იხილეთ წყარო გვერდისთვის საქართველოს ოქროს ხანა

{{შერწყმა|საქართველო XII-XIII საუკუნეებში}}
{{საქართველოს ისტორია}}
'''საქართველოს ოქროს ხანა''' — ისტორიული პერიოდი [[მაღალი შუა საუკუნეები|მაღალ შუა საუკუნეებში]], [[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] ბოლოდან [[XIII საუკუნე]]მდე [[საქართველოს სამეფო]]ში. ამ დროს ქვეყნის ძალაუფლებამ და განვითარებამ მწვერვალს მიაღწია. გარდა ამისა, სამხედრო ძალით გაფართოებამ გამოიწვია [[შუა საუკუნეები]]ს ქართული [[არქიტექტურა|არქიტექტურის]], [[ფერწერა|ფერწერისა]] და [[პოეზია|პოეზიის]] აყვავება, რომელიც გამოიხატა საეკლესიო ხელოვნების განვითარებითა და პირველი საერო ლიტერატურული ნამუშევრების შექმნით.

ოქროს ხანა, რომელიც ორ საუკუნეზე დიდ ხანს გაგრძელდა, დაასრულა მომთაბარეთა (როგორებიცაა [[მონღოლები]]) შემოსევებმა და ქვეყანაში მათ მიერ გავრცელებულმა [[შავი ჭირი|შავმა ჭირმა]]. საქართველო უფრო მეტად შესუსტდა [[კონსტანტინოპოლის დაცემა|კონსტანტინოპოლის დაცემის]] შემდეგ, რადგან ამან [[ბიზანტიის იმპერია]], საქართველოს ტრადიციული მოკავშირე, საბოლოოდ გაანადგურა. შედეგად, [[XV საუკუნე|XV საუკუნის]] ბოლოს საქართველო დაიშალა და იზოლირებულ ანკლავად გადაიქცა, რომელიც მნიშვნელოვნად ჩამოსცილდა [[ქრისტიანობა|ქრისტიანულ]] [[ევროპა]]ს და თურქ-ირანული მეზობელი სახელმწიფოებით გარშემორტყმული აღმოჩნდა. საქართველოს ოქროს ხანა ქვეყნისთვის უმნიშვნელოვანესი პერიოდია, რადგან ამ დროს მისმა ძლიერებამ ზენიტს მიაღწია და დამადასტურებელია [[ქართველი ერი]]ს ანტიკურობისა, რომელსაც [[ძველი საბერძნეთი|საბერძნეთთან]] და [[რომის იმპერია|რომთან]] დიდი კავშირები ჰქონდა.<ref>Scholtbach, Alvaro. Nodia, Gia. ''The Political Landscape of Georgia: Political Parties: Achievements, Challenges and Prospects.'' Netherlands: Eburon Uitgeverij B.V., 2006, p. 7</ref>

==ოქროს ხანის დასაწყისი==
===დავით IV===
{{მთავარი|დავით IV აღმაშენებელი}}
[[ფაილი:King David Aghmashenebeli.jpg|მინი|დავით IV აღმაშენებელი ([[შიომღვიმე|შიომღვიმის]] ფრესკა)|200პქ|მარცხნივ]]
[[ფაილი:Gelati Theotokos.jpg|მინი|გელათის ამ ფრესკაზე გამოყენებული ძვირადღირებული მასალა მიუთითებს საქართველოს სამეფოს ეკონომიკურ სიძლიერეზე.|150პქ|მარცხნივ]]
საქართველოს ოქროს ხანა დაიწყო [[დავით IV აღმაშენებელი]]ს მეფობის პერიოდიდან. დავით IV ტახტზე 1089 წელს 16 წლის ასაკში ავიდა, მას შემდეგ, რაც მამამისი — გიორგი II, შექმნილი მდგომარეობიდან გამომდინარე, იძულებული გახდა შვილის სასარგებლოდ ტახტზე უარი ეთქვა. დავითს ძალიან მძიმე მემკვიდრეობა ერგო: ქვეყანა დარბეული იყო მტრის შემოსევებისაგან, [[თურქ-სელჩუკები|თურქ-სელჩუკთა]] მომთაბარე ტომები სახლდებოდნენ დაპყრობილ ტერიტორიებზე და ქართველ ხალხს ფიზიკური განადგურების საფრთხეს უქმნიდნენ, დიდგვაროვანი ფეოდალები მეფეს ხშირად არ ემორჩილებოდნენ, საქართველოს მეფის ხელისუფლება [[ლიხის ქედი]]ს აღმოსავლეთით არ ვრცელდებოდა.{{sfn-2|საქართველოს მეფეები|2007|გვ=122-123}}

დავითმა თავისი ოცდათექვსმეტწლიანი მმართველობის განმავლობაში შეძლო საბოლოოდ დაესრულებინა ფეოდალური საქართველოს გაერთიანების პროცესი, სელჩუკი დამპყრობლები ქვეყნიდან განედევნა, საქართველო რეგიონის უძლიერეს სახელმწიფოდ ექცია და მემკვიდრეებისათვის გადაებარებინა ქვეყანა, რომელიც გადაჭიმული იყო „''ნიკოფსითგან დარუბანდისა საზღურადმდე და ოვსეთიდგან სოერად და არეგაწადმდე''“. პიროვნული ღირსებებისა და ქვეყნისა და ერის წინაშე უდიდესი დამსახურებისათვის, [[საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია|ქართულმა მართლმადიდებელმა ეკლესიამ]] დავით აღმაშენებელი წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ [[8 თებერვალი]] (ძველი სტილით [[24 იანვარი]]) დააწესა.{{sfn-2|ქართველ წმიდათა ცხოვრებანი|2009|გვ=43}}

===დემეტრე I და გიორგი III===
სამეფომ აყვავება განაგრძო დავით IV-ის შვილის, [[დემეტრე I]]-ის მეფობისას. საქართველო დარჩა ცენტრალიზებულ სახელმწიფოდ, რომელსაც ძლიერი სამხედრო ძალა ჰყავდა. დემეტრემ რამდენიმეჯერ დაამარცხა [[განჯა]]ში გამაგრებული მუსლიმები და ქალაქის კარიბჭე ნადავლის სახით ჩაიტანა [[გელათის მონასტერი|გელათის მონასტერში]].

დემეტრე I-ს წვლილი მიუძღვის ქართული რელიგიური [[პოლიფონია|პოლიფონიის]] განვითარებაში. მას ეკუთვნის ცნობილი საგალობელი „[[შენ ხარ ვენახი]]“, რომელსაც დაწერიდან 900 წლის შემდეგ, დღესაც გალობენ ეკლესიებში.

დემეტრე I ტახტზე შეცვალა მისმა შევილმა, [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III-მ]] [[1156|1156 წელს]]. ტახტის დაკავებისთანავე დაიწყო წარმატებული კამპანია ქალაქ აჰლათის [[სელჩუკები|სელჩუკი]] სულთნის წინააღმდეგ. მან გაათავისუფლა სომხეთის მნიშვნელოვანი ქალაქი [[დვინი]] თურქი დამპყრობლებისგან და ამ ტერიტორიაზე განმთავისუფლებლის სახელით შევიდა. გიორგი ცდილობდა განემტკიცებინა კავშირი [[აღმოსავლეთ რომის იმპერია]]სთან, ამისთვის ქალიშვილი მიათხოვა მანუელ კომნენოსს, იმპერატორ [[ანდრონიკე I (ბიზანტია)|ანდრონიკე I-ის]] შვილს.

==ოქროს ხანის ზენიტი==

===თამარ მეფე===
{{მთავარი|თამარ მეფე}}
[[ფაილი:Queen Tamar - Vardzia fresco.jpg|მინი|თამარ მეფე ([[ვარძია|ვარძიის]] ფრესკა)]]
[[1179]] წელს  [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|მეფე გიორგიმ]] საკუთარი შვილი, [[თამარ მეფე|თამარი]] თანამოსაყდრედ გამოაცხადა. [[1184]] წელს, მეფე გიორგის გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში რთული ვითარება შეიქმნა; ფეოდალურმა არისტოკრატიამ დაიწყო ბრძოლა დაკარგული პოლიტიკური პრივილეგიების აღსადგენად. [[1185]] წელს გავლენიან ფეოდალთა ერთმა ჯგუფმა თამარს, მისი სურვილის წინააღმდეგ, შერთო ანდრეი ბოგოლიუბსკის შვილი [[იური ბოგოლიუბსკი|იური]], რომელიც ქართულ წყაროებში ცნობილია „[[გიორგი რუსი]]ს“ სახელით. ორი-ორნახევრი წლის შემდეგ თამარი განქორწინდა და იური [[საქართველო]]დანაც განდევნეს. მეფე თამარი მეორედ დაქორწინდა დაახლოებით [[1189]] (ან [[1187]]) წელს [[დავით სოსლანი|დავით სოსლანზე]].

თამარის დროს [[საქართველო]] [[კავკასია|კავკასიის]] უძლიერეს [[სახელმწიფო]]დ იქცა. ისტორიკოსთა ერთი ნაწილის აზრით, ეს ძლიერება არ ემყარებოდა ქვეყნის შინაგან საწარმოო ძალთა განვითარებას, გაერთიანებული ფეოდალური მონარქიის ეკონომიკური ძლიერების ძირითად წყაროს სამხედრო ნადავლი და ხარკი შეადგენდა და ქვეყნის გაერთიანება ეფემერული ხასიათისა იყო.<ref>გ. ნათაძე, საქართველოს ისტორიის მოკლე სოციოლოგიური მიმოხილვა, თბ., 1925, ნაწ. II , გვ. 66 –67;</ref><ref>ქ. რაჭველიშვილი, საქართველოს ფეოდალიზმის ისტორია, 1927, გვ. 14</ref> ისტორიკოსთა მეორე ნაწილის აზრით, გაერთიანებული საქართველოს სიძლიერე შესაფერის სოციალურ-ეკონომიკურ ბაზისს ემყარებოდა.<ref>ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს რუსეთთან შეერთების ისტორიული მნიშვნელობისათვის, საქართველოს ისტორიის საკითხები, V, თბ., 1971. გვ. 161;</ref><ref>ნ.ბერძენიშვილი, კლასობრივი და შინაკლასობრივი ბრძოლის გამოვლინება საქართველოს საგარეო-პოლიტიკურ ურთიერთობაში, საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, თბ., 1965, გვ. 23 – 42.</ref><ref>ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, 1943.</ref> თამარის მეფობის პერიოდში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბრძოლა გაიმართა, რომელთაგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია [[1195]] წლის [[შამქორის ბრძოლა 1195|შამქორისა]] და [[1203]] წლის [[ბასიანის ბრძოლა 1203|ბასიანის]] ბრძოლები.

=== ეკონომიკა ===
[[ფაილი:Barataev 1844. Thamar and Davith.jpg|მინი|მარჯვნივ|მეფე თამარის და დავით სოსლანის სახელით მოჭრილი მონეტები.]]
თამარის პოლიტიკურ წარმატებასთან ერთად,  მის დროს საქართველო ეკონომიკურად მნიშვნელოვნად განვითარდა. დადასტურებულია, რომ იმ პერიოდში სასოფლო-სამეურნეო საქმეში აქტიურად გამოიყენებოდა წყლის წისქვილი.<ref>საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, XIX, 1956, გვ. 153-157.</ref> დაწინაურებული იყო [[სოფლის მეურნეობა]], რასაც იმდროინდელ საქართველოში არსებული მრავალი სარწყავი არხი ადასტურებს. თამარის დროინდელ საქართველოში, დიდი სარწყავი არხები იყო გაყვანილი [[ტირიფონის ვაკე|ტირიფონის ველზე]] (იხ. [[ტირიფონის არხი]]), რუის-ურბნისის მიდამოებში, [[მუხრანი (მცხეთის რაიონი)|მუხრანში]] (იხ. [[მუხრანის არხი]]), [[სამგორის ვაკე|სამგორში]], კახეთსა და საქართველოს სხვა ადგილებში. ეს ყველაფერი კარგ პირობებს ქმნიდა მარცვლეული კულტურის, [[მევენახეობა|მევენახეობის]] და [[მეხილეობა]]-[[მებაღეობა|მებაღეობის]] განვითარებისთვის. ამავე პერიოდში აგებდნენ, აგრეთვე საქალაქო წყალსადენებსაც.

მაღალგანვითარებულ სოფლის მეურნეობასთან ერთად დაწინაურებული იყო ხელოსნობაც, რაც, თავის მხრივ, ვაჭრობის განვითარების საფუძველს ქმნიდა. განვითარებული იყო საშინაო და საგარეო ვაჭრობა. ხელოსნური წარმოებისა და ვაჭრობის დაწინაურებამ საქალაქო ცხოვრების აღმავლობა განაპირობა. ამ პერიოდის საქალაქო ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ცენტრები იყო [[თბილისი]] და [[ქუთაისი]]. ამ პერიოდის საქართველოში, განსაკუთრებით, განვითარებული იყო თიხის ჭურჭელის წარმოება. თამარის დროს, უბრალო თიხის ჭურჭელთან ერთად დიდი რაოდენობით მზადდებოდა მოჭიქული ჭურჭლები. საქართველოში აგრეთვე ფართოდ იყო გავრცელებული სპილენძისა და ოქრო-ვერცხლის ჭურჭლის წარმოება.
[[ფაილი:QueenTamarFlag.svg|მინი|მარცხნივ|200px|თამარ მეფის დროშა<ref>დავით კლდიაშვილი: ქართული ჰერალდიკის ისტორია : საქართველოს სახელმწიფოებრიობის სიმბოლოები / [რედ.: დავით გულორდავა, მიხეილ მაყაშვილი; მხატვ.: გია ბუღაძე]. - თბ., 2003</ref>]]
თამარ მეფის დროინდელ საქართველოს, მნიშვნელოვანი სავაჭრო ურთიერთობები ჰქონდა მეზობლებთან – [[არაბეთი|არაბეთთან]], [[ბიზანტია]]სთან და სხვა სახელმწიფოებთან. საქართველოში მუსლიმანური ქვეყნებიდან იმპორტის სახით შემოჰქონდათ, სხვადასხვა სახის ქსოვილები<ref>„ისტორიანი და ზმანი შარავანდედთანი“ გადმოგვცემს, რომ ქართველ ვაჭრებს მაღალხარისხოვანი ნელსაცხებლები, შაქარი, ძვირფასი თვლები ალექსანდრიიდან შემოჰქონდათ.</ref>

სოციალური თვალსაზრისით, XII საუკუნეში გაქრა არსებითი განსხვავება „გლეხსა“ და „ყმას“ შორის. გლეხი უკვე ფეოდალის მიწაზე მუშაობდა და მის სასარგებლოდ [[ბეგარა]]ს იხდიდა და სხვა სამსახურ-ვალდებულებებს ასრულებდა.<ref>ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორია XIII-XIX სს., საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, თბ., 1965, გვ.49</ref><ref>მ.ლორთქიფანიძე, სოციალური ურთიერთობის ისტორიიდან XII ს. საქართველოში. კრებ. „საქართველო რუსთველის ხანაში“, თვ., 1966, გვ. 32-51.</ref> გლეხობის ფართო და მრავალფეროვანი სოციალური ფენა რიცხობრივად იზრდებოდა.<ref>გ.მელიქიშვილი, ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება და ფეოდალური ურთიერთობათა განვითარების ზოგიერთი საკითხი, თბ., 1973, გვ. 77-78.</ref> ერთიანი საქართველოს სიძლიერე შესაბამის სოციალურ-ეკონომიკურ ბაზისს ემყარებოდა.<ref>ნ.ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, თბ., 1965, გვ.23-42.</ref>

====ხელოსნობა და ვაჭრობა====
თამარის ეპოქა მეტად მნიშვნელოვანი ეტაპია ხელოსნური წარბოებისა და ვაჭრობისთვის, საერთოდ საქალაქო ცხოვრების განვითარებაში. ამ პერიოდის ქალაქები ქვეყნის ან რეგიონის პოლიტიკურ და ამასთან ერთად სავაჭრო და სახელოსნო ცენტრებს წარმოადგენდნენ. ქალაქები დაინტერესებულები იყვნენ ფეოდალური კარჩაკეტილობის ლიკვიდაციით და ყოველგვარად უჭერდნენ მხარს ქვეყნის გაერთიანება ცენტრალიზაციას.{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. II|2012|გვ=438}}

XII საუკუნის საქართველოში საქალაქო ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ცენტრები [[თბილისი]] და [[ქუთაისი]] იყო. დაწინაურებული იყო ქალაქები: [[რუსთავი]], [[ატენი]], [[გორი]], [[ჟინვანი]], [[დმანისი]], [[არტანუჯი]], [[ახალქალაქი]], [[ახალციხე]], [[ბარალეთი]], [[თმოგვი]], [[ოლთისი]], [[სამშვილდე]], [[ოძრხე]], [[ხუნანი]], [[არტაანი]], [[თუხარისი]], [[ხორნაბუჯი]], [[თელავი]], [[ვარციხე]], [[შორაპანი]], [[პეტრა]], [[ბათუმი]], [[ფოთი]], [[ცხუმი]], [[ბიჭვინთა]], [[ნიკოფსი]]. ასევე იყო ქალაქური ტიპის დასახლებები — დაბები: [[მცხეთა]], [[უჯარმა]], [[ჭერემის ნაქალაქარი|ჭერემი]], [[მანგლისი]], [[აწყურის ციხე|აწყური]], [[ლორე]], [[ნაჭარმაგევი]], [[გეგუთი]], [[ბოლნისი]], [[ჟალეთი]], [[გაგი]], [[ბოჭორმა]] და სხვ. აღნიშნული დასახლებები აქტიურად მონაწილეობდნენ საქართველოს ეკონომიკურ ცხოვრებაში.{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. II|2012|გვ=438}}

აღნიშნული პერიოდის საქართველოში დაწინაურებული ჩანს ხელოსნობის სხვადასხვა დარგი: მეთუნეობა-მეკეცეობა, მეჭურჭლეობა, მჭედლობა, კალატოზობა, დურგლობა, მეხამლეობა, ოქრომჭედლობა, მეპურეობა, მენელსაცხებლობა, წიგნების გადაწერა, აკინძვა და სხვ. ხელოსნობის სხვადასხვა დარგის ფართოდ გავრცელებასა და განვითარებას მოწმობს არა მარტო ისტორიული წერილობითი წყაროები, არამედ ამ პერიოდის ხელოსნობისა და მატერიალური კულტურის ძეგლები.{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. II|2012|გვ=438}}

საქართველოს ქალაქებში, რომლებიც ხელოსნურ წარმოებასთან ერთად, სავაჭრო ცენტრებიც იყვნენ, მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავათ ვაჭრებს. ისინი ხელოსნობის ნაწარმს ასაღებდნენ. ამასთან ვაჭრები საქალაქო ცხოვრების მნიშვნელოვანი საკითხის გადაჭრაში მონაწილეობდნენ. ზოგჯერ მათ სახელმწიფო საქმეებსაც ანდობდნენ. საქართველოს ქალაქები აქტიურად მონაწილეობდნენ საგარეო ვაჭრობაშიც. ნიშანდობლივია, რომ XI-XIII სს. დოკუმენტების მიხედვითმოხმარების თითქმის ყველა საგანი იყიდებოდა.

შუა საუკუნეების საქართველოს მჭიდრო სავაჭრო კავშირები ჰქონდა [[არაბები|არაბებთან]], [[ირანი|ირანთან]], [[ბიზანტია]]სთან, [[სომხეთი|სომხეთთან]], [[ეგვიპტე]]სთან, [[ჩინეთი|ჩინეთთან]], [[რუსეთი|რუსეთთან]] და სხვ. ქვეყნებთან. მუსლიმური ქვეყნებიდან იმპორტის სახით შემოჰქონდათ სხვადასხვა სახის ქსოვილები, [[ნელსაცხებლები]], [[შაქარი]], [[ძვირფასი თვლები]], ცხენის მოკაზმულობა, სხვადასხვა ძვირფასი ლითონები და სხვ. ბიზანტიიდან შემოჰქონდათ ქსოვილები („ბერძნული“), ოქროქსოვილები, სამღვდელთმსახურო ნივთები და სხვ.{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. II|2012|გვ=439}}

მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ექსპორტსაც. აქედან გაჰქონდათ სხვადასხვა სახის ქსოვილები — [[მატყლი]]ს, [[აბრეშუმი]]სა და [[ბამბა|ბამბის]] ნაწარმი, [[კერამიკა|კერამიკის ნივთები]]. ჩვენ უხვად გვხვდება უცხოური ფული (მონეტები) საქართველოში და პირიქით, ქართული ფული სხვა ქვეყნებში, რაც თავის მხრივ ცხოველ სავაჭრო ურთიერთობებზე მიუთითებს.

XII საუკუნის საქართველო მდიდარი იყო, ფულის კურსი — მტკიცე. ეს თავის მხრივ უზრუნველყოფდა ფულის მყარ და ინტენსიურ მიმოქცევას. აქტიური ფინანსური პოლიტიკა ეკონომიკის წარმატებით განვითარებას განაპირობებდა. ყოველივე ამას კი საქართველო პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრები მაღალ ასპარეზზე გაჰყავდა.{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. II|2012|გვ=439}}

=== განათლება და კულტურა ===
[[ფაილი:Vani Gospels.jpg|thumb|[[ვანის ოთხთავი]]]]
XII-XIII სს. ერთიანი და ეკონომიკურად ძლიერი ფეოდალური საქართველოს განათლებამ და კულტურამ მაღალ დონეს მიაღწია. ქართულმა კულტურამ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების საქმეში.

ქვეყნის მაღალ განვითარებას განსაზღვრავდა სწავლა-აღზრდის საქმე. თამარის დროს სკოლები ძირითადად ეკლესია-მონასტრებთან არსებობდა. საქართველოში მრავლად იყო რიტორიკული სკოლები. ქართული მონასტრების [[ოპიზა|ოპიზის]], [[ოშკი]]ს, [[შატბერდი]]ს, [[ბერთა|ბერთის]], [[ხანძთა|ხანძთის]] და სხვა მონასტრებთან არსებობდა სპეციალური შენობები, რომლებიც სკოლებისთვის იყო განკუთვნილი. საქართველოში სასკოლო განათლების დაწესებულების საქმეში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ბიზანტიური განათლების სისტემის ახლო გაცნობამ. თამარის დროინდელი საქართველოს აკადემიებს სათავეში [[მოძღვართმოძღვარი]] ედგა.<ref>ი.დოლიძე, საქართველოს სამართლის ძეგლები, გამოცემა II, გვ.90.</ref> საქართველოს აკადემიებში, ისევე როგორც იმდროინდელ ბიზანტიის უმაღლეს სასწავლებლებში, ისწავლებოდა მეცნიერების შვიდი ძირითადი დარგი: [[გრამატიკა]], [[ფილოსოფია]], [[რიტორიკა]], [[არითმეტიკა]], [[გეომეტრია]], [[მუსიკა]] და [[ასტრონომია]]. არსებობს მოსაზრებები იმის შესახებ, რომ საქართველოს იმდროინდელ აკადემიებში ისწავლებოდა აგრეთვე [[მედიცინა]]ც <ref>რ. მეტრეველის მოსაზრებით.</ref>, XIII საუკუნის დასაწყისისთვის საქართველოში იყო ნათარგმნი „წიგნი სააქიმოჲ“. თამარ მეფის მმართველობის პერიოდში, საქართველოს ჰქონდა თავისი საგანმანათლებლო კერები, საზღვარგარეთაც. მათგან აღსანიშნავია: [[ათონის ივერთა მონასტერი|ივერთა მონასტერი]] [[ათონის მთა]]ზე, [[შავი მთა (სირია)|მონასტერი შავ მთაზე]] ([[სირია]]ში), [[პეტრიწონის მონასტერი|პეტრიწონის მონასტერი ბულგარეთში]] და სხვა.

XII საუკუნის დასასრულსა და XIII საუკუნის დასაწყისის საქართველოში განსაკუთრებულ აღმავლობას განიცდის ხუროთმოძღვრება. ამ პერიოდში შეიქმნა [[შუა საუკუნეები]]ს საქართველოს მნიშვნელოვანი ტაძრები, რომლებშიც მკაფიოდ გამოჩნდა ახალი სტილისტიკური ნიშნები. შეიცვალა ტაძრის პროპორციებიც: გუბათის ყელი შენობასთან შედარებით ძალიან აზრდილია. ამ ტიპის ტაძრებია: [[იკორთის ტაძარი|იკორთა]] ([[ქართლი|ქართლში]]), [[ბეთანიის მონასტერი|ბეთანია]] ([[მდინარე]] [[ვერე]]ს [[ხეობა]]ში), [[ქვათახევი]] (ქართლში), [[ფიტარეთის მონასტერი|ფიტარეთი]] ([[ქვემო ქართლი|ქვემო ქართლში]]), [[წუღრუღაშენი]] (ქვემო ქართლში), [[დმანისის კარიბჭე]] (ქვემო ქართლში), [[ერთაწმინდის ტაძარი|ერთაწმინდა]] (ქართლში) და სხვები. ამავე ჯგუფს განეკუთვნება აგურით ნაშენი ორი ტაძარი: [[ტიმოთესუბნის მონასტერი|ტიმოთისუბანი]] და [[ყინწვისის მონასტერი|ყინწვისი]]. ერთნავიანი ეკლესიები: [[ლამაზი საყდარი]]<ref>ტაძრის წარწერებში მოხსენიებულია თამარ მეფე და დავით სოსლანი.</ref> ([[ხრამი|ხრამის ხეობაში]]), [[მაღალაანთ ეკლესია]] (შიდა ქართლში), [[გუდარეხი]] (ქვემო ქართლში), [[ლურჯი მონასტერი]] (თბილისში) და სხვები. ქართულ სამონასტრო ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი როლი ეკისრა კლდეში გამოკვეთილ სამონასტრო კომპლექსს – [[ვარძია]]ს. ვარძიის მშენებლობა გიორგი მესამემ დაიწყო და დაასრულა თამარმა. მნიშვნელოვანია აქ არსებული დიდი ეკლესია, რომლის კედლები ფრესკებითაა დამშვენებული. აქ არის გამოსახული გიორგი III-ისა და თამარის პორტრეტები.
[[ფაილი:Beslet bridge.JPG|thumb|მარცხნივ|240px|თამარ მეფის პერიოდში აგებული [[ბესლეთის ხიდი]], ქალაქ [[სოხუმი]]ს სიახლოვეს]]
თამარის ეპოქის მნიშვნელოვანი საინჟინრო ნაგებობებია [[შიომღვიმე-სხალტბის წყალსადენი]], [[ბესლეთის ხიდი|ბესლეთი]]სა ([[სოხუმი]]), [[დანდალოს ხიდი|დანდალოს]] ([[აჭარა]]) და [[რკონის ხიდი|რკონის]] (შიდა ქართლი) ხიდები. განვითარებული იყო ციხესიმაგრეთა მშენებლობის საქმე. ისინი მიუვალ ადგილებში შენდებოდა. აღსანიშნავია სამხრეთ საქართველოს ციხესიმაგრეები: [[ხერთვისის ციხე|ხერთვისი]], [[აწყურის ციხე|აწყური]], [[ოქროს ციხე]], [[თმოგვი]] და სხვები.

მნიშვნელოვანად განსხვავდება თამარის დროინდელი კედლის მხატვრობა ადრინდელისაგან. ამ პერიოდის საქართველოში ფერწერის რამდენიმე მიმართულებას გამოყოფენ. ერთია [[ტაო-კლარჯეთი|ტაო-კლარჯეთში]] ჩამოყალიბებული მონომენტური ძეგლები ([[ოთხთა ეკლესია|ოთხთა ეკლესიის]], [[იშხნის მონასტერი|იშხნი]]ს, [[ხახული]]ს, [[ოშკი]]ს, [[ტბეთი (მონასტერი)|ტბეთი]]ს ფრესკები). მისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება თამარის პერიოდში [[დავითგარეჯა]]ს მონასტერში შესრულებული ფრესკები. აგრეთვე მნიშვნელოვანია [[რაჭა|რაჭის]] სოფელ [[ზემო კრიხი]]ს ეკლესიის მხატვრობა, სადაც სვანეთის ძეგლების მსგავსად, ადგილობრივი ფეოდალების პორტრეტებიცაა.

XII საუკუნის დასაწყისიდან საქართველოში ფართოდ ვითარდება საერო მწერლობა, შეიქმნა საერო პოეზია. თამარის პერიოდში შექმნილი საერო მწერლობიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია [[შოთა რუსთაველი]]ს [[ვეფხისტყაოსანი]].

==მომთაბარეთა შემოსევები და საქართველოს თანდათან შესუსტება==
[[ფაილი:Damiane1.jpg|მინი|მიუხედავად მონღოლების ბატონობისა, ქართული კულტურა განაგრძობდა განვითარებას. ამის ნიმუშია [[უბისა|უბისის]]ს ეს ფრესკა.|400პქ]]
===ლაშა გიორგი===
{{მთავარი|გიორგი IV ლაშა}}
[[1220]] ან [[1221]] წელს [[გიორგი IV ლაშა]], თამარის შვილი და მემკვიდრე დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან ერთად [[პალესტინა|პალესტინაში]] ჯვაროსნული ლაშქრობისათვის ემზადებოდა [[იერუსალიმი|იერუსალიმის]] [[სელჩუკები|სელჩუკთაგან]] გასათავისუფლებლად, მაგრამ ამ დროს საქართველოს საზღვრებს მოულოდნელად [[მონღოლები]] მოადგნენ და ეს გეგმა ჩაიშალა. გიორგი IV მონღოლებთან ბრძოლაში დაიჭრა, დასნეულდა და 31 წლის ასაკში გარდაიცვალა.

===რუსუდანი===
{{მთავარი|რუსუდანი}}
ლაშა-გიორგის ადგილი მისმა დამ, რუსუდანმა დაიკავა. რუსუდანი სუსტი მმართველი გამოდგა. მისი მეფობისას [[თბილისი]] აიღო მონღოლებს გამოქცეულმა [[ჯალალედინი|ჯალალედინმა]]. მოგვიანებით ჯალალედინის ლაშქრობას მოჰყვა მონღოლების ფართომასშტაბიანი შემოსვლა. [[1235]] წელს მონღოლებმა აიღეს საქართველოს ყმადნაფიცი [[განძა]] (განჯა) და თბილისისკენ დაიძრნენ. რუსუდანმა თბილისის დაცვა ციხისთავ მუხას ძეს დაავალა, თვითონ კი ისევ ქუთაისში გაიქცა.

რუსუდანმა და მთავარსარდლობამ ვერ გაუწიეს მონღოლებს ორგანიზებული წინააღმდეგობა. სამეფოს სანაპირო-სასაზღვრო რაიონების მმართველები ([[მხარგრძელი, ავაგ|ავაგ]] [[ამირსპასალარი]], [[ვარამ გაგელი]], [[მხარგრძელი, შანშე|შანშე]] [[მანდატურთუხუცესი]] და სხვები) ბრძოლის მაგიერ თავიანთ ციხესიმაგრეებში შეიხიზნენ. დაქსაქსული ძალების დამორჩილება მონღოლებმა შედარებით ადვილად შეძლეს. [[1239]]/[[1240]] წელს რუსუდანმა რომის პაპს სთხოვა დახმარება, მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწია და დაიწყო საზავო მოლაპარაკება მონღოლებთან. ამავე დროს მან ბათო-ყაენთან გაგზავნა მწიგნობართუხუცესი-ჭყონდიდელი არსენი, რომლის დაბრუნების შემდეგ მონღოლებს დაუზავდა. [[1242]]/[[1243]] წელს რუსუდანი და მისი ძე დავითი თბილისში გადავიდნენ, საიდანაც დავითი ყაენთან გაგზავნეს. დასნეულებული რუსუდანი მის მოლოდინში გარდაიცვალა.

===ანტი-მონღოლური პოლიტიკა===
მონღოლების შემოსევებმა იმდენად ვერ დაასუსტა ქვეყანა, რამდენადაც ანტი-მონღოლურმა აჯანყებებმა, რომლებიც ათწლეულებს გრძელდეობდა. პირველი ასეთი აჯანყება დაიწყო [[1259|1259 წელს]] [[დავით VI ნარინი]]ს მეთაურობით, რომელიც ოცდაათ წელს გაგრძელდა. ანტი-მონღოლური აჯანყებები არც ისე დიდი წარმატებით გააგრძელეს [[დემეტრე II თავდადებული|დემეტრე II თავდადებულმა]], რომელიც მონღოლებმა სიკვდილით დასაჯეს და [[დავით VIII]]-მ.

=====გიორგი V ბრწყინვალე=====
{{მთავარი|გიორგი V ბრწყინვალე}}
[[ფაილი:გიორგი V ბრწყინვალე.jpg|მინი|გიორგი V ბრწყინვალე (გიორგი გეგეჭკორის ნახატი)]]
საქართველოს ოქროს ხანის ბოლო ძლიერ მეფედ ითვლება [[გიორგი V ბრწყინვალე]]. იგი ჭკვიანი პოლიტიკოსი იყო და თავდაპირველად მონღოლებთან ბრძოლას ფრთხილი და მშვიდობიანი ურთიერთობა ამჯობინა. მიუხედავად ამისა, მან ბექას კარზე ყოფნისას მოიპოვა მონღოლების ნდობა. იგი მეგობრობდა ილხანის მთავარ ვაზირთან — ჩობან ნოინთან. ამან საშუალება მისცა საშინაო მდგომარეობა გამოესწორებინა. იგი ენერგიულად შეუდგა ქვეყნის შიდა პრობლემების მოგვარებას: შიდა ქართლიდან განდევნა მონღოლთა ხელშეწყობით დამკვიდრებული ოსები, რომელთა მეკობრული თავდასხმები დიდ ზიანს აყენებდა მოსახლეობას; ალაგმა სამეფო ხელისუფლების ურჩი ფეოდალები, რისთვისაც არც უკიდურეს ღონისძიებებს მოერიდა; მოახერხა რეალურად სამ ნაწილად დაყოფილი საქართველოს გაერთიანება და მონღოლთა ბატონობისას შერყეული სახელმწიფოს მართვა-გამგეობისა და სამართლებრივ-საკანონმდებლო სისტემების მოწესრიგება.

[[1327]] წელს აბუსაიდ ყაენმა მოაკვლევინა თავისი მეურვე და საყაენოს ფაქტობრივი გამგებელი ჩობან ნოინი თავისი ორი შვილითა და მომხრეებით. ჭკვიანი და ძლიერი ხელისუფლის დაღუპვამ დააჩქარა ილხანთა სახელმწიფოს კიდევ უფრო დაქვეითება და დაშლა. ახალგაზრდა და სუსტმა პოლიტიკოსმა აბუსაიდმა საყაენოს უკუსვლის შეჩერება ვეღარ შეძლო. [[1335]] წელს, მისი გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში სრული ქაოსი დაიწყო და ფაქტობრივად, საილხანო ერთმანეთის მოქიშპე რამდენიმე სახელმწიფოდ დაიშალა.

შექმნილი ვითარებით კარგად ისარგებლა გიორგი V-მ. მან მონღოლებს ხარკის მიცემა შეუწყვიტა და მათი ჯარი ქვეყნიდან განდევნა. ეს ხანგრძლივი პროცესი იყო, რომლის დროსაც გამოიყენებოდა როგორც მშვიდობიანი და დიპლომატიური, ისე ძალისმიერი საშუალებები (ეს პროცესი 1327-1335 წლებში გრძელდებოდა).{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. III|2012|გვ=79}} მართალია, XIV საუკუნის 30-40-იან წლებში მონღოლებმა აღმოსავლეთ საქართველოში მათი ბატონობის აღდგენის მიზნით რამდენიმე ლაშქრობა მოაწყვეს, მაგრამ ამას წარმატება არ მოჰყოლია.{{sfn-2|საქართველოს ისტორია, ტ. III|2012|გვ=79}}

==ოქროს ხანის დასასრული==
საქართველოს ბოლო ძლიერი მეფის, გიორგი V ბრწყინვალეს გარდაცვალების შემდეგ ქვეყანამ სწრაფი ტემპით დაიწყო დასუსტება. მომთაბარეთა გავრცელებულმა შავმა ჭირმა და [[თემურლენგი]]ს მრავალგზის შემოსევამ მიწასთან გაასწორა საქართველოს სამეფოს ეკონომიკა, შემცირდა მოსახლეობის რაოდენობა და შესუსტდა ურბანული ცენტრები. [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის იმპერიის]] საბოლოოდ დაცემამ ქვეყანა იზოლაციაში მოაქცია და ცივილიზებულ, ქრისტიანულ სამყაროს მოსწყვიტა. ეს ყველაფერი ქართული ოქროს ხანის დასასრულს ნიშნავდა.

==ოქროს ხანის ხელოვნების ნიმუშები==
<gallery>
ფაილი:Golden Theotokos from Khobi, Georgia 12th century.jpg|ღვთისმშობლის ოქროს ხატი [[ხობის მონასტერი|ხობის მონასტერში]] (ძვრიფასი თვლების ნაწილი [[კომუნისტები]]ს პერიოდში დაიკარგა)
ფაილი:Georgia Khakhuli triptych.jpg|[[ხახულის ხატი]]
ფაილი:Khakhuli icon. Big cross.jpg|ხახულის ხატის დეტალი
ფაილი:Atskuri icon.jpg|აწყურის [[ტრიპტიქი]]
ფაილი:Georgia Tondo StMamai 11th century.jpg|ქართული [[ტონდო]]
ფაილი:Jvari12cgeorgia.jpg|დავით IV-ის ჯვარი
ფაილი:Mestia Museum. Crucifixion. 12th c..jpg|ჯვარცმა მესტიიდან
ფაილი:Ubisa monastery fersco (Damiane 14th century).jpg|უბისის ფრესკა
ფაილი:The Last Supper fresco - Ubisa Monastery.png|უბისის „საიდუმლო სერობა“
ფაილი:Damiane. The Annunciation.jpg|უბისა, „ხარება“
ფაილი:Gelati 1661.jpg|[[გელათის მონასტერი]]
ფაილი:Khobi monastery. Southern wall.jpg|[[ხობი]]ს კედლები
ფაილი:Kvatakhevi monastery.jpg|[[ქვათახევის მონასტერი]]
ფაილი:Georgian Betania.jpg|[[ბეთანიის მონასტერი]]
ფაილი:Algetis-xeobis-kulturuli-dzeglebi-rfitareti.jpg|[[ფიტარეთის მონასტერი]]
ფაილი:Katskhi Pillar.jpg|[[კაცხის სვეტი]]
</gallery>

== ლიტერატურა ==
* {{cite book |last=მ. ლორთქიფანიძე, ო. ჯაფარიძე, დ. მუსხელიშვილი, რ. მეტრეველი|first= |year=[[2012]] |title=საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად, ტ. II — საქართველო IV საუკუნიდან XIII საუკუნემდე |publisher=პალიტრა L |location=[[თბილისი]] |isbn=978-9941-19-585-3|ref=CITEREFსაქართველოს ისტორია, ტ. II2012}}
* {{cite book |last=ნ. ასათიანი, გ. ოთხმეზური, მ. სამსონაძე, გ. ჯამბურია|first= |year=[[2012]] |title=საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად, ტ. III — საქართველო XIII საუკუნიდან XIX საუკუნემდე |publisher=პალიტრა L |location=[[თბილისი]] |isbn=978-9941-19-586-0|ref=CITEREFსაქართველოს ისტორია, ტ. III2012}}

==სქოლიო==
{{სქოლიო|2}}

[[კატეგორია:საქართველოს ისტორია პერიოდების მიხედვით]]
[[კატეგორია:ქართული კულტურა]]