იხილეთ წყარო გვერდისთვის სომხები თბილისში

'''თბილისელი სომხები''' ({{lang-hy|Թիֆլիսի/Թբիլիսիի հայեր}}) — ეროვნული უმცირესობა [[თბილისი|თბილისში]].

==შუა საუკუნეები==
{| class="toccolours" style="float: right; margin-right: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |მარკო პოლო, „წიგნი მსოფლიო საოცრებებზე“, XIII საუკუნე:<br />„...ამ სამყაროში არის შესანიშნიშნავი ქალაქი სახელად ტიფლისი...მაცხოვრებლები: სომხები და ქართველები - ქრისტიანები, და ასევე ებრალების რაღაც ოდენობა თუმცა ამ ბოლო დროში არც ისე ბევრი“
|}
თბილისში სომეხი მოსახლეობის გამოჩენა ადრეული პერიოდიდანვე იწყება. [[დავით IV აღმაშენებელი|დავით IV აღმაშენებლის]] ([[1089]]—[[1125]]) მიერ თბილისის გათავისუფლების შემდეგ, აქ სომხეთის ძველი დედაქალაქი [[ანისი|ანისიდან]] და მიმდებარე რაიონებიდან აქტიურად ჩამოდიან სომეხი მოსახლეობა. [[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] მეორე ნახევარში [[მარკო პოლო]] თბილისში სომეხი მოსახლეობის არსებობას აღნიშნავს. [[XIV საუკუნე|XIV საუკუნეში]] მომთაბარე თურქმანული ტომებისაგან შევიწროვებული სომეხის კიდევ ერთი ტალღა სახლდება თბილისში.

==თბილისის ეთნიკური სტატისტიკა XIX საუკუნეში==
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დასაწყისში თბილისის მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენდნენ სომხები. XIX საუკუნის განმავლობაში ქალაქის მოსახლეობის საშუალო ციფრი სწრაფად იზრდებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ მნიშვნელოვანი ცვლილებები იყო ეთნიკური ჯგუფების პროცენტულობაში. სტაბილურად იზრდებოდა [[რუსები|რუსებისა]] და [[ქართველები|ქართველების]] წილი.
მეცხრამეტე საუკუნეში მნიშვნელოვნად შემცირდა სომხების წილი თბილისის მოსახლეობაში.
{| class="standard" style="text-align:center"
 ! წელი
 ! საშუალო მოსახლეობა
 ! სომხები
 ! ქართველები
 ! აზერბაიჯანელები
 ! ბერძნები
 ! რუსები
 |-
 ! 1846
 | 11 906
 | 8982
 | 2621
 | 235
 | 65
 | 3
 |-
 ! 1864
 | 60 085
 | 28 488
 | 14 878
 | 1119
 | ?
 | 12 302
 |-
 ! 1865
 | 71 051
 | 31 914
 | 14 787
 | 1213
 | ?
 | 12142
 |-
 ! 1876
 | 104 024
 | 37 610
 | 22 233
 | 2502
 | 417
 | 30 823
 |-
 ! 1897
 | 159 590
 | 47 133
 | 42 200
 | 5577
 | 1238
 | 44 823
 |}

==ავლაბარი ==
{{main|ავლაბარი}}

[[ავლაბარი]] — თბილისის ერთ-ერთი უძველესი რაიონი. XIX საუკუნეში უპერატესად სომხებით იყო დასახლებული<ref name="nat">Тифлисъ в историческом и этнографическом отношениях Дмитрий Бакрадзе, Николай Берзенов Издание Густава Беренштама Санкт Петербург, 1870, стр. 131—133</ref>. ავლაბარი მიეკუთვნება ისანი-სამგორის რაიონის ადმინისტრაციულ შემადგენლობაში, ასევე ავლაბარი ნაწილობრივ [[ძველი თბილისის რაიონი|ძველი თბილისის]] ადმინისტრაციული რაიონის შემადგენლობაშიც შედის. ავლაბარი წარმოადგენს ისანი-სამგორისა და თბილისის ცენტრალური რაიონის დმაკავშირებელ ტერიტორიას. ავლაბარი წარმოადგენდა სომხური ინტელიგენციის ცეტრს საქართველოს ტერიტორიაზე.
<gallery>
ფაილი:Avlabar district of Old Tbilisi.jpg|ხედი ავლაბარზე მეტეხის ტაძარი
ფაილი:Tbilisi - Avlabari Square.JPG|სკვერი ავლაბარში და ხედი სომხურ ეკლესიაზე
</gallery>

==სომხური ტაძრები თბილისში==

[[ფაილი:View of Havlabar (Tbilisi), in the early 1900s, Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorskii.jpg|thumb|right|300px|ძველი თბილისი, 1900 წ. ფოტოზე ჩანს სომხური ეკლესიები]]
[[ფაილი:View of Tiflis from Seid-Abaz, Ivan Aivazovsky.jpg|thumb|right|300px|ხედი ძველ თბილისზე, 1868 წ. ჰოვჰანნეს აივაზიანის (ივან აივაზოვსკის) ნამუშევარი]]
* წმინდა წინამორბედის ავლაბრის ეკლესია ("სურბ კარაპეტ"), თბილისი — ''გადაკეთებულია ქართულად''.
* ვანქის ტაძარი (თბილისი), თბილისი — '''''დანგრეული'''''.<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/Church_of_the_Holy_Mother_of_God_of_the_Mens_Monastery Статья про собор в Английской Википедии]</ref>
* ვერის წმინდა წინამორბედის ეკლესია ("სურბ კარაპეტ"), თბილისი — ''გადაკეთებულია ქართულად''.
* წმინდა გიორგის ძორაბაშის ეკლესია, თბილისი — '''''დანგრეული''''', ''მის ადგილას აშენდა მეტეხის აღმართზე დავით მეფსალმუნის ქართული ეკლესია''.
* ჯიგრაშენის ხარების ეკლესია, თბილისი  — '''''დანგრეული'''''.
* წმინდა გიორგის კამოაანთ ("კამოიანც") ეკლესია, თბილისი — '''''დანგრეული'''''.
* წმინდა გიორგის ეკლესია „ქარაფი“/კლდისუბანი, თბილისი — ''გადაკეთებულია ქართულად''.
* ნავთლუღის წმინდა გიორგის ეკლესია, თბილისი — '''''დანგრეული'''''.
* ნორაშენის ეკლესია, [[თბილისი]] — ''არ მოქმედებს''.
* ფეთხაინის ღვთისმშობლის ეკლესია (ზემო ბეთლემი), თბილისი — ''გადაკეთებულია ქართულად''.{{ციტატა|ფეთხაინის ეკლესია, დაფუძნებული 1500 წელს. 1740 წელს განახლებული თავადი გივი ამილახვარის მიერ. თავდაპირველად კი დაფუძნდა მეფე ვახტანგ გორგასლის მიერ|Пл. Иоселиани, „Древние памятники Тифлиса“, 1844, стр. 119-120}}.

==ცნობილი აზრები==

=== გამოთქმები თბილისის სომხების შესახებ===
* [[1821]] წლის აღრიცხვის მიხედვით თბილისის სახლების მნიშვნელოვან ნაწილს სომხური წარმოადგენდა.

===საიათნოვა===
[[ფაილი:Rus Stamp Sayat Nova.jpg|thumb]]
{{main|საიათ-ნოვა}}
'''[[საიათნოვა|საიათნოვა]]''' ({{lang-hy|Սայաթ-Նովա}}; {{lang-ka|საიათნოვა}}; {{lang-az|Sayat-Nova}}), '''ჰარუთიუნ საიადიანის''' ფსევდონიმი ({{lang-hy|Հարություն Սայադյան}}) ([[1712]]—[[1795]]) — სომეხი [[პოეტი]], [[მუსიკოსი]], [[აშუღი]], სასიყვარულო ლირიკის ოსტატი. პოეტის ცხოვრების მნიშვნელოვანი გარემოებები და დეტალები დღემდე არ არის ბოლომდე განმარტებული და შესწავლილი. რაც ბევრ რამეში თვითონ პოეტის ბრალია — ლიტერატურული მისტიფიკაციების დიდოსტატის, თავისი განუმეორებელი კოდირებული ენის ავტორის. არ არის საკმაო სანდო ინფორმაცია — არსებობს შემთხვევითი ფაქტები [[სიმღერა|სიმღერებიდან]], ხელნაწერთა კრებულების გვერდები, რომელიც შექმნა მან თავის შვილთან ოგანთან ერთად, ხელნაწერები გადაწერილი მის მიერ, ქართული წერილობითი წყაროები, თანამედროვეების მოგონებები რომლებიც მას პირადად იცნობნდნენ და უთხრობდნენ. პოეტი ლექსებს რამდენიმე ენაზე წერდა — [[სომხური ენა|სომხურად]], [[ქართული ენა|ქართულად]] და
<ref>Britannica. Sayat-Nova. «''Most of his extant songs are in Azeri Turkish; the rest are in Armenian and Georgian''»</ref> [[აზერბაიჯანული ენა|თათრულად]].

=== გაბრიელ სუნდუკიანი ===
[[ფაილი:Sundukian.jpg|thumb]]
{{main|გაბრიელ სუნდუკიანი}}
'''გაბრიელ სუნდუკიან მკრტიჩევის ძე''' ([[11 ივლისი]] [[1825]], [[თბილისი]] — [[29 მარტი]] [[1912]], [[თბილისი]]) — სომხური [[მწერალი]], [[დრამატურგი]].

დაიბადა თბილისში მდიდარი ვაჭრების ოჯახში.
* [[1846]]—[[1850]] — სწავლება ისტორია-ფილოლოგიური ფაკულტეტის პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლეთ ნაწილში, მიიღო აღმოსავლურ ენათა მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხი და თანამდებობა თარჯიმნის სახით კავკასიური კანცელარიაში
* [[1850]]—[[1853]] — მუშაობდა თარჯიმნად და თბილისის ეკნომიკური დეპარტამენტის ერთ-ერთ თანამშორმლად.
* [[1853]]—[[1858]] — პროგრესიული აზრების გამო იგი დაითხოვეს სამსახურიდან და გაგზავნეს დარუბანდში
* [[1858]] — ბრუნდება თბილისში


=== ალექსანდრე მანთაშევი ===

'''[[ალექსანდრე მანთაშევი]]''' ({{lang-hy|Ալեքսանդր Մանթաշյան}}; დ. [[1842]], [[თბილისი]] — გ.  [[19 აპრილი]] [[1911]], [[სანქტ-პეტერბურგი]]) — უმსხვილესი ნავთობის მაგნატი და ფილანტროპი. იყო თავისი დროის ერთ-ერთი ყველაზე მდიდარი ადმაიანი.

მანთაშევი დაიბადა თბილისში სომხურ ოჯახში. ბავშვობის დიდი ნაწილი გაატარა [[თავრიზი|თავრიზში]], სადაც მისი ოჯახი დაკავებული იყო [[ბამბა (გვარი)|ბამბის]] და ტექსილის გაყიდვებით. იმის გამო, რომ იგი იყო ერთადერთი შვილი ოჯახში აქტიურად ერთვებოდა მამის კომერციულ საქმეებში.

[[1869]] წელს გადავიდა მანჩესტერში.

[[1872]] წელს დაბრუნდა მამასთან თბილისში, მალევე სასტუმრო „კავკასიის“ პირველ სართულზე მათ გახსნეს ბამბის მაღაზია.

[[1887]] წელს მამის გარდაცვალეის შემდეგ მან მიიღო თბილისის ცენტრალური კომერციული ბანკის უმრავლესობა აქცია.

===არმაის არუტიუნოვი===

'''არმაის არუტიუნოვი''' ([[21 ივნისი]] [[1893]], [[თბილისი]] — [[თებერვალი]] [[1978]]) — გამომგონებელი [[რუსეთი|რუსეთში]], ბიზნესმენი [[ამერიკა|ამერიკაში]].

დაიბადა თბილისში და გაიზარდა [[ერევანი|ერევანში]]. სომეხი. მამამის ეკუთვნოდა საპნის ფაქრიკა, ხოლო ბაბუა ბეწვით ვაჭრობდა. [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისში გააუმჯობესა ნავთობის ამოსატუმბი ხელსაწყო. [[1923]] წელს ემიგრანტად გადავიდა ამერიკაში და [[1928]] წელს გადავიდა ქალაქ Bartlesville-ში და კომპანია ფილიპს პეტროლეუმის მხარდაჭერით დააფუძნა ფირმა Bart Manufacturing Company რომელიც [[1930]] წელს გადაარქვეს სახელად „REDA Pump“ (აბრევიატურა Russian Electrical Dynamo of Arutunoff-დან).

===მიხეილ ტარიელის ძე ლორის-მელიქიშვილი===
{{main|მიხეილ ლორის-მელიქიშვილი}}
'''მიხეილ ტარიელის ძე ლორის-მელიქიშვილი''' ({{Lang-hy|Միքաէլ Տարիելի Լոռիս-Մելիքով}}; 1825—1888) — რუსეთის სამხედრო მეთაური და სახელმწიფო მოღვაწე; კავალერიის [[გენერალი]] ([[17 აპრილი]] [[1875]]), გენერალ-ადიუტანტი, [[გრაფი]] ([[16 აპრილი]] [[1878]]). სახელმწიფო საბჭოს წევრი ([[11 თებერვალი]] [[1880]] წელი).

იმპერატორ [[ალექსანდრე II (რუსეთი)|ალექსანდრე მეორეს]] მოღვაწეობის ბოლო თვეს იკავებდა შინაგან საქმეთა სამინისტროს მდივანი თანამდებობას გაფართოებული უფლებამოსილებით, საშინაო [[პოლიტიკა|პოლიტიკაში]] ატარებდა [[ლიბერალური დემოკრატია|ლიბერალურ]] ხაზს, რის შედეგადაც [[იმპერატორი|იმპერატორის]] მოკვლის მცდელობა წარმატებულად დასრულდა.

==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://www.armenia.ge Портал Армян Грузии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110427030656/http://www.armenia.ge/ |date=2011-04-27 }}
* [http://www.noravank.am/rus/articles/detail.php?ELEMENT_ID=4272&sphrase_id=286 Процессы огрузинивания в Грузии. Фонд Нораванк]
* [http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2010-07/2123.html О памятниках, стукачах и человеческом достоинстве] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170113081738/http://noev-kovcheg.ru/mag/2010-07/2123.html |date=2017-01-13 }}

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:სომხები]]
[[კატეგორია:თბილისი]]