იხილეთ წყარო გვერდისთვის საქართველო IX-X საუკუნეებში

{{საქართველოს ისტორია საუკუნეების მიხედვით}}
'''საქართველო IX-X საუკუნეებში''' — IX საუკუნეში დაიწყო ქართული სამეფო-სამთავროების ერთიან სამეფოდ ინტეგრაციის პროცესი, რაც X საუკუნის ბოლოს [[საქართველოს სამეფო]]ს ჩამოყალიბებით და [[ბაგრატ III]]-ის გამეფებით დასრულდა.

==სამეფო-სამთავროების ჩამოყალიბება==
[[სურათი:Bagratid Iberia (Tao–Klarjeti).gif|thumb|200px|left|ტაო-კლარჯეთის (ქართველთა) სამეფო X საუკუნეში.]]
[[ფაილი:Grigol of Khandzta.jpg|thumb|left|გრიგოლ ხანძთელი]]

VIII საუკუნის ბოლოს [[არაბთა სახალიფო]]ს დასუსტების პროცესი დაემთხვა საქართველოში სამეფო-სამთავროების ჩამოყალიბების პროცესს. ერთ-ერთი პირველი ჩამოყალიბდა [[კახეთის სამთავრო]], რომელიც ქართლის საერისმთავროს გამოეყო. კახეთის სამთავროს დაარსება [[წანარები|წანარებს]] უკავშირდება. კახეთის სამტავროს ცენტრი იყო [[თიანეთი]], ხოლო სამთავროს სათავეში [[ქორეპისკოპოსი]] ედგა. თავდაპირველად ქორესპიკოპოსი არჩევიტი იყო, შემდგომში ეს თანამდებობა ორი საგვარეულოს, დონაურების და არევმანელების საგვარეულოს ეკავა. VIII საუკუნის II ნახევარში კახეთის აღმოსავლეთით ჩამოყალიბდა [[ჰერეთის სამთავრო]]. IX საუკუნის ბოლოს ჰერეთის მთავარმა „რანთა მეფის“ ტიტული მიიღო. ჰერეთის სამთავრი ცდილობდა ძველი ალბანეთის ტერიტორიების დაკავებას.

VIII საუკუნის დასაწყისში დაიწყო აფხაზეთის საერისთავოს გაძლიერება. [[მურვან-ყრუ]]მაც ვერ შეძლო [[ანაკოფია|ანაკოფიის]] აღება. აფხაზეთმა დაიწყო გაფართოება და დაიკავა [[აფშილეთი]]. VIII საუკუნის II ნახევარში [[ლეონ II]]-მ ისარგებლა ბიზანტიის დასუსტებით და ხაზარების დახმარებით საკუთარი ხელისუფლება მთელ ეგრისზე გაავრცელა და [[აფხაზთა სამეფო]]ს პირველი მეფე გახდა. აფხაზთა სამეფოს დედაქალაქი იყო [[ქუთაისი]]. ის დაყოფილი იყო საერისთავოებად. აფხაზთა სამეფო ძლიერი ცენტრალიზებული სახელმწიფო იყო. მისი მეფეები იბრძოდნენ საქართველოს გაერთიანებისთვის. 

ყველაზე გვიან ჩამოყალიბდა [[ტაო-კლარჯეთი]]ს სამეფო. IX საუკუნის დასაწყისში ქართლის ბოლო ერისმთავარმა [[აშოტ I დიდი|აშოტ I დიდმა]] ქართლი მიატოვა და ოჯახთან ერთად სამხრეთ საქართველოს შეაფარა თავი. მან აღადგინა [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასლის]] მიერ დაარსებული [[არტანუჯი]] და ის საკუთარ რეზიდენციად აქცია. აშოტამდე ამ მხარეში მოღვაწეობა დაწყებული ჰქონდა სასულიერო პირს [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლ ხანძთელს]]. სამხრეთ საქართველოდან დაიწყო ბრძოლა ქვეყნის გაერთიანებისთვის. აშოტს [[ბიზანტიის იმპერატორების სია|ბიზანტიის იმპერატორმა]] აშოტს [[კურაპალატი]]ს ტიტული მიანიჭა. მიუხედავად ამისა, აშოტს დამოუკიდებლად, ბიზანტიის დახმარების გარეშე უწევდა სამთავროს გაძლიერებისთვის ბრძოლა. მის სამფლობელოში შედიოდა [[ტაო]], [[კლარჯეთი]], [[არტაანი]], [[შავშეთი]], [[სამცხე]], [[ჯავახეთი]], [[შიდა ქართლი]]. 826 წელს აშოტი ეკლესიის საკურთხეველში მოკლეს შეთქმულებმა. მისი მემკვიდრე გახდა შუათანა ძე [[ბაგრატ I კურაპალატი|ბაგრატ I]]. ბაგრატ I-ის შვილიშვილმა [[ადარნასე II]]-მ მიიღო [[ქართველთა სამეფო|ქართველთა მეფის]] ტიტული. [[პავლე ინგოროყვა]]ს აზრით ეს ტიტული ჯერ კიდევ აშოტ დიდს ჰქონდა. ქართველთა სამეფო რამდნეიმე პატარა სამტავროსგან შედგებოდა და [[დეცენტრალიზაცია|დეცენტრალიზებული]] სახელმწიფო იყო.

ცალკე პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა [[თბილისის საამირო]]. არაბთა სახალიფოს დასუსტების პარალერულად მცირდებოდა მათი გავლენა თბილისის ამირებზეც. შიდა ქართლის დაკარგვის შემდეგ თბილისის ამირას მხოლოდ თბილისი და მისი შემოგარენი ემორჩილებოდა. აშოტ დიდის გარდაცვალების შემდეგ შიდა ქართლზე კონტროლი თბილისის ამირამ დაიბრუნა. ამირები ხალიფას აღარ ემორჩილებოდნენ. ამირა [[ისჰაკ იბნ-შუაბი]] 23 წლის განმავლობაში დამოუკიდებლად მართავდა თბილისს. [[853]] წელს თბილისი აიღო და ამირა მოკლა [[ბუღა თურქი|ბუღა თურქმა]].

==ერთიანი სამეფოს ჩამოყალიბება==
[[სურათი:World in 900 CE.png|thumb|left|300px|მსოფლიოს სახელმწიფოები 900 წელს.]]
[[სურათი:Shattering isochamend.png|thumb|left|300px|ერთიანი არაბული სახალიფოს დაშლა სხვადასხვა სახელმწიფოდ 950.]]
[[სურათი:Byzantine-Arab Wars (867 - 1045).PNG|thumb|left|300px|ბიზანტიის გაძლიერება. ბიზანტიის და არაბების ომები]]
ქართული სამეფო-სამთავროები იბრძოდნენ პირველობისთვის. ქართული სამეფო-სამთავროების ბრძოლაში ერთვებოდა [[ანისის სამეფო]]. ამ ბრძოლაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა შიდა ქართლს. 860-იან წლებში შიდა ქართლი დაიკავა აფხაზეთის მეფე [[გიორგი I (აფხაზთა მეფე)|გიორგი I]]-მა. მისი გარდაცვლების შემდეგ აფხაზთა სამეფოს ტახტი [[შავლიანები|შავლიანებმა]] მიიტაცეს, შიდა არეულოს გამო აფხაზთა სამეფოს შიდა ქართლში ფეხის მოკიდება გაუჭირდა. შიდა ქართლის ხელახლა დაკავება აფხაზთა მეფეებმა X საუკუნის დასაწყისში სცადეს. შიდა ქართლი [[კონსტანტინე III (აფხაზთა მეფე)|კონსტანტინე III]]-მ დაიკავა და იქ ერისთავად [[ივანე ტბელი]] დანიშნა. ამის შემდეგ აფხაზთა მეფეებს შიდა ქართლი აღარ დაუთმიათ. 

[[914]] წელს საქართველოში შეიჭრა სამხრეთ აზერბაიჯანის ამირა [[აბულ კასიმი|აბულ-კასიმი]]. ის ჯერ თბილისს მიადგა შემდეგ კახეთში აიღო [[უჯარმის ციხე|უჯარმის]] და [[ბოჭორმა|ბოჭორმის]] ციხეები აიღო. კახეთის ქორეპისკოპოსმა მას მორჩილება ღუთქვა. აბულ კასიმი სამცხეში გადავიდა და [[ყველისციხე]]ს ალყა შემოარტყა, აიღო და აწამა მისი მცველი [[გობრონი]]. აბულ კასიმის [[აბულ-კასიმის ლაშქრობა საქართველოში|ლაშრობა]] იყო არაბთა ბოლო ლაშქრობა საქართველოში.

აფხაზთა მეფე კონსტანტინე III-ის გარდაცვალების შემდეგ მის ძეებს, გიორგისა და ბაგრატს შორის ატყდა ბრძოლა ტახტისთვის, რომელშიც [[გიორგი II (აფხაზთა მეფე)|გიორგიმ]]გაიმარჯვა. ის დიდად უწყობდა ხელს ჩრდილო კავკასიაში ქრისტიანობის გავრცელებას. გიორგიმ გაილაშქრა კახეთის ქორეპისკოპოსის წინააღმდეგ და თითქმის მთელი კახეთი დაიკავა. როგორც კი ის დასავლეთ საქართველოში დაბრუნდა, [[კვირიკე II]]-მ ქართლის აზნაურების დახმარებით დაიბრუნა კახეთის სამთავრო. ქართლის აზნაურებს არ სურდათ გიორგი II-ის მტკიცე მმართველობა და მას ქართლის ერისთავად დანიშნული მისი ძე [[კონსტანტინე (ქართლის ერისთავი)|კონსტანტინე]] აუჯანყეს. გიორგიმ ქართლი დაიმორჩილა, ხოლო კახეთის დასამორჩილებლად მეორე ვაჟი, [[ლეონ III|ლეონი]] გაგზავნა, მაგრამ 957 წელს გიორგის გარდაცვალების გამო ლეონი იძულებული გახდა ქუთაისში დაბრუნებულიყო. აფხაზთა მეფე გიორგი II პრაქტიკულად იყო პირველი ქართველი მმართველი, რომელმაც თითქმის მთელი საქართველო გააერთიანა. მის სამეფოში შედიოდა დასავლეთ საქართველო, შიდა ქართლი, კახეთი. მისმა ძემ, ლეონმა გააფართოვა სამეფო და მას [[ჯავახეთი]]ც ემორჩილებოდა. ლეონის გარდაცვალების შემდეგ, 967 წელს, აფხაზეთში გამეფდა [[დემეტრე III]]. მა უაჯანყდა უმცროსი ძმა [[თეოდოს III|თეოდოსი]], რომელსაც მხარს კახეთის ქორეპისკოპოსი უჭერდა. დემეტრემ თეოდოსს თვალები დასთხარა, თუმცა დემეტრეს გარდაცვალების შემდეგ, 97 წელს, თეოდოსი მაინც ავიდა ტახტზე, რადგან სხვა კანონიერი მემკვიდრე აღარ იყო. უსინათლო პირის გამეფებით ისარგებლა კახეთის ქორეპისკოპოსმა და ქართლის დაკავებას [[უფლისციხე|უფლისციხის]] აღებით შეეცადა.

ქართლის მომავალი ბედი გადაწყიტა მისმა ერისთავმა [[ივანე მარუშისძე]]მ. მან ქართლის დასაკავებლად [[დავით III]] მოიწვია. დავით III [[ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონები]]ს შტოს ეკუთვნოდა და X საუკუნის ქართველ მეფე-მთავართა შორის ყველაზე ძლიერი, ენერგიული და გავლენიანი მოღვაწე იყო. დავით III-მ ქართლი 975 წელს დაიკავა. კახელები იძულებული გახდნენ უფლისციხე დაეთმოთ და ქართლი დაეტოვებინათ. დავით III-მ ქართლის აზნაურებს ქართველთა მეფის [[გურგენი]]ს შვილი და აფხაზთა მეფე თეოდოსის დისშვილი [[ბაგრატ III (საქართველოს მეფე)|ბაგრატი]] წარუდგინა. ბაგრატი ერთდროულად ორი სამეფოს მემკვიდრე იყო. ქართლის აზნაურებმა კავშირი შეკრეს კახეთის სამთავროსთან და წაახალისეს ისინი, რომ დაეკავებინათ უფლისციხე და დაეტყვევებინათ გურგენი, ბაგრატი და [[გურანდუხტი (X საუკუნე)|გურანდუხტი]]. დავით III-მ საპასუხოდ გაილაშქრა ქართლში და კახეთის სამთავროს ტყვეთა გათავისუფლების სანაცვლოდ გადასცა [[გრუი]]ს და [[წირქვალის ციხე]]ები. კახეთის სამთავროს საზღვარმა დასავლეთით [[ქსანი|ქსანზე]] გადაიწია. 

დავით III, რომელიც ფორმალურად არც იყო უზენაესი მმართველი, რეალურად ყველაზე ძლიერი იყო ქართველ მეფე-მთავართა შორის. ის ატარებდა [[კურაპალატი]]ს ბიზანტიურ ტიტულს და აქტიურად მონაწილეობდა [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის]] შიდა საქმეებში. წელს დავით კურაპალატმა გადამწყვეტი დახმარება აღმოუჩინა   იმპერატორ [[ბასილი II]]-ს მის წინააღმდეგ აჯანყების დამარცხებაში. დავით კურაპალატმა 979 წელს აჯანყებული [[ბარდა სკლიაროსი]]ს წინააღმდეგ გაგზავნა 12 ათასიანი ლაშქარი [[თორნიკე ერისთავი]]ს სარდლობით. გაწეული დახმარებისთვის დავით III-მ იმპერატორისგან საჩუქრად მიიღო [[თეოდოსიოპოლი]], ხალტოარიჭი, ჩორმაირი, სევუკი, ჰარქი და აპანიუქი (მხარეები ჭოროხისა და არაქსის სათავეებთან, ევფრატის ზემო წელზე). ეს მიწები დავითს მხოლოდ სიცოცხლის განმავლობაში ფლობისთვის გადაეცა. [[989]] წელს დავით III-მ მხარი დაუჭირა იმპერატორის წინააღმდეგ აჯანყებულ [[ბარდა ფოკა]]ს, რომელიც დამარცხდა. დავით III იძულებული გახდა დაეწერა ანდერძი, რომლის მიხედვითაც მთელ თავის სამფლობელოს ბიზანტიის იმპერატორს უანდერძებდა. [[990]] წელს მან [[მანაზკერტი]]ც შეუერთა საკუთარ სამფლობელოს. [[დავით III კურაპალატის მემკვიდრეობა]] მისი გარდაცვალების შემდეგ საქართველოსა და ბიზანტიას შორის ომის მიზეზი გახდა.

==ბაგრატ III==
{{მთავარი|ბაგრატ III (საქართველოს მეფე)}}
[[978]] წელს ივანე მარუშისძის ინიციატივით ბაგრატ III ქუთაისში ეკურთხა აფხაზთა მეფედ. მისი სამეფოს დედაქალაქი იყო [[ქუთაისი]]. ქართლის მმართველად ითვლებოდა მეფის დედა გურანდუხტი, თუმცა ძლიერი აზნაურები – ტბელები ფავნელები, ძამელები, კორინთელები – არ აპირებდნენ მეფის ხელისუფლებასთან შეგუებას. [[980]] წელს ბაგრატ III შეებრძოლა ქართლის აზნაურებს, რომლებსაც [[ქავთარ II ტბელი]] მეთაურობდა და დაამარცხა ისინი [[მოღრისის ბრძოლა]]ში. [[989]] წელს მან დაიმორჩილა კლდეკარის ერისთავი [[რატი I]]. [[1001]] წელს გარდაიცვალა დავით III. ბიზანტიის იმპერატორმა ბასილი II-მ მაშნვე დაიკავა დავით III-ის სამფლობელო, ბაგრატ III-ს კი კურაპალატის ტიტული მიანიჭა. ბაგრატ III-მ დავითის გარდაცვალების შემდეგ მიიღო ასევე „ქართველთა მეფის“ ტიტული, რომელსაც დავით III [[994]] წლიდან ატარებდა.

==ლიტერატურა==
*{{წიგნი|ავტორი=[[ზაზა აბაშიძე|აბაშიძე ზ.]], ბახტაძე მ, [[ოთარ ჯანელიძე|ჯანელიძე ო.]]|სათაური=„საქართველო და ქართველები“|ადგილი=თბილისი|წელი=2013|ISBN=978-9941-0-5498-3|გვერდები=105-120}}

[[კატეგორია:საქართველოს ისტორია საუკუნეების მიხედვით|IX-X]]