იხილეთ წყარო გვერდისთვის სტოიციზმი

{{რჩეული/2.0}}[[File:Paolo Monti - Servizio fotografico (Napoli, 1969) - BEIC 6353768.jpg|thumb|[[ზენონ კიტიონელი]], სტოციზმის დამფუძნებელი, ნაპოლი - პაოლო მონტის ფოტოსურათი 1969]]
'''სტოიციზმი''' ({{lang-gr|Στωικισμός}}, {{lang-la|Placita Stoicorum}}<ref>[[ტაციტი]] ''[[ისტორია (ტაციტი)|ტაციტი]]'' 3.81</ref> ან {{lang-la|Stoicismus}}<ref name="Axters1937">Axters, S. (1937). ''Scholastiek lexicon Latijn-Nederlandsch.'' Antwerpen: Geloofsverdediging.</ref>) — [[ელინიზმი|ელინისტური ფილოსოფიური სწავლება]], რომელიც [[ზენონ კიტიონელი|ზენონ კიტიონელის]] (ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი) თაოსნობით შეიქმნა  ძვ. წ. III საუკუნეში, ათენში. ასევე ზენონის სახელს უკავშირდება პირველი სტოიკური სკოლის ჩამოყალიბება. აღსანიშავია, რომ სტოიციზმი მოიაზრება [[ეთიკა|ეთიკურ]] ფილოსოფიად, რომელიც აყალიბებს ლოგიკურ სისტემასა და გვთავაზობს სამყაროს ერთიანი შეხედულების მოდელს. სწავლების მიხედვით, ევდაიმონიისკენ (ბედნიერებისკენ) მიმავალი გზა ეხმარება ადამიანს თავი დაიცვას ავხორცობისა და შიშისგან, შეიმეცნოს სამყარო სრული სისავსითა და აღმოაჩინოს საკუთარი თავი ბუნებასთან მიმართებით. 

სტოიკოსები განსაკუთრებით ცნობილნი არიან მათი სწავლებით, რომ „სიქველე ერთადერთი სიკეთეა“ ადამიანთათვის, ხოლო გარეშე ფაქტორები, როგორებიცაა ჯანმრთელობა, სიმდიდრე, სიამოვნება - არ წარმოადგენენ თავისთავად კარგ, ან ცუდ ცნებებს, არამედ მათ გააჩნიათ ღირებულება სათნო ქმედებების მიმართებით.  ღირებულებებს განვსაზღვრავთ სხვადასხვა კრიტერიუმებით, რომლებიც შეგვიძლია თავსებადი გავხადოთ სიქველესთან მიმართებით. არისტოტესეული ეთიკის პარალელურად, სტოიკური ტრადიცია წარმოადგენს სიქველის ეთიკის ერთ-ერთ მთავარ საფუძველს. სტოიკოსების დაშვებით, დესტრუქციულ ემოციებს შეცდომაში შეჰყავთ განსჯა  და მიაჩნდათ, რომ ადამიანებმა უნდა შეინარჩუნოს „ბუნებასთან შესაბამისი“ ნება. ამდენად მნიშვნელოვანია, არათუ რას ამბობს ადამიანი, არამედ როგორ მოქმედებს.  თანმიმდევრული ცხოვრებისთვის კი ამასთანავე მნიშვნელოვანია ბუნებითი წესების შემეცნება, რადგან ისინი წარმოადგენენ ყოველთა საფუძველს. 

მრავალი სტოიკოსი, მაგალითად [[ლუციუს ანეუს სენეკა|სენეკა]] და ეპიქტეტე - მიიჩნევდნენ, რომ სიკეთე (სიქველე) საკმარისია ბედნიერებისათვის, სიბრძნე კი ემოციური მდგრადობის მომნიჭებელია. ხსენებული ხედვა თავსებადია ფრაზასთან - „სტოიცისტური სიმშვიდე“, თუმცა ფრაზა არ მოიცავს რადიკალურ სტოიკურ ეთიკურ ხედვას, რომელიც გვეუბნება, რომ მხოლოდ სიბრძნე შეიძლება იყოს ჭეშმარიტად თავისუფალი და ყველა ტიპის მორალური გადაცდომა, თანაბრად მიუღებელი.

სტოიცისზმი პოპულარული გახდა ძველ ბერძნულ-რომაულ სამყაროებში, [[ძვ. წ. III საუკუნე]]ში, როცა მის მიმდევართა შორის იყო იმპერატორი [[მარკუს ავრელიუსი]], ხოლო  უარყოფილ იქნა ქრისტიანობასთან ერთად, IV საუკუნეში. მას შემდეგ სტოიციზმი ისტორიულად აღორძინდა რენესანსისა (ნეოსტოიციზმისა) და თანამედროვე ფილოსოფიის ([[:en:Modern_Stoicism|თანამედროვე სტოიციზმის]]) ეპოქებში.

==სახელი==
===საწყისები===
სტოიციზმი თავდაპირველად „ზენონიზმის“ სახელით იყო ცნობილი, მისი დამფუძნებელი [[ზენონ კიტიონელი|ზენონ კიტიონელის]] გამომდინარე. ეს სახელი მალევე შეიცვალა, რადგანაც სტოიკოსები მათი იდეოლოგიის დამფუძნებელს სრულყოფილად ბრძენად არ მიიჩნევდნენ, ხოლო სახელის შეცვლით თავიდან იცილებდნენ ფილოსოფიის [[პიროვნების კულტი|პიროვნების კულტად]] ქცევის რისკს.<ref name=":1">{{Cite book|title=Stoicism and the Art of Happiness|last=Robertson|first=Donald|publisher=John Murray|year=2018|isbn=|location=Great Britain|pages=}}</ref>

სახელი „სტოიციზმი“ აღმოცენდა სტოა პოიკილედან ({{lang-gr | ἡ ποικίλη στοά}}) იგივე „მოხატული სტოა“, დეკორირებული კოლონადა, რომელიც მოხატულიყო მითიური და ისტორიული საბრძოლო სცენებით [[აგორა|აგორას]] ჩრდილოეთ მხარეს, [[ათენი|ათენში]], სადაც ზენონი და მისი მიმდევრები იკრიბებოდნენ საკუთარი იდეების განსახილვევლად.<ref name="etymologymerriam">{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/stoic|title=Definition of STOIC}}</ref><ref name="Williamson2015">{{cite book|last=Williamson|first=D.|title=Kant's Theory of Emotion: Emotional Universalism|url=https://books.google.com/books?id=62WCDAAAQBAJ&pg=PA17|date=1 April 2015|publisher=Palgrave Macmillan US|isbn=978-1-137-49810-6|page=17}}</ref>

ზოგჯერ სტოიციზმი დაკავშირებულია „სტოასთან“ ან განიხილავენ მას, როგორც ამბიონის ფილოსოფიას.<ref name=":1" />

===თანამედროვე გამოყენება===
სიტყვა „სტოიკი“ ჩვეულებრივ აღნიშნავს ადამიანს, რომელიც გულგრილია ტკივილის, სიამოვნების, მწუხარების ან სიხარულის მიმართ.<ref>{{Cite web|url=http://buildthefire.com/modern-stoicism/|title=Modern Stoicism {{!}} Build The Fire|date=9 February 2016|website=Build The Fire|language=en-US|access-date=2016-06-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160501185807/http://buildthefire.com/modern-stoicism/|archivedate=2016-05-01}}</ref> დღევანდელობაში გამოიყენება, როგორც „ადამიანი, რომელსაც გრძნობების დახრშობა ძალუწს ან მოთმინებით ატანა“. პირველად ეს სიტყვა, როგორც [[არსებითი სახელი]] დასახელდა 1579 წელს, ხოლო როგორც [[ზედსართავი სახელი]] 1596 წელს.<ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=stoic|title=Online Etymology Dictionary&nbsp;– Stoic|accessdate=2006-09-02|last=Harper|first=Douglas|date=November 2001}}</ref> ტერმინ „<nowiki/>[[ეპიკურეიზმი|ეპიკურეიზმთან]]<nowiki/>“ კონტრასტის გამო, სტენფორდის ფილოსოფიური ენციკლოპედიის შენიშვნით „ინგლისური ზედსართავი სახელი „სტოიკი“, სულაც არ არის შეცდომაში შემყვანი მისი ფილოსოფიიური საფუძვლების მიუხედავად“.<ref>{{cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/stoicism/|title=Stanford Encyclopedia of Philosophy&nbsp;– Stoicism|accessdate=2006-09-02|last=Baltzly|first=Dirk|date=13 December 2004}}</ref>

==ძირითადი დებულებები==
{{ციტირება|ფოლოსოფია არ გვპირდება რაიმე გარეგანის უზრუნველყოფას, რადგან ყოველივე მისთანი ადამიანის ცხვორების შედეგია.|100%|center|''[[ეპიქტეტეს დისკურსები|დისკურსები]]'' 1.15.2}}

სტოიკოსებმა წარმოადგინეს ერთიანი შეხედულება სამყაროს შესახებ, რომელიც აგებულია [[ლოგიკა|ლოგიკის]], [[მონისტური]] ფიზიკისა და [[ნატურალიზმი|ნატურალისტური]] ეთიკის იდეალებისგან. ამათგან ისინი ხაზს უსვამდნენ ეთიკას, როგორც ადამიანის ცოდნის ცენტრს, თუმცა შემდგომი ფილოსოფოსებისთვის მათი ლოგიკური თეორიები იქცნენ ინტერესის წყაროდ.

სტოიციზმი ასწავლის თვითკონტროლისა და სიმტკიცის განვითარებას, როგორც დესტრუქციული [[ემოციები|ემოციების]] დაძლევის საშუალებას; თავად ფილოსოფია მიიჩნევს, რომ სუფთა და მიუკერძოებელი მოაზროვნე  შეძლებს შეიმეცნოს უნივერსალური მიზეზი. ''({{lang-la|logos}})'' სტოიციზმის ძირითადი იდეა გულისხმობს ინდივიდის ეთიკური და მორალური კეთილდღეობის გაუმჯობესებას: „სიქველე გულისხმობს ნებას, რომელიც ბუნებასთან შესაბამისობაშია“.<ref name="Russell">Russell, Bertrand. ''A History of Western Philosophy,'' p. 254</ref> ეს პრინციპი ასევე ვრცელდება ინტერპერსონალურ ურთიერთობებში; „თავი გავითავისუფლოთ რისხვის, შურისა და ეჭვიანობისგან“<ref name="Russell1">Russell, Bertrand. ''A History of Western Philosophy'', p. 264</ref> და მონებიც კი მივიღოთ, როგორც „სხვა კაცთა ტოლი, რადგან ყოველი ადამიანი ბუნების პროდუქტია“.<ref name="Russell5">Russell, Bertrand. ''A History of Western Philosophy'', p. 253.</ref>

სტოიციზმი იზიარებს [[დეტერმინიზმი|დეტერმინისტულ]] წარმოდგენას; ის ვინც განიცდის სტოიკური სიქველის სიმცირეს, როგორც [[კლეანტესი|კლეანტესმა]] თქვა „ეტლზე მიბმულ ძაღლივითაა, რომელიც უნდა გაჰყვეს ეტლს სადაც კი წავა.“<ref name="Russell" /> რამდენადაც სტოიციზმი შეცვლიდა მის ნებას და გახდიდა სამყაროსთვის შესაფერისს ამის გარეშე კი ადამიანი, როგორც ეპიქტეტე ამბობს, იქნება „ავადმყოფი და ბედნიერი, საშიში და ბედნიერი, მომაკვდავი და მაინც ბედნიერი, გადასახლებაში და მაინც ბედნიერი,“<ref name="Russell1" /> რაც წარმოადგენს სრულიად ავტონომიურ ნებას და თავად სამყაროს, როგორც განსაზღვრულობას. მოგვიანებით ეს იდეა [[ბარუხ სპინოზა|სპინოზას]] დახმარებით შეფასდა, როგორც [[კლასიკური პანთეიზმი]].<ref>Charles Hartshorne and William Reese, "Philosophers Speak of God," Humanity Books, 1953 ch 4</ref>

==ისტორია==
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize  = width:1000 height:250
PlotArea   = left:15 right:10 bottom:20 top:0
Colors     =
  id:bleuclair         value:rgb(0.56,0.56,0.86)
  id:rouge             value:red
  id:rougeclair        value:rgb(0.86,0.56,0.56)
  id:bleu              value:rgb(0.76,0.76,0.96)
  id:grilleMinor       value:rgb(0.86,0.86,0.86)
  id:grilleMajor       value:rgb(0.56,0.56,0.56)
  id:protohistoire value:rgb(1,0.7,0.7)
  id:noir value:black
  id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:Holo value:rgb(0.4,0.8,0.7)
  id:PSup value:rgb(0.5,1,0.5)
  id:PMoy value:rgb(0.6,1,0.6)
  id:PInf value:rgb(0.7,1,0.7) # vert clair
  id:Plio value:rgb(0.8,1,0.8) # vert p�le
  id:gris value:gray(0.80)
  id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)

  id:Timeperiod  value:red
  id:Timeperiod2 value:rgb(0.86,0.56,0.56)

Period     = from:-400 till:300
TimeAxis   = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars  = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50  start:-400 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:50 start:-400 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas

BarData=
  bar:Timeperiod
  barset:auteurs

Define $marquerouge   = text:"*" textcolor:rouge   shift:(0,-3) fontsize:10

PlotData=
  width:15 fontsize:M textcolor:noir align:center

  # Époques
  bar:Timeperiod color:Timeperiod shift:(0,-3)
  from:start till:end color:gris # Arrière plan

  from:-400 till:300  text: "The Stoics" color:Timeperiod2

  # auteurs
  width:6 align:left fontsize:M shift:(5,-5) anchor:till
  barset:auteurs
  from:-335  till:-264 text:"[[ზენონ კიტიონელი]]" color:Pinf
  from:-330  till:-232 text:"[[კლეანტე]]" color:Pinf
  from:-281  till:-205 text:"[[კრისპუსი]]" color:Pinf
  from:-240  till:-152 text:"[[დიოგენე ბაბილონელი]]" color:Pinf
  from:-210  till:-129 text:"[[ანტიპატერ ტარსუსელი]]" color:Pinf
  from:-180  till:-100 text:"[[პანათეიუსი]]" color:Pinf
  from:-140  till:-51 text:"[[პოსიდონიუსი]]" color:Pinf
  from:-4  till:65 text:"[[სენეკა|სენეკა]]" color:Pinf
  from:25 till:95 text:"[[მოსონიუს რუფუსი]]" color:Pinf
  from:55  till:135 text:"[[ეპიქტეტე]]" color:Pinf
  from:121  till:180 text:"[[მარკუს ავრელიუსი]]" color:Pinf
</timeline>

[[File:Antisthenes Pio-Clementino Inv288.jpg|right|thumb|upright|[[ანტისთენე]], ცინიკიური ფილოსოფიური სკოლის დამფუძნებელი]]

ძვ. წ. 301 წელს [[ზენონი]] ასწავლიდა ფილოსოფიას სტოა პოიკილეში („მოხატული სტოა“), რომლის სახელიც ეწოდა მის ფილოსოფიას.<ref>{{cite book|last=Becker|first=Lawrence|title=A History of Western Ethics|url=https://archive.org/details/historywesternet00beck|publisher=Routledge|location=New York|year=2003|isbn=978-0-415-96825-6|page=[https://archive.org/details/historywesternet00beck/page/27 27]}}</ref> სხვა ფილოსოფიური სკოლებისგან განსხვავებით, თუნდაც ეპიკურელებისგან, ზენონმა ფილოსოფიის სასწავლ ადგილად აირჩია საზოგადოებრივი სივრცე, კოლონადა, რომელიც გადაჰყურებდა ათენის ცენტრალურ ადგილს, [[აგორა|აგორას]].

ზენონის იდეა ჩამოყალიბდა [[ცინიკიელები|ცინიკიელებისგან]], რომელთა დამფუძნებელს წარმოადგენდა [[სოკრატე|სოკრატეს]] მოსწავლე [[ანტისტენე]]. ზენონის ყველაზე მნიშვნელოვან მოწაფეს წარმოადგენდა [[კრისპუსი]], რომლის დამსახურებაცაა სტოიციზმის იმ სახით არსებობა, რომლითაც ჩვენ მის შესახებ ვკითუხლობთ. შემდეგმა რომაელმა ფილოსოფოსებმა ყურადღება გაამახვილეს ჰარმონიულ ცხოვრებაზე სამყაროში, რომელზეც ადამიანს პირდაპირი კონტროლი არ გააჩნია. 

მოაზროვნეები სტოიციზმის ისტორიას ჰყოფენ სამ ფაზად:

[[File:Seneca-berlinantikensammlung-1.jpg|thumb|right|[[ლუციუს ანეუს სენეკა|სენეკას]] ბიუსტი]] 

* ადრინდელი სტოა, ზენონის დაფუძნებიდან [[ანტიპატერი|ანტიპატერამდე]]. 
* შუანდელი სტოა, პანათეიუსიდან პოსიდონიუსამდე.
* გვიანდელი სტოა, მუსონიუს რუფუსიდან, [[ლუციუს ანეუს სენეკა|სენეკას]], [[ეპიქტეტე|ეპიქტეტესა]] და [[მარკუს ავრელიუსი|მარკუს ავრელიუსის]] ჩათვლით. 

პირველი ორი ფაზიდან ჩვენ არ შემოგვრჩენია დასრულებული ნაშრომები. შესაძლებელია მხოლოდ გვიანდელი სტოას ნაშრომების წაკითხვა.<ref>A.A.Long, ''Hellenistic Philosophy'', p. 115.</ref>

სტოიციზმი იქცა ყველაზე ცნობილ ფილოსოფიურ მოძღვრებათ ელინისტურ სამყაროსა და რომის იმპერიაში,<ref>{{cite book|title=These Were the Greeks|last=Amos|first=H.|publisher=Dufour Editions|year=1982|isbn=978-0-8023-1275-4|location=Chester Springs|oclc=9048254}}</ref> [[გილბერტ მიურეი|გილბერტ მიურეის]] თქმით „<nowiki/>[[ალექსანდრე მაკედონელი|ალექსანდრე მაკედონელის]] წარმატებაში წვლილი სწორედ სტოიციზმს მიუძღვის.“<ref>Gilbert Murray, ''The Stoic Philosophy'' (1915), p. 25. In Bertrand Russell, ''A History of Western Philosophy'' (1946).</ref>

==ლოგიკა==

===პროპოზიციული ლოგია===
დიოდორუს კრონუსი, რომელიც ზენონის ერთ-ერთი პედაგოგი იყო, ითვლება ფილოსოფოსად, რომელმაც პირველად დანერგა და შეიმუშავა მიდგომა ლოგიკასთან, რომელსაც დღეს წინადადების ლოგიკას უწოდებენ და, რომელიც დაფუძნებულია დებულებებსა თუ წინადადებებზე და არა ტერმინებზე, რაც ძალიან განსხვავდება არისტოტელეს ლოგიკისგან. მოგვიანებით, [[ქრისპიუსი|ქრისპიუსმა]] შეიმუშავა სისტემა, რომელიც სტოიკური ლოგიკის სახელით გახდა ცნობილი და მოიცავდა დედუქციურ სისტემას, სტოიკურ [[სილოგიზმი|სილოგიზმს]], რომელიც არისტოტელეს სილოგიზმების მეტოქედ ითვლებოდა. სტოიკური ლოგიკისადმი ახალი ინტერესი XX საუკუნეში გაჩნდა, როდესაც ლოგიკაში მნიშვნელოვანი პროცესები პროპოზიციულ ლოგიკას ემყარებოდა. [[სიუზან ბობზიენი]] წერდა: „განსაკუთრებით თვალშისაცემია მრავალი ახლო მსგავსება კრისპიუსის ფილოსოფიურ ლოგიკასა და [[გოთლობ ფრეგე|გოთლობ ფრეგეს]] შორის.“<ref name="SEP">[http://plato.stanford.edu/entries/logic-ancient/ ''Ancient Logic''] by [[Susanne Bobzien]]. Stanford Encyclopedia of Philosophy.</ref>

ბობზიენი ასევე აღნიშნავდა, რომ „კრისპიუსმა დაწერა 300-ზე მეტი წიგნი ლოგიკის პრაქტიკულად ნებისმიერ თემაზე, რომლებსაც დღეს მოიცავს: მეტყველების აქტის თეორია, წინადადებების ანალიზი, სინგულარული და მრავლობითი გამონათქვამები, პრედიკატების ტიპები, ინდექსები, ეგზისტენციალური პროპოზიციები, სენტენციური კავშირი, პირობითობა, ლოგიკური შედეგი, მოქმედი არგუმენტის ფორმები, დედუქციის თეორია, წინადადების ლოგიკა, მოდალური ლოგიკა, დაძაბულობის ლოგიკა, ეპისტემოლოგიური ლოგიკა, ალბათობის ლოგიკა, იმპერატივის ლოგიკა, ბუნდოვანება და ლოგიკური პარადოქსები.“<ref name=SEP/>

===კატეგორიები===

სტოიკოსების აზრით, ყოველი არსება ({{lang-gr | ὄντα}}) და არა ყოველი ნივთი ({{lang-gr | τινά}}) წარმოადგენს მატერიას.<ref>Jacques Brunschwig, ''Stoic Metaphysics'' in ''The Cambridge Companion to Stoics'', ed. B. Inwood, Cambridge, 2006, p.206-32</ref> ყოველ არსებასთან ერთად მათთვის მნიშვნელობას წარმოადგენდა ოთხი არამატერიალური ({{lang-la | asomata}}) იდეა: დრო, სივრცე, სიცარიელე და ის რაც გამოთქმადია.<ref>[[Sextus Empiricus]], ''Adversus Mathematicos'' 10.218. (chronos, topos, kenon, lekton)</ref> ისინი „საარსებო წყაროდ“ მიიჩნეოდნენ, თუმცა უნივერსალურობის სტატუსით ვერ სარგებლობდნენ.<ref>Marcelo D. Boeri, ''The Stoics on Bodies and Incorporeals'', The Review of Metaphysics, Vol. 54, No. 4 (Jun., 2001), pp. 723-752</ref> სტოკისოები ასევე იზიარებდნენ ანაქსაგორასა და არისტოტელეს იდეას, რომ ობიექტი შეიძლება იყოს ცხელი, თუკი მასში წარმოდგენილია სითბოს უნივერსალი, თუმცა არისტოტელესგან განსხვავებით განავრცეს ყოვლისმომცელი შემთხვევითობის იდეა. ამასთან თუკი ნივთი არის წითელი ესე იგი მასში წარმოდგენილია უნივერსალური სიწითლის იდეა.

მათი წარმოდგენით არსებობს ოთხი კატეგორია:
* '''[[სუბსტანცია]] ({{lang-gr | ὑποκείμενον}})'''
::ძირითადი რაობა, უფორმო სუბსტანცია ({{lang-la | ousia}}), რომლისგანაც შედგებიან ნივთები.
* '''თვისება ({{lang-gr | ποιόν}})'''
::რაობა, რითიც იქმნება ინდივიდუალური ობიექტი. სტოიკური ფიზიკის მიხედვით, ფიზიკური ინგრედიენტი, არსის დასადგენად.
*'''განთავსებულობა ({{lang-gr | πως ἔχον}})'''
::პრაქტიკული მახასიათებლები, რომლებიც არაა თავად ნივთში მოთავსებული. მაგალითად ზომა, ფორმა.
::
{{ციტირება|შეეცადეთ სრული სისავსით აღწეროთ ის ნივთი, რომელიც თქვენთვისაა შემოთავაზებული. გონებისთვის არაფერია ისეთ ამაღელვებელი, როგორც ობიექტის მეთოდურად და ჭეშმარიტად აღწერა, მისი როლის განსაზღვრა სამყაროში და სამყაროს მიმართ.|60%|right|[[მარკუს ავრელიუსი]] - ''[[მედიტაციები]]'', iii. 11}}
*'''განთავსებულობა რაღაცასთან მიმართებით ({{lang-gr |πρός τί πως ἔχον}})'''
::ობიექტის ფენომენის პოზიცია დროსა და სივრცეში სხვა ობიექტის მიმართ.
სტოიკოსების აღმოჩენით ჩვენ ვაკონტროლებთ საკუთარი ქმდების, აზრებისა და რეაქციების კატეგორიებს. ენქირიდიონის საწყისი პარაგრაფი კატეგორიას განმარტავს, როგორც: „მოსაზრებას, ლტოლვას, ვნებას, ანტიპათიასა და ყოველივე მას, რაც ჩვენი ქმედების ნაწილია, ხოლო ჩვენ ვერ ვაკონტროლებთ სხეულს, რეპუტაციას, საკუთრებას, ამდენად იმას რაც ჩვენი ქმედების მომცველი არაა.“ ეს ყოველივე გვთავაზობს სივრცეს, რომელიც ჩვენ კონტროლქვეშაა.

===ეპისტემოლოგია===
სტოიკოსების თქმით, ცოდნის მიღწევა შესაძლებელია არსის გამოყენებით. ჭეშმარიტება შეიძლება განსხვავებადი იყოს შეცდომისაგან - მაშინაც კი, თუ პრაქტიკაში მხოლოდ იდეური მიახლოებაა შესაძლებელი. სტოიკოსების აზრით, გრძნობები მუდმივად იღებენ შეგრძნებებს - პულსაციების, რომლებიც გრძნობებით გადადიან გონებაში, სადაც ისინი წარმოსახვაში ტოვებენ შთაბეჭდილებას (ფანტაზია), (გონებისგან წარმოქმნილ შთაბეჭდილებას ფანტაზმას უწოდებდნენ).<ref>{{cite book|last=Diogenes Laërtius|author-link=Diogenes Laërtius|year=2000|title=Lives of eminent philosophers|publisher=[[Harvard University Press]]|location=Cambridge, MA}} VII.49</ref>

გონებას აქვს განსჯის უნარი ({{lang-gr |συγκατάθεσις}}) - დაამტკიცოს ან უარყოს - შთაბეჭდილება, რომელიც მას საშუალებას მისცემს განასხვავოს რეალური წარმოდგენა ყალბისგან. ზოგიერთი შთაბეჭდილება შესაძლებელია დაუყოვნებლად დადასტურებადი იყოს, თუმცა სხვებისთვის ეს ყოყმანის საგანს წარმოადგენდეს, რაც შეიძლება შეაფასდეს, როგორც რწმენა ან მოსაზრება ({{lang-la |doxa}}). მხოლოდ არსიის საშუალებით ვიღებთ ნათელ გაგებასა (''[[ეპისტემოლოგია|ეპისტემე]]'') და დამაჯერებლობას (კატალეფსია). გარკვეული და ჭეშმარიტი ცოდნის (ეპისტემის) მისაღწევად, რომელიც სტოიკოს ბრძენთათვის არის შესაძლებელი.

==ფიზიკა==

სტოიკისოებზე დაყრდნობით, სამყარო წარმოადგენს მატარიალური არსის მქონე სუბსტანციას (ლოგოსი),<ref name="Brenk 2016">{{cite book|last=Brenk|first=Frederick|date=January 2016|title=“Theism” and Related Categories in the Study of Ancient Religions|chapter=Pagan Monotheism and Pagan Cult|chapter-url=https://classicalstudies.org/annual-meeting/147/abstract/pagan-monotheism-and-pagan-cult|publisher=[[Society for Classical Studies]] ([[University of Pennsylvania]])|series=[https://samreligions.org/2014/12/30/theism-and-related-categories-in-the-study-of-ancient-religions/ SCS/AIA Annual Meeting]|location=[[Philadelphia]]|volume=75.4|archive-url=https://web.archive.org/web/20170506035740/https://classicalstudies.org/annual-meeting/147/abstract/pagan-monotheism-and-pagan-cult|archive-date=6 May 2017|url-status=live|access-date=14 October 2020|quote=Historical authors generally refer to “the divine” (''to theion'') or “the supernatural” (''to daimonion'') rather than simply “God.” [...] The Stoics, believed in a God identifiable with the ''logos'' or ''hegemonikon'' (reason or leading principle) of the universe and downgraded the [[Ancient Greek religion|traditional gods]], who even disappear during the conflagration (''[[ekpyrosis]]''). Yet, the Stoics apparently did not practice a cult to this God. [[Middle Platonism|Middle]] and [[Neoplatonism|Later Platonists]], who spoke of a [[Platonism#Philosophy|supreme God]], in philosophical discourse, generally speak of this God, not the gods, as responsible for the creation and providence of the universe. They, too, however, do not seem to have directly practiced a religious cult to their God.}}</ref> როგორც ღმერთი ან ბუნება, რომლებიც თავისმხრივ იყოფიან აქტიურ და პასიურ გამოვლინებად. პასიური სუბსტანციის „არსი მზადაა მოხმარებისთვის, თმცა აქტუალობად არ იქცევა თუკი ვინმე არ მოიყვანს მოქმედებაში“,<ref>Seneca, ''Epistles'', lxv. 2.</ref> ხოლო აქტუალური სუბსტანცია წარმოადგენს უნივერსალურ არსს (ლოგოსს),<ref name="Brenk 2016"/> რომელსაც ვუწოდებთ ინტელექტუალურ ეთერს, პირველყოფილ ცეცხლსა და რომელიც მოქმედებს პასიურ მატერიაზე:

{{quote|სამყარო თავისთავად არის ღმერთი და მისი სულის უნივერსალური გამოვლინება; ეს არის იგივე მსოფლიოს სახელმძღვანელო პრინციპი, რომელიც მოქმედებს გონებითა და გონივრულობით, ნივთების საერთო ბუნებასა და მთლიანობასთან ერთად ყოველი არსის მომცველობით; ამასთან, მომავლის წინასწარ განსაზღვრული ძალა და აუცილებლობა; ამასთან ცეცხლი და ეთერის შემადგენელი ნაწილი; ამასთან, ის ელემენტები, რომელთა ბუნებრივი მდგომარეობა არის დინება და გარდამავლობა, მაგალითად, წყალი, დედამიწა და ჰაერი; შემდეგ მზე, მთვარე, ვარსკვლავები; და უნივერსალური არსებობა, რომელიც ყოვლისმომცველია.|sign=კრისპუსი|source=ციცერონის, ''[[De Natura Deorum]]'', i. 39}}

ყველაფერი ექვემდებარება ბედის კანონებს, რადგან სამყარო მოქმედებს საკუთარი ბუნებისა და პასიური მატერიის  შესაბამისად. ადამიანთა და ცხოველთა სულები წარმოიშობიან პირველყოფილი ცეცხლიდან, შესაბამისად, ექვემდებარებიან ბედს.

{{quote|მუდმივად განიხილება სამყარო, როგორც ერთი ცოცხალი არსება, რომელსაც აქვს ერთი ნივთიერება და ერთი სული; დაკვირვებადია, როგორ მიუთითებს ყოველი  ერთ აღქმაზე,  ერთი ცოცხალი არსების აღქმაზე; და როგორ მოქმედებს ყოველი ერთი მდინარებით; და როგორ წარმოდგება ყოველივე არსებულის თანამშრომლობის მიზეზად; იცავენ ძაფის უწყვეტ ტრიალსა და ქსელის სტრუქტურას.|sign=მარკუს ავრელიუსი|source=''[[მედიტაციები]]'', iv. 40}}

ინდივიდუალური სულები ბუნებითად წარმავალები არიან და მათი „ტრანსმუტაცია და დიფუზია ხდება, თუკი ჩავთვლით ცეცხლოვან ბუნებას სამყაროს უმნიშვნელოვანეს მიზეზად ({{lang-la |logos spermatikos}}).“<ref>Marcus Aurelius, ''Meditations'', iv. 21.</ref> თუკი, არსი კაცობრიობისა და სამყაროს საფუძველს წარმოადგენს, აქედან გამომდინარეობს, რომ სიცოცხლის მიზანი არის ცხოვრება გონიერების შესაბამისად, ანუ ცხოვრება [[ბუნება|ბუნების]] შესაბამისად.

სტოიკური თეოლოგია [[ფატალიზმი|ფატალისტური]] და [[ნატურალისტური პანთეიზმი|ნატურალისტური პანთეიზმია]]: ღმერთი არასოდეს არის სრულად ტრანსცენდენტური, მაგრამ ყოველთვის [[იმანენტური]] და ბუნებასთან თანაზიარი. [[აბრაამისეული რელიგიები]] ღმერთს მიიჩნევენ, როგორც სამყაროს შემქმნელ არსებას, მაგრამ სტოიციზმი ღმერთს უტოლებს სამყაროს მთლიანობას; სტოიკური კოსმოლოგიის თანახმად, რომელიც ძალიან ჰგავს არსებობის [[ინდუიზმი|ინდუისტურ]] კონცეფციას, დროის აბსოლუტური დასაწყისი არ არსებობს, რადგან ის ითვლება უსასრულოთა და ციკლურად. ანალოგიურად, [[სივრცე|სივრცესა]] და [[სამყარო|სამყაროს]] არ გააჩნია არც დასასრული არც დასაწყისი, რამდენადაც მათი არსი ციკლურია. ახლანდელი სამყარო წარმოადგენს დღევანდელი ციკლის ფაზას, რომელიც განწირულია განადგურებისთვის ({{lang-la |ekpyrōsis, აალება}}) და ხელახალი შექმნისთვის,<ref>[[Michael Lapidge]], ''Stoic Cosmology'', in: John M. Rist, ''The Stoics'', [[Cambridge University Press]], 1978, pp. 182–183.</ref> რომელსაც მოყვება სხვა უსასრულო სამყაროების შექმნა. სტოიციზმი მიიჩნევს, რომ ყველა არსებობა ციკლურია, ხოლო კოსმოსი - მარადიულად თვითშემოქმედებისა და თვითგანადგურების პროცესშია.

სტოიციზმი, ისევე როგორც [[ინდური რელიგიები]], როგორებიცაა [[ინდუიზმი]], [[ბუდიზმი]] და [[ჯაინიზმი]], არ მოიცავს მსჯელობას სამყაროს დასაწყისსა ან დასასრულზე.<ref name="ferg">Ferguson, Everett. ''Backgrounds of Early Christianity''. 2003, p. 368.</ref> სტოიკოსების აზრით, ლოგოსი წარმოადგენს აქტუალურ არსს<ref name="Brenk 2016" /> ({{lang-la |anima mundi}}), რომელიც მთელ სამყაროში იყო გავრცელებული. იგი ჩაფიქრებულია, როგორც მასალა და ჩვეულებრივ გაიგივებულია ღმერთთან ან ბუნებასთან. სტოიკოსებმა ასევე მოიხსენიეს უმნიშვნელოვანესი არსი ({{lang-la |logos spermatikos}}), ანუ თაობის კანონი სამყაროში, რომელიც იყო აქტუალურ საკითხში მოქმედი აქტუალური არსის საფუძველი. ადამიანები ასევე ფლობენ ღვთიური ლოგოსის ნაწილს, რომელიც არის პირველყოფილი ცეცხლი და მიზეზი, რომელიც აკონტროლებს და ინარჩუნებს სამყაროს.<ref>Tripolitis, A., ''Religions of the Hellenistic-Roman Age'', pp. 37–38. Wm. B. Eerdmans Publishing.</ref>

პირველი ფილოსოფოსები, რომლებმაც მკაფიოდ აღწერეს [[ნომინალიზმი|ნომინალისტური]] არგუმენტები, იყვნენ სტოიკოსები, განსაკუთრებით კი კრისპუსი.<ref>John Sellars, ''Stoicism'', Routledge, 2014, pp. 84–85: "[Stoics] have often been presented as the first nominalists, rejecting the existence of universal concepts altogether. ... For Chrysippus there are no universal entities, whether they be conceived as substantial [[Platonic Forms]] or in some other manner.".</ref><ref>[https://www.iep.utm.edu/chrysipp/ Chrysippus – Internet Encyclopedia of Philosophy]</ref>

==ეთიკა==
ძველი სტოიკოსების მსჯელობას ხშირად არასწორად იაზრებენ, რადგან ის ტერმინები, რომლებსაც იყენებდნენ, განსხვავებულ ცნებებს მოიცავდა უწინ, ვიდრე დღეს. მას შემდეგ სიტყვა „სტოიკოსი“ ნიშნავს „უემოციო“ ან ტკივილისადმი გულგრილს, რადგან სტოიკური ეთიკა ასწავლიდა „ვნებისგან“ თავისუფლებას „მიზეზის“ დაცვით. სტოიკოსები არ ცდილობდნენ ემოციების ჩაქრობას; უფრო მეტიც, ისინი ცდილობდნენ მათ გარდაქმნას მკაცრი „ასკეზა“ საშუალებით, რაც შესაძლებლობას მისცემს ადამიანს განავითაროს მკაფიო განსჯა და შინაგანი სიმშვიდე.<ref>{{cite book|last=Graver|first=Margaret|title=Stoicism and Emotion|publisher=[[University of Chicago Press]]|location=Chicago|year=2009|isbn=978-0-226-30558-5|oclc=430497127}}</ref> ლოგიკა, რეფლექსია და კონცენტრაცია წარმოადგენდნენ ამგვარი თვითდისციპლინის მეთოდებს, ზომიერება იყოფა თვითკონტროლად, დისციპლინასა და მოკრძალებად.

ცინიკიელიბის მსგავსად, სტოიკური ეთიკის საფუძველს წარმოადგენს იდეა, რომ სიკეთე მოიაზრებს სულის მდგომარეობას; სიბრძნესა და თვითკონტროლს. სტოიკური ეთიკა ხაზს უსვამდა წესს: „მიჰყევი არსის გზას“. ამიტომ ადამიანი უნდა შეეცადოს გათავისუფლდეს ვნებებისგან, გაითვალისწინოს, რომ „ვნების“ უძველესი მნიშვნელობა იყო „ტანჯვა“ ან „ტკივილი“,<ref>{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/passion|website=[[Merriam-Webster]]|publisher=Encyclopædia Britannica|title=Passion|accessdate=29 January 2011}}</ref> ანუ „პასიურად“ რეაგირება გარეშე მოვლენებზე, რაც გარკვეულწილად განსხვავდება თანამედროვე განმარტებისგან. განასხვავეს ტერმინები: {{lang-la |pathos}}  (მრავლობითში ''pathe''), რომელიც ჩვეულებრივ ითარგმნება როგორც ვნება, {{lang-la |propathos}}  ანუ ინსტინქტური რეაქცია (მაგალითად, ფიზიკური საფრთხის წინაშე გაფითრება და კანკალი) და {{lang-la |eupathos}} , რომელიც წარმოადგენს სტოიკოსი ბრძენის ნიშანს {{lang-la |sophos}}. {{lang-la |sophoseupatheia}}  არის გრძნობები, რომლებიც გამოწვეულია სწორი განსჯით, ისევე, როგორც ვნებები არასწორი განსჯის შედეგად.

იდეა უნდა ყოფილიყო [[აპათია|აპათიური]] ({{lang-gr |Ἀπάθεια
}}, სიტყვასიტყვით „ვნების გარეშე“)  ამგვარად, გონების სიმშვიდის გამომხატველი,<ref>{{cite book|last=Seddon|first=Keith|title=Epictetus' Handbook and the Tablet of Cebes|url=https://archive.org/details/epictetushandboo00sedd|publisher=Routledge|location=New York|year=2005|isbn=978-0-415-32451-9|page=[https://archive.org/details/epictetushandboo00sedd/page/217 217]|oclc=469313282}}</ref> ტანჯვისგან თავისუფლი, სადაც სულიერი სიმშვიდე გათვალისწინებულ იქნებოდა უძველესი გაგებით - ობიექტურად არსებობა ან „მკაფიო განსჯა“ და თავდაჭერილობა ცხოვრების მაღალი და დაბალი დონის წინაშე.

სტოიკოსებისთვის არსი მოიცავდა არა მხოლოდ ლოგიკის გამოყენებას, არამედ ბუნების პროცესების - ლოგოსის ან უნივერსალური მიზეზის გაგებას, რაც ყოველივესთან იყო წილნაყარი. მათ განაცხადეს, რომ ცხოვრება გონივრულობისა და სათნოების შესაბამისად, არის სამყაროს ღვთიური წესრიგის თანახმად ცხოვრება, ყოველი ადამიანის საღი აზრისა და არსებითი ღირებულების აღიარებით.

ოთხი [[კარდინალური სიქველე]] სტოიკურ ფილოსოფიაში, რომელიც მომდინარეობს პლატონის სწავლებისგან (''[[სახელმწიფო (პლატონი)|სახელმწიფო]]'' IV. 426–435):

* '''კეთილგონიერება''' ({{lang-gr|φρόνησις}} „''ფჰრონეზისი“'' ან {{lang-gr|σοφία}} „''სოფია“'', ლათიუნრად: ''{{lang-la|prudentia}} ან {{lang-la|sapientia}}')''
* '''სიმამაცე''' ({{lang-gr|ανδρεία}}  „''ანდრეია“'',  {{lang-la|fortitudo}}'')
* '''სამართლიანობა''' ({{lang-gr|δικαιοσύνη}} „''დიკიაოსინე“'', {{lang-la|iustitia}} )
* '''თავშეკავებულობა''' ({{lang-gr|σωφροσύνη}} „''სოფროსინე“'', {{lang-la|temperantia}})

სოკრატეს შემდეგ, სტოიკოსებმა მიიჩნიეს, რომ უბედურება და ბოროტება ადამიანის ბუნებაში არსებული მიზეზის არცოდნის შედეგია. თუ ვინმე არაკეთილსინდისიერია, ეს იმიტომ, რომ მათ არ იციან საკუთარი უნივერსალური მიზეზი, რაც იწვევს არაკეთილსინდისიერად გარდაქმნას. ბოროტებისაგან გამოსავალს წარმოადგენს სტოიკური ფილოსოფიის პრაქტიკა: შეისწავლოს საკუთარი განსჯები და ქცევა და განსაზღვროს, თუ სად დაშორდებიან ისინი ბუნების უნივერსალურ მიზეზს.

სტოიკოსები დასაშვებად მიიჩნევდნენ სუიციდს იმ გარემოებებში, რომლებიც ხელს უშლიდა ადამიანთა სათნო ცხოვრებას.<ref name="marietta153">Don E. Marietta, (1998), ''Introduction to ancient philosophy'', pp. 153–54. Sharpe</ref> [[პლუტარქე]] მიიჩნევდა, რომ ტირანიის პირობებში ცხოვრების მიღება შეაფერხებდა [[კატო უმცროსი|კატოსეულ]] სტოიკურ თვითგამორკვევას ({{lang-la |constantia}}) და შელახავდა მის თავისუფლებას  მორალური არჩევანის გაკეთებაში.<ref>{{Cite journal|title=Cato's suicide in Plutarch AV Zadorojnyi|url=https://archive.org/details/sim_classical-quarterly_2007-05_57_1/page/216|journal=The Classical Quarterly|volume=57|issue=1|pages=216–230|year=2007|doi=10.1017/S0009838807000195|last1=Zadorojnyi|first1=Alexei V. | issn = 0009-8388 }}</ref> თვითმკვლელობა შეიძლება გამართლებული იყოს, თუკი ადაამიანი ძლიერი ტკივილისა ან დაავადების მსხვერპლი გახდება,<ref name="marietta153" /> მაგრამ წინააღმდეგ შემთხვევაში, თვითმკვლელობა ჩვეულებრივ განიხილება, როგორც უარი სოციალური მოვალეობის შესრულებაზე.

===ინდეფერენტულ ობიექტთა დოქტრინა===

ფილოსოფიური თვალსაზრისით, ინდიფერენტული საგნები [[ზნეობრივი კანონი|ზნეობრივი კანონის]] გამოყენებას არ ექვემდებარება - ეს ყოველივე არ არის მორალური მიზნების ხელშემწყობი ან ხელის შემშლელი. ზნეობრივი კანონით ლეგიტიმურ ქმედებებს, ან რომლებიც გავლენას არ ახდენენ ზნეობაზე, მორალურად ინდეფერენტულ ქმედებებს უწოდებენ. ინდიფერენტულობის დოქტრინა გაჩნდა სტოიკურ სკოლაში, როგორც შედეგი დიამეტრული წინააღმდეგობისა სათნოებასა და მანკიერებას შორის ({{lang-gr |καθῆκον}} „თანმიმდევრული მოქმედებები“ ან ბუნების შესაბამისი ქმედებები; და {{lang-gr |ἁμαρτήματα}} , შეცდომები). ამ [[დიქოტომია (აპორია)|დიქოტომიის]] შედეგად, ობიექტების დიდი კლასი დაუდგენელი და ინდეფერენტული დარჩა.

საბოლოოდ განვითარდა „ინდეფერენტულ ობიექტთა“ სამი ქვეკლასი: ობიექტები, რომლებიც ობიექტურად თანამოქმედებენ ბუნებასთან მიმართებით; ობიექტები, რომლებიც ხელს უშლიან მას; და ინდეფერენტული ობიექტები ვიწრო გაგებით. {{lang-la |adiaphora}}''-ს'' პრინციპი ცინიკიელების საერთო იდეას წარმოადგენდა. [[ფილიპ მელანხტონი|ფილიპ მელანხტონმა]] [[რენესანსი|რენესანსის]] პერიოდში აღადგინა ინდეფერენტულ საგანთა დოქტრინია.

===სულიერი სავარჯიშო===
სტოიკური ფილოსოფია არ წარმოადგენს რწმენათა ან ეთიკურ მოძღვრებათა ერთობლიობას; იგია ცხოვრების გზა, რომელიც მოიცავს მუდმივ ვარჯიშსა და ტრენინგებს (ან „<nowiki/>[[asceticism|ასკეზა]]<nowiki/>“). სტოიკური ფილოსოფიური და სულიერი პრაქტიკა მოიცავდა ლოგიკას, სოკრატულ დიალოგსა და მონოლოგს, სიკვდილის ჭვრეტასა და მოლოდინს,  ყოველდღიურ რეფლექსიას  პრობლემებსა და შესაძლო საკითხებზე (ვხვდებით მსგავსებას ბუდისტური მედიტაციის ზოგიერთ ფორმასთან). ფილოსოფია სტოიკოსთათვის არის მუდმივი პრაქტიკისა და თვითგამოხატვის აქტიური პროცესი.[[File:L'Image et le Pouvoir - Buste cuirassé de Marc Aurèle agé - 3.jpg|right|thumb|250px|[[მარკუს ავრელიუსი]], რომის სტოიკოსი იმპერატორი]]
[[მედიტაციები|მედიტაციებში]], მარკუს ავრელიუსი განმარტავს ზოგიერთ პრაქტიკას. მაგალითად წიგნში II.I ვხვდებით:

<blockquote>დილით უთხარი საკუთარ თავს, რომ დღეს იხილავ მრავალ უმადურ, მოძალადე, მოღალატე, შურიან თუ ურწმუნო ხალხს, რომლებშიც სიკეთეს წილი არ მიუძღვის... უთხარი საკუთარ თავს, რომ ამით შენ ზიანი არ მოგადგება, ვერავინ შეგაცდენს, შენ კი არავისზე განრისხებდი და არც არავის შეიძულებ, რადგან თქვენ სამყაროში მოვლენილნი ხართ თანაარსებობისთვის.</blockquote>

ავრელიუსამდე, ეპიქტტემ საკუთარ [[დისკურსები (ეპიქტეტე)|დისკურსებში]] განასხვავა აქტის სამი ტიპი: განსჯა, ლტოლვა და მიდრეკილება.<ref>Davidson, A.I. (1995) ''Pierre Hadot and the Spiritual Phenomenon of Ancient Philosophy'', in ''Philosophy as a Way of Life'', Hadot, P. Oxford Blackwells, pp. 9–10</ref> ფრანგი ფილოსოფოსის [[პიერ ჰადოტი|პიერ ჰადოტის]] აზრით, ეპიქტეტე ამ სამი მოქმედების იდენტიფიცირებას ახდენს  ლოგიკასთან, ფიზიკასა და ეთიკასთან.<ref>Hadot, P. (1992) ''La Citadelle intérieure. Introduction aux Pensées de Marc Aurèle''. Paris, Fayard, pp. 106–15</ref> ჰადოტი წერს [[მედიტაციები (პიერ ჰადოტი)|მედიტაციებში]], რომ „ყოველი მაქსიმა ავითარებს ერთ ან რამდენიმე დამახასიათებელ ტოპოსს (ანუ ქმედებას)“<ref>Hadot, P. (1987) ''Exercices spirituels et philosophie antique''. Paris, 2nd ed., p. 135.</ref>

სემუს მაც სუიბნე აღწერს სულიერ ვარჯიშებს, რომელთა მიზანია ამრეკვლადი პრაქტიკის შემუშავება.<ref>{{cite journal|author=Mac Suibhne, S.|year=2009|title='Wrestle to be the man philosophy wished to make you': Marcus Aurelius, reflective practitioner|journal=Reflective Practice|volume=10|issue=4|pages=429–36|doi=10.1080/14623940903138266|s2cid=219711815}}</ref> მრავალი მსგავსება არსებობს სტოიკურ სულიერ სავარჯიშოებსა და თანამედროვე [[კოგნიტური თერაპია|კოგნიტურ თერაპიას]] შორის.<ref name="Robertson_2010">{{Cite book|author=Robertson, D|title=The Philosophy of Cognitive-Behavioral Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy|year=2010|publisher=Karnac|location=London|isbn=978-1-85575-756-1|url=https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC}}</ref>

სტოიკოსები ასევე ცნობილები იყვნენ სანუგეშო ვედრებებით, რომელიც სანუგეშო ლიტერატურის ნაწილს წარმოადგენდა. შემორჩენილია [[სენეკა|სენეკას]] სანუგეშო მიმართვები. 

სტოიკოსები ჩვეულებრივ იყენებენ „ხედვას ზემოდან“, რომელიც ასახავს საზოგადოებას და სხვაობას ხელმძღვანელობით წარმოდგენილ ვიზუალიზაციაში, რაც მიზნად ისახავს „უფრო დიდი სურათის“ მოპოვებას, საკუთარი თავის სხვისთვის შესაბამის კონტექსტში დანახვას. ამასთანავე უნდა განვსაზღვროთ საკუთარი თავი მსოფლიოს კონტექსტში, რათა ჩვენი როლი და მოვლენების მნიშვნელობა გამოვიკვლიოთ.

მარკუს ავრელიუსის, [[მედიტაციები (მარკუს ავრელიუსი)|მედიტაციები]], წიგნი 7.48:

<blockquote>მნიშვნელოვანი ანარეკლი პლატონისგან. თუკი ვინმე შეეცდება ადამიანურ არსებობაზე მსჯელობას, მაშინ მან უნდა გაითვალისწიონს, არმიები, აგრარული კულტურები, დაქორწინება და განშორება, დაბადება და სიკვდილი, მართლმსაჯულება, მიტოვებული ნარჩენები, ყველა სახის ადამიანი, ბაზრები, ფესტივალები და მათი შეპირისპირებები. </blockquote>

==სოციალური ფილოსოფია ==
სტოიციზმის გამორჩეული თვისებაა მისი [[კოსმოპოლიტიზმი]]; სტოიკოსების აზრით, ყოველი ადამიანი უნივერსალური სულის გამოვლინებაა, შესაბამისად ისინი ძმურად უნდა ცხოვრობდნენ და ერთმანეთს ეხმარებოდნენ. ეპიკურე საკუთარ დისკურსებში კომენტარს აკეთებს ადამიანის დამოკიდებულებაზე  სამყაროსთან მიმართებით: „ყოველი ადამიანი, პირველ რიგში თანამეგობრობის მონაწილეა;“<ref>Epictetus, ''Discourses'', ii. 5. 26</ref> ამ განწყობას ავითარებს [[დიოგენე სინოპელი]], რომელიც ამბობს, რომ: „მე არ ვარ [[ათენი|ათენელი]] ან [[კორინთი|კორინთელი]], მაგრამ წარმოვადგენ მსოფლიოს მოქალაქეს.“<ref>Epictetus, ''Discourses'', i. 9. 1</ref>

მათ მიიჩნიეს, რომ გარეგანი განსხვავებები, როგორიცაა წოდება ან სიმდიდრე, არანაირ მნიშვნელობას არ თამაშობს სოციალურ ურთიერთობებში. ამის ნაცვლად, ისინი მხარს უჭერდნენ კაცობრიობის კეთილ ურთიერთთანაცხოვრებასა და ყველა ადამიანის ბუნებრივ თანასწორობას. სტოიციზმი გახდა ბერძნულ-რომაული სამყაროს ყველაზე გავლენიანი სკოლა და წარმოშვა არაერთი შესანიშნავი მწერალი და პიროვნება, მაგალითად, [[კატო უმცროსი]] და [[ეპიქტეტე]].

კერძოდ, ისინი გამოირჩეოდნენ მონებისადმი გულმოწყალებით. სენეკა ამბობს: „გახსოვდეთ, რომ მას, ვისაც  მონას უწოდებთ, ისევე მოევლინა ქვეყანას, როგრც თქვენ, იმავე ცაზე ეღიმება, იმავე ჰაერით საზრდოობს, ცოცხლობს და კვდება“.<ref>[[Seneca the Younger|Seneca]], [[s:Moral letters to Lucilius/Letter 47|''Moral letters to Lucilius'', Letter 47: ''On master and slave'']], 10, circa AD 65.</ref>

==გავლენა ქრისტიანობაზე==

[[Image:Justus Lipsius.png|right|thumb|[[იუსტუს ლიპსიუსი]], ნეოსტოიციზმის დამფუძნებელი]]
ანგლიკანელმა მღვდელმა მაქსველ სტანიფორტმა 1964 წელს მედიტაციების შესავალში განიხილა სტოიციზმის დიდი გავლენა ქრისტიანობაზე. მისი მტკიცებით, მეოთხე სახარების ავტორმა გამოაცხადა ქრისტე ლოგოსად, რომელიც „დიდი ხნით ადრე წარმოადგენდა სტოიციზმის ერთ-ერთ წამყვან ტერმინს, და რომელიც თავდაპირველად იყო არჩეული იმის ასახსნელად, თუ როგორ მოხდა ღმერთის კავშირი სამყაროსთან“.<ref>{{cite book|last=Aurelius|first=Marcus|authorlink=მარკუს ავრელიუსი|title=Meditations|url=https://archive.org/details/meditations0000marc_m9z0|url-access=registration|year=1964|location=London|publisher=[[Penguin Books]]|page=[https://archive.org/details/meditations0000marc_m9z0/page/24 24]|isbn=978-0-140-44140-6}}</ref> წმინდა ამბროსი მილანელის თქმით: „ხმა არის ქრისტიანი ეპისკოპოსისა, მაგრამ წესები [[ზენონი|ზენონისა]]<nowiki/>“.<ref>{{Cite web|url=http://www.newadvent.org/fathers/3401.htm|title=On the Duties of the Clergy|website=www.newadvent.org|access-date=2017-03-01}}</ref><ref>{{cite book|last=Aurelius|first=Marcus|authorlink=მარკუს ავრელიუსი|title=Meditations|url=https://archive.org/details/meditations0000marc_m9z0|url-access=registration|year=1964|location=London|publisher=[[Penguin Books]]|page=[https://archive.org/details/meditations0000marc_m9z0/page/26 26]|isbn=978-0-140-44140-6}}</ref> იმასთან დაკავშირებით, რასაც მან „ღვთაებრივი სული“ უწოდა, სტანისფორტი წერს:

<blockquote>
კლეანტესი, რომელსაც სურდა უფრო მკაფიო მნიშვნელობა მიენიჭებინა ზენონის „შემოქმედებითი ცეცხლისთვის“, პირველმა წარმოადგინა ტერმინი პნევმა ან „სული“. ცეცხლის მსგავსად, ეს ინტელექტუალური „სული“ წარმოიქმნა, როგორც მგრძნობიარე ობიექტი, რომელიც მსგავსია ჰაერისა ან სუნთქვის ნაკადის, მაგრამ არსებითად ფლობს სითბოს ხარისხსაც; ის იმანენტურია სამყაროში, როგორც ღმერთი, და ადამიანში, როგორც სული და მაცოცხლებელი პრინციპი. ცხადია, ეს გრძელ ნაბიჯს არ წარმოადგენს ქრისტიანული ღვთისმეტყველების „სულიწმინდის-კენ“. „უფალი და სიცოცხლის მომცემი“, დღესაც  აშკარად გამოიხატება -  ქრისტიანულ და სტოიკურ აღქმაში - როგორც სასიცოცხლო ცეცხლისა და კეთილისმყოფელი სითბოს მომნიჭებელი.<ref name="Marcus Aurelius 1964 25">{{cite book|last=Aurelius|first=Marcus|authorlink=მარკუს ავრელიუსი|title=Meditations|url=https://archive.org/details/meditations0000marc_m9z0|url-access=registration|year=1964|location=London|publisher=[[Penguin Books]]|page=[https://archive.org/details/meditations0000marc_m9z0/page/25 25]|isbn=978-0-140-44140-6}}</ref>

</blockquote>

სამების შესახებ სტაინფორტი წერს:

<blockquote>
სამების დოქტრინაში, მამის, ძისა და სულიწმინდის საეკლესიო კონცეფცია პოულობს თავის ჩანასახს საღვთო ერთობის სხვადასხვა სტოიკურ სახელებში. ამრიგად, სენეკა წერდა უზენაესი ძალის შესახებ, რომელიც სამყაროს აყალიბებს: „ამ ძალას ჩვენ ზოგჯერ ვუწოდებთ ყოვლისმპყრობელ ღმერთს, ხან უსხეულო სიბრძნეს, ხან სულიწმიდას, ზოგჯერ ბედს“. ეკლესიას მხოლოდ უარი უნდა ეთქვა ამ ტერმინთაგან უკანასკნელზე, რომ მიეღწია ღვთიური ბუნებისთვის მისაღები განსაზღვრება; ხოლო შემდგომი მტკიცება „სამის ერთობა“, რომელსაც თანამედროვე გონება პარადოქსულად მიიჩნევს, სტოიკური წარმოდგენების მცოდნეებისთვის სართო არაფერი ჰქონდა.<ref name="Marcus Aurelius 1964 25" /></blockquote>

მოციქული პავლე ხვდებოდა სტოიკოსებს ათენში ყოფნის დროს, ნათქვამია მისივე წერილებში. პავლე მნიშვნელოვნად ავლენდა სტოიკური ფილოსოფიის ცოდნას, სტოიკური ტერმინებისა და მეტაფორების გაანალიზებაში ეხმარებოდა მის თანამედროვე ქრისიტან მოღვაწეებს.<ref>Kee, Howard and Franklin W. Young, ''Understanding The New Testament'', Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice Hall, Inc. 1958, p. 208. {{ISBN|978-0139365911}}</ref> სტოიკური გავლენა ასევე ჩანს [[წმინდა ამბროსი|წმინდა ამბროსის]], [[მარკუს მინუციუს ფელიქსი|მარკუს მინუციუს ფელიქსისა]] და [[ტერტულიანე|ტერტულიანეს]] შრომებში.<ref>[http://www.britannica.com/topic/Stoicism Encyclopædia Britannica. Stoicism. §''Stoic elements in Pauline and patristic thought'']</ref>

ეკლესიის მამები სტოიციზმს „წარმართულ ფილოსოფიად“ თვლიდნენ;<ref name="Agathias">[[Agathias]]. ''Histories,'' 2.31.</ref><ref name="Sedley">{{cite encyclopedia|last=David|first=Sedley|editor=E. Craig|encyclopedia=[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]]|title=Ancient philosophy|url=http://www.rep.routledge.com/article/A130|accessdate=2008-10-18}}</ref> ამის მიუხედავად, ადრეულმა ქრისტიანმა მწერლებმა გამოიყენეს სტოიციზმის ზოგიერთი ძირითადი ფილოსოფიური ცნება. ეს ტერმინებია: „ლოგოსი“, „სათნოება“, „სული“ და „სინდისი“,<ref name="ferg" /> თუმცა პარალელები სცილდება ტერმინოლოგიის გაზიარებასა და ქრისტიანობაში გადმოტანას. როგორც სტოიციზმი, ასევე ქრისტიანობა ამტკიცებს შინაგან თავისუფლებას გარეშე სამყაროს წინაშე. რწმენა  ბუნებისა ან ღმერთისა, თანდაყოლილი  გრძნობაა - ანუ კაცობრიობის „დაჟინებული ლტოლვა“.<ref name="ferg" />  ორივე მათგანი ცდილობს ვნებებისა და დაქვემდებარებული ემოციების დათრგუნვას, რათა კაცობრიობის უმაღლესი შესაძლებლობები მიღწევადი გახდეს. წმინდა [[ამბროსი მილანელი]] საკუთარ თეოლოგიაში აქტიურად იყენებდა სტოიკურ ფილოსოფიას.

საუკუნეების განმავლობაში მრავალი ქრისტიანი დიდ პატივს სცემდა სტოიკურ ნაწერებს, როგორიცაა მარკუს ავრელიუსის მედიტაციები. აღმოსავლეთის მართლმადიდებლური ეკლესია დღემდე ეთანხმება სტოიკურ იდეალებს.

შუასაუკუნეებისა და რომაელი სტოიკოსები ასწავლიდნენ, რომ სექსი მხოლოდ ქორწინებაშია,<ref>Musonius Rufus. "[https://sites.google.com/site/thestoiclife/the_teachers/musonius-rufus/lectures/12 Lecture XII "On Sexual Indulgence"]." ''Musonius Rufus: The Roman Socrates (Lectures and Fragments)'', Introduction and Translation by Cora E. Lutz, From Volume X of the Yale Classical Studies, Yale University Press, 1947</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=oD55Um42RowC&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_atb#v=onepage&q=Origen%20Stoicism&f=false The Making of Fornication: Eros, Ethics, and Political Reform in Greek Philosophy and Early Christianity.] From University of California Press, 2003</ref> მხოლოდ ერთიანი და პროკრეციული მიზნებისათვის. ამ სწავლებას [[რომის კათოლიკური ეკლესია|კათოლიკური]] ეკლესია დღემდე ეთანხმება. 

==სტოიკოსი ფილოსოფოსები==
{{div col|colwidth=25em}}
* [[ზენონ ციტიუმელი]] (332–262&nbsp;ძვ.წ.), სტოიციზმისა და სტოიკური სკოლის დამფუძნებელი (სტოა) ათენში 
* [[არისტო კიოსელი]] (fl. 260&nbsp;ძვ.წ.), ზენონის მოწაფე;
* [[ჰერლიუს კართაგელი]] (ძვ.წ. III საუკუნე)
* [[კლეანტეს ასოსელი)]] (330–232&nbsp;ძვ.წ.), სტოიკური აკადემიის მეორე ხელმძღვანელი
* [[კრისპუსი]] (280–204&nbsp;ძვ. წ.), აკადემიის მესამე ხელმძღვანელი
* [[დიოგენე ბაბილონელი]] (230–150&nbsp;ძვ.წ.)
* [[ანტიპათერ ტარსუსელი ]] (210–129&nbsp;ძვ.წ.)
* [[პანათეიუს როდესელი]] (185–109&nbsp;ძვ.წ)
* [[პოსიდენიუს აპამეიელი]] {{nowrap|(135–51 ძვ.წ.)}}
* [[დიოდოტუსი]] {{nowrap|(120–59 ძვ.წ.),}} ციცერონის მასწავლებელი
* [[კატო უმცროსი]] (94–46&nbsp;ძვ.წ.)
* [[სენეკა]] {{nowrap|(4 ძვ.წ.–ახ.წ. 65)}}
* [[გაიუს მუსონიუს რუფუსი]] (I საუკუნე)
* [[რუბელის პლაუტუსი]] (ახ.წ. 33–62)
* [[პუბლიუს ლოდიუს თრასეა პაეტიუსი]] (I საუკუნე)
* [[ლუციუს ანაეუს კორნუტუსი]] {{nowrap|(I საუკუნე)}}
* [[ეპიქტეტე]] (ახ.წ. 55–135)
* [[ჰიეროცლე |ჰიეროკლე]] {{nowrap|(II საუკუნე)}}
* [[მარკუს ავრელიუსი]] (ახ.წ. 121–180)
{{div col end}}

== იხილეთ აგრეთვე ==
*[[ეკლესიასტე]]

== ლიტერატურა==
===მნიშვნელოვანი წყაროები===
* {{ან3|A. A. Long}} and {{ან3|David Sedley|D. N. Sedley}}, ''The Hellenistic Philosophers'' Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
* Inwood, Brad & Gerson Lloyd P. (eds.) ''The Stoics Reader: Selected Writings and Testimonia'' Indianapolis: Hackett 2008.
* {{ან3|George Long (scholar)|Long, George}} ''Enchiridion'' by Epictetus, Prometheus Books, Reprint Edition, January 1955.
* Gill C. ''Epictetus, The Discourses'', Everyman 1995.
* Irvine, William, ''A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy'' (Oxford: Oxford University Press, 2008) {{ISBN|978-0-19-537461-2}}
* Hadas, Moses (ed.), ''Essential Works of Stoicism'', Bantam Books 1961.
* Harvard University Press ''Epictetus Discourses Books 1 and 2'', Loeb Classical Library Nr. 131, June 1925.
* Harvard University Press ''Epictetus Discourses Books 3 and 4'', Loeb Classical Library Nr. 218, June 1928.
* Long, George, ''Discourses of Epictetus'', Kessinger Publishing, January 2004.
* Lucius Annaeus Seneca the Younger (transl. Robin Campbell), ''Letters from a Stoic: Epistulae Morales Ad Lucilium'' (1969, reprint 2004) {{ISBN|0-14-044210-3}}
* [[მარკუს ავრელიუსი]], ''{{ან3|Meditations}}'', translated by Maxwell Staniforth; {{ISBN|0-14-044140-9}}, or translated by Gregory Hays; {{ISBN|0-679-64260-9}}.
* Oates, Whitney Jennings, ''The Stoic and Epicurean Philosophers, The Complete Extant Writings of Epicurus, Epictetus, Lucretius and Marcus Aurelius'', Random House, 9th printing 1940.

===კვლევები===
* Bakalis, Nikolaos, ''Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics. Analysis and Fragments'', Trafford Publishing, May 2005, {{ISBN|1-4120-4843-5}}
* {{ან3|Lawrence C. Becker|Becker, Lawrence C.}}, ''A New Stoicism'' (Princeton: Princeton Univ. Press, 1998) {{ISBN|0-691-01660-7}}
* Brennan, Tad, ''The Stoic Life'' (Oxford: Oxford University Press, 2005; paperback 2006)
* Brooke, Christopher. ''Philosophic Pride: Stoicism and Political Thought from Lipsius to Rousseau'' (Princeton UP, 2012) [http://press.princeton.edu/titles/9737.html excerpts]
* Inwood, Brad (ed.), ''The Cambridge Companion to The Stoics'' (Cambridge: Cambridge University Press, 2003)
* {{ან3|John Lachs|Lachs, John}}, ''Stoic Pragmatism'' (Indiana University Press, 2012) {{ISBN|0-253-22376-8}}
* {{ან3|A. A. Long|Long, A. A.}}, ''Stoic Studies'' (Cambridge University Press, 1996; repr. University of California Press, 2001) {{ISBN|0-520-22974-6}}
* Robertson, Donald, ''The Philosophy of Cognitive-Behavioral Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy'' (London: Karnac, 2010) {{ISBN|978-1-85575-756-1}}
* Robertson, Donald, [https://books.google.gr/books?id=xGBbDwAAQBAJ ''How to Think Like a Roman Emperor: The Stoic Philosophy of Marcus Aurelius'']. 'New York: St. Martin's Press, 2019.
* Sellars, John, ''Stoicism'' (Berkeley: University of California Press, 2006) {{ISBN|1-84465-053-7}}
* {{ან3|William O. Stephens}}, ''Stoic Ethics: Epictetus and Happiness as Freedom'' (London: Continuum, 2007) {{ISBN|0-8264-9608-3}}
* Strange, Steven (ed.), ''Stoicism: Traditions and Transformations'' (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2004) {{ISBN|0-521-82709-4}}
* {{ან3|Eduard Zeller|Zeller, Eduard}}; Reichel, Oswald J., ''The Stoics, Epicureans and Sceptics'', Longmans, Green, and Co., 1892
===ქართულენოვანი ლიტერატურა===
*''წერეთელი, ს.'' „ანტიკური ფილოსოფია“, თბილისი, 1968
*[[მოსე გოგიბერიძე|''გოგიბერიძე, მ.'']], „ფილოსოფიის ისტორია“ ტ. 1, თბილისი, 1941

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://plato.stanford.edu/entries/stoicism/ Stoicism entry by Dirk Baltzly in the Stanford Encyclopedia of Philosophy].
* [http://www.iep.utm.edu/stoicism/ Stoicism entry in the Internet Encyclopedia of Philosophy].
* [http://www.ibiblio.org/stoicism/ The Stoic Library].
* [http://www.ontology.co/logic-stoics.htm Stoic Logic: The Dialectic from Zeno to Chrysippus].
* [http://www.ontology.co/biblio/logic-stoics-biblio-one.htm Annotated Bibliography on Ancient Stoic Dialectic].
* [http://www.ibiblio.org/stoicism/ The Stoic Library]
* [http://www.historyoflogic.com/logic-stoics.htm Stoic Logic: The Dialectic from Zeno to Chrysippus]
* [http://www.historyoflogic.com/biblio/logic-stoics-biblio-one.htm Annotated Bibliography on Ancient Stoic Dialectic]
* {{cite web|url=http://stoicfoundation.host-ed.me/bibliography.htm|title=A bibliography on Stoicism by the Stoic Foundation|archiveurl=https://www.webcitation.org/6At6hE72Q?url=http://stoicfoundation.host-ed.me/bibliography.htm|archivedate=23 September 2012|url-status=live|access-date=14 September 2012|df=dmy-all}}
* [http://www.bbc.co.uk/radio4/history/inourtime/inourtime_20050303.shtml BBC Radio 4's In Our Time programme on Stoicism] (requires [[Adobe Flash|Flash]])
* [http://users.hartwick.edu/burringtond/stoics/intro.html An introduction to Stoic Philosophy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120313013645/http://users.hartwick.edu/burringtond/stoics/intro.html |date=2012-03-13 }}
* [http://thestoicregistry.org The Stoic Registry (formerly New Stoa) :Online Stoic Community]
* [http://blogs.exeter.ac.uk/stoicismtoday/ Stoicism Today Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121130223331/http://blogs.exeter.ac.uk/stoicismtoday/ |date=2012-11-30 }}
* [https://www.orionphilosophy.com/stoic-blog/4-stoic-virtues/ The Four Stoic Virtues]

== სქოლიო ==
{{reflist|30em}}

{{ფილოსოფიის თემები}}

[[კატეგორია:ფილოსოფიური სკოლები და ტრადიციები]]
[[კატეგორია:ძველი საბერძნეთი]]
[[კატეგორია:რომი]]
[[კატეგორია:ფილოსოფიის ისტორია]]
[[კატეგორია:ცხოვრების ფილოსოფია]]
[[კატეგორია:სიქველე]]
[[კატეგორია:სიქველის ეთიკა]]