელი ყველა ძირითადი მოვლენა. ამ ძეგლს მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე არ დაუკარგავს მნიშვნელობა.

საყურადღებო ძეგლია „[[მესხური დავითნის ქრონიკა]]“. ისეთ დიდ საკათედრალო მონასტრებში, როგორიც იყო: [[იშხანი]], [[ბანა]], [[ოპიზა]], [[ტბეთის მონასტერი|ტბეთი]], [[საფარა]], [[კუმურდოს ტაძარი|კუმურდო]], წყაროსთავი და სხვა. XVII საუკუნის II ნახევრამდე (ზოგან შემდეგაც) არ შეწყვეტილა ტრადიციული მწიგნობრული საქმიანობა. აქ შეიქმნა მნიშვნელოვანი ძეგლები. საფარის მონასტრის ანსამბლებში აგებული წმ. საბას ეკლესია და სამრეკლო (XIII ს.) აღსანიშნავია სახელგანთქმული ანჩისხატის კარედის მოჭედულობა (XIV ს.). სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიაზე გამოირჩეოდნენ ქალაქები: ახალციხე, ართვინი, [[ოლთისი]] (Oltu), ახალქალაქი, არტანუჯი, არდანი, ერეშეთი და სხვა. ესენი იყვნენ ხელოსნური წარმოებისა და ვაჭრობის ცენტრები ხელოსანთა სპეციალობის მიხედვით არსებობდა ცალკეული გაერთიანებები, რომელთა სათავეში „უხუცესები“ იდგნენ (კალატოზთუხუცესი, მკერავთუხუცესი და სხვა). ხელოსნური დარგებიდან განსაკუთრებით დაწინაურებული იყო მეთუნეობა, მჭედლობა, კალატოზობა, დურგლობა, მეხმალეობა, ოქრომჭედლობა და სხვა. მესხ ვაჭრებს ურთიერთობა ჰქონდათ როგორც საქართველოს, ისე უცხოეთი ბაზრებთან ([[სტამბოლი]], [[თავრიზი]], [[თეირანი]], [[ინდოეთი]], [[ასტრახანი]] და სხვა), მსხვილი ვაჭრები [[ბექას და აღბუღას სამართალი|ბექას და აღბუღას სამართლის]] ძალით გათანაბრებული იყვნენ აზნაურებთან.

== სამცხე საათაბაგოს მმართველები ==
{| width="70%" class="prettytable"
!bgcolor="silver" width="25%"|მმართველობის წლები
!bgcolor="silver"|სახელი
|-
|1268-1279|| [[სარგის I]]
|-
|1285-1306|| [[ბექა I]]
|-
|1306-1334|| [[სარგის II]]
|-
|1334-1361|| [[ყვარყვარე I]]
|-
|1372 - 1389|| [[შალვა]]
|-
|1389 - 1395|| [[აღბუღა I]]
|-
|1391-1444|| [[ივანე II]]
|-
|1444-1451|| [[აღბუღა II]]
|-
|1451-1498|| [[ყვარყვარე II]]
|-
|1498-1500|| [[ქაიხოსრო I]]
|-
|1500-1515|| [[მზეჭაბუკი]]
|-
|1515-1518|| [[მანუჩარ I]]
|-
|1518-1535|| [[ყვარყვარე III]]
|-
|1545-1573|| [[ქაიხოსრო II]]
|-
|1573-1581|| [[ყვარყვარე IV]]
|-
|1581-1607|| [[მანუჩარ II]]
|-
|1607-1628|| [[მანუჩარ III]]
|-
|colspan="3" |''1628 წელს ოსმალეთმა საბოლოოდ შეიერთა სამცხე-საათაბაგო და იმპერიის რიგით საფაშოდ აქცია. 1795 წლამდე მას გამაჰმადიანებული ჯაყელი ფაშები განაგებდნენ.''
|-
|1628-1635|| [[ბექა III|საფარ ფაშა (ბექა III)]]
|-
|1635-1647|| [[იუსუფ ფაშა I]]
|-
|1647-1659|| [[როსტომ ფაშა]]
|-
|1659-1680|| [[ასლან I|ასლან I ფაშა]]
|-
|1680-1690|| [[იუსუფ ფაშა II]]
|-
|1690-1701|| [[სალიმ ფაშა]]
|-
|1701-1741|| [[ისაყ ფაშა]]
|-
|1741-1747|| [[იუსუფ ფაშა III]]
|-
|1747-1758|| [[აჰმედ-ფაშა (ჯაყელი)|აჰმედ ფაშა]]
|-
|1758-1759 და 1761-1767|| [[ჰასან ფაშა]]
|-
|1759-1761|| [[იბრაჰიმ ფაშა]]
|-
|1767-1795|| [[სულეიმან ფაშა]]
|-
|colspan="3" |''სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორია ნაწილობრივ 1828 წელს დაუბრუნდა საქართველოს და შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში.''
|-
|}

== ლიტერატურა ==
* საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ.3, თბ., 1979; ტ. 4, თბ., 1973
* ''ჯავახიშვილი ივ.'', ქართველი ერის ისტორია, წგნ. 3-4, თბ., 1966-1967
{{ქსე|9|48-49|ლომსაძე შ.}}

== რესურსები ინტერნეტში==

* {{Cite journal|last=Peacock|first=Andrew|title=Between Georgia and the Islamic World: The Atabegs of Samc&#39;xe and the Turks|url=https://www.academia.edu/17203351/Between_Georgia_and_the_Islamic_World_The_Atabegs_of_Samcxe_and_the_Turks|language=en}}
{{ისტორიული ქართული სახელმწიფოები}}
{{სამცხის ათაბაგები}}

[[კატეგორია:სამცხე-საათაბაგო|*]]