იხილეთ წყარო გვერდისთვის ტანის დინასტია

[[ფაილი:Tang Dynasty circa 700 CE.png|300px|მინი|ტანის დინასტია 700 წელს.]]
{{ჩინეთის ისტორია}}
'''ტანის დინასტია''' ([[18 ივნისი]] [[618]] — [[4 ივნისი]] [[907]], {{lang-zh|唐朝}}) — ჩინეთის იმპერატორთა დინასტია. დინასტიის დამაარსებლად მიიჩნევენ [[გაოცზუ (ტანის დინასტია)|გაოცზუს]]. მისი შვილი იმპერატორი [[ტაი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ლი შიმინი]], გლეხთა აჯანყებისა და [[სეპარატიზმი|სეპარატისტი]] ფეოდალების საბოლოო დამარცხების შემდეგ იწყებს პროგრესული პოლიტიკის გატარებას. ტრადიციულად, ტანის დინასტიის ეპოქა ჩინურ ისტორიოგრაფიაში მიიჩნევა ქვეყნის უმაღლესი ძლიერების ხანად, როდესაც იგი განვითარების დონით უსწრებს თავისი პერიოდის ყველა ქვეყანას.

== ისტორია ==
[[ფაილი:Tang dynasty1.PNG|მარცხნივ|მინი|300პქ|{{ლეგენდა|yellow|ჩინეთის ტერიტორია ტანის დინასტიის დროს.}}{{ლეგენდა|#808000|ჩინეთის გავლენის სფერო}}]]
ტანის დინასტია დააარსა [[გაოცზუ (ტანის დინასტია)|გაოცზუმ]] (ლი-იუანი), წარმოშობით ჩრდილოეთ ჩინელმა მსხვილმა მიწათმფლობელმა, რომელიც [[ტობასცები]]ს ტომის წარმომადგენელი იყო. ლი-იუანმა თავის შვილ [[ტაი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ლი შიმინთან]] ერთად გაიმარჯვა [[სუის დინასტიის შეცვლა ტანის დინასტიით|სამოქალაქო ომში]] [[სუის დინასტია|სუის დინასტიის]] უკანასკნელი მეფის [[იან-დი (სუის დინასტია)|იან-დის]] წინააღმდეგ და [[618]] წელს მისი გარდაცვალების შემდეგ მალევე ადის სამეფო ტახტზე სამეფო სახელით გაოცზუ. მოგვიანებით მას ტახტიდან გადააყენებს საკუთარი შვილი, მაგრამ ტანის დინასტია ხელისუფლების სათავეში რჩება [[907]] წლამდე [[690]]-[[705]] წლების გამოკლებით, როდესაც ხელისუფლებაში იყო იმპერატრიცა [[ვუ ზეტიანი]] (ე. წ. მეორე ჯოუ)<ref name="DrTurk">{{Cite web |url=http://kronk.narod.ru/library/gumilev-ln-1967.htm |title=Л. Н. Гумилёв: Древние тюрки.// М.: 1967. 504 с. |accessdate=2011-08-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110814200201/http://kronk.narod.ru/library/gumilev-ln-1967.htm |archivedate=2011-08-14 }}</ref>.

== იდეოლოგია ==
თავდაპირველად დინასტიის მმართველობის მთავარი მიზანი იყო ინტენსიური კულტურული გაცვლა ორ რეგიონს ჩინეთშა და სტეპს შორის. ჩინეთისა და სტეპის გაერთიანების იმპერიული იდეა ტანის დინასტიის იმპერატორების პოლიტიკის ძირითადი განმსაზღვრელი მიმართულება იყო საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში<ref name="DrTurk" />.

== კულტურა და ეკონომიკა ==
ტანის დინასტიის მმართველობის პერიოდში აყვავდა [[სოფლის მეურნეობა]], კუსტარული მრეწველობა და [[ვაჭრობა]]. ახალ წარმატებებს მიაღწიეს ქსოვის ტექნიკაში, მეტალურგიაში და გემთმშენებლობაში. მთელი ქვეყანა დაფარული სახმელეთო და სამდინარო გზების ქსელებით. ჩინეთმა ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობა დაამყარა ისეთ ქვეყნებთან, როგორიცაა [[იაპონია]], [[კორეა]], [[ინდოეთი]], [[სპარსეთი]] და [[არაბეთი]].

განვითარდა მეცნიერება და ტექნიკა. [[725]] წელს ხელოსნებმა ი სინმა და ლიან ლიცზანმა დააპროექტეს და შექმნეს პირველი მექანიკური საათი ანკერის მექანიზმის გამოყენებით. განვითარდა დენთის იარაღის წარმოება: ფეიერვერკები, რაკეტები და „ცეცხლოვანი გველები“ ფლოტში.

განვითარდა ჩაის სმის ცერემონიალი. ჩაი დიდი ხნის განმავლობაში მიიჩნეოდა სამკურნალოდ და ითვლებოდა ჩინეთის კულტურის განუყოფელ ნაწილად. ჩინურმა კლასიკურმა ლიტერატურამ უკვდავყო ტანის დინასტიის ჩაის სმის ცერემონიის ოსტატების სახელი - ლუ ტუნი და ლუ იუია.

== დაქვეითება ==
ტანის დინასტიის დაქვეიტების ზუსტი მიზეზები არა ცნობილი, მაგრამ VIII საუკუნის დასაწყისში გახშირდა აჯანყებები და საომარი მარცხები, რამაც განაპირობა ცენტრალური ხელისუფლების დაქვეითება. ტანის დინასტიას შეუტიეს [[არაბები|არაბებმა]]. [[ტალასის ბრძოლა|ტალასის ბრძოლის]] დროს ([[751]] წ.)  ჩინეთის ჯარი დამარცხდა და ბრძოლის ველიდან გაიქცა. ამ მოვლენებიდან ძალიან მალე მოხდა [[ან ლუშანი]]ს [[ან ლუშანის აჯანყება|აჯანყება]] ([[756]]-[[761]] წწ.), რომელმაც დაანგრია წლების მანძილზე ნაშენები ქვეყანა. ან ლუშანმა შექმნა [[იანი (ანიში)|იანის სახელმწიფო]] (756-763 წწ.), რომელმაც დაიკავა ორივე დედაქალაქი ([[ჩანანი]] და [[ლოიანი]]) და ქვეყნის დიდი ტერიტორია. დინასტია დასუსტდა და ვერასოდეს ვეღარ მიაღწია არსებულ დიდებას. იმპერიამ კონტროლი დაკარგა ცენტრალურ აზიაზე.

[[858]] წელს დიდი არხის რეგიონში საშინელი წყალდიდობის შედეგად დაიღუპა ათასობით ადამიანი. ჩინელების რწმენა, რომ ისინი ღვთის რჩეული ხალხია, შეირყა და მოსახლეობა ფიქრობდა, რომ დინასტიის წარმომადგენლებმა დაკარგეს ტახტზე ყოფნის უფლება. ამას ტან დაერთო [[873]] წლის საშინელი მოუსავლიანობა. ათობით ათასი ადამიანი შიმშილობდა.

ტრადიციული ჩინური ისტორიოგრაფიის მიხედვით ტანის დინასტიის დასუსტება გამოიწვია იმპერატორის კარზე საჭურისების გაძლიერებამ.

== დინასტიის დასასრული ==
ტანის დინასტიის მმართველობის ბოლო პერიოდში შესუსტდა ცენტრალური ხელისუფლება და გაძლიერდა პროვინციის სამხედრო გუბერნატორები, რომლებიც ისე იქცეოდნენ, როგორც დამოუკიდებელი მმართველები. იმპერატორების არაკომპეტენტურობამ და თანამდებობის პირების კორუფციამ, ამასთან ერთად გვალვამ და შიმშილობამ გამოიწვია მთელი რიგი აჯანყებები. უკანასკნელი დამანგრეველი აჯანყება იყო [[ხუან ჩაო]]ს აჯანყება. ამბოხებულებმა ხელში ჩაიგდეს და გაანადგურეს ორივე დედაქალაქი. აჯანყება 10 წელი მიმდინარეობდა და დინასტიას უკვე აღარ შეეძლო ფეხზე დგომა მსგავსი დარტყმების შედეგად. დინასტიის უკანასკნელი იმპერატორი [[აი-დი (ტანის დინასტია)|ლი ჯუ]] დაამხო [[ტაი-ცზუ (ხოუ ლიანი)|ტაი-ცზუმ]] [[907]] წელს. მან შექმნა [[ხოუ ლიანი]]ს დინასტია. მისი გადატრიალების შედეგად ჩინეთის ისტორიაში დაიწყო [[უ დაი|5 მონარქიისა და 10 სამეფოს პერიოდი]] (907-960 წწ.).

== იმპერატორების სია ==

{| border="1" width="100%" cellpadding="2" cellspacing="0"  style="text-align: center;"
|+ '''ტანის დინასტია ([[618]]—[[690]], [[705]]—[[907]])'''
|-
!style="background:#efefef;"| ტაძრის სახელი
!style="background:#efefef;"| პირადი სახელი
!style="background:#efefef;"| მმართველობა
!style="background:#efefef;"| მმართველობის პერიოდის დევიზი და წლები
|-
|colspan="4"| ''ისტორიულად ყველაზე გავრცელებული ფორმა ტანი + ტაძრის სახელი''
|-
|colspan="4"| '''ტანის დინასტია''' ([[618]]—[[690]])
|-
| [[გაოცზუ (ტანის დინასტია)|გაო-ცზუ]] <br />高祖 Gāozǔ
| ლი იუანი <br />李淵 Lǐ Yuān
| [[618]]—[[626]]
|align="left"|
* უდე  (武德 Wǔdé) [[618]]—[[626]]
|-
| [[ტაი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ტაი-ძუნი]] <br />太宗 Tàizōng
| ლი შიმინი <br />李世民 Lǐ Shìmín
| [[627]]—[[649]]
|align="left"|
* ჯენგუანი (貞觀 Zhēnguān) [[627]]—[[649]]
|-
| [[გაოცზუნი (ტანის დინასტია)|გაოცზუნი]] <br />高宗 Gāozōng
| ლი-ჯი <br />李治 Lǐ Zhì
| [[650]]—[[683]]
|align="left"|
* იუნხუეი (永徽 Yǒnghūi) [[650]]—[[655]]
* სიანცინი (顯慶 Xiǎnqìng) [[656]]—[[661]]
* ლუნშო (龍朔 Lóngshuò) [[661]]—[[663]]
* ლინდე (麟德 Líndé) [[664]]—[[665]]
* ციანფენი (乾封 Qiánfēng) [[666]]—[[668]]
* ცზუნჟანი (總章 Zǒngzhāng) [[668]]—[[670]]
* სიანხენი (咸亨 Xiánhēng) [[670]]—[[674]]
* შანიუანი (上元 Shàngyuán) [[674]]—[[676]]
* იფენი (儀鳳 Yífèng) [[676]]—[[679]]
* ტიაოლუ (調露 Tiáolù) [[679]]—[[680]]
* იუნლუნი (永隆 Yǒnglóng) [[680]]—[[681]]
* კაიიაო (開耀 Kāiyào) [[681]]—[[682]]
* იუნჩუნი (永淳 Yǒngchún) [[682]]—[[683]]
* ხუნდაო (弘道 Hóngdào) [[683]]
|-
| [[ჯუნ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ჯუნ-ძუნი]] <br />中宗 Zhōngzōng
| ლი სიანი <br />李顯 Lǐ Xiǎn <br />''ან'' ლი ჯე <br />李哲 Lǐ Zhé
| [[684]]<br />და ([[705]]—[[710]])
|align="left"|
* სიშენი (嗣聖 Sìshèng) [[684]]
|-
| [[ჟუი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ჟუი-ძუნი]] <br />睿宗 Rùizōng
| ლი დანი <br />李旦 Lǐ Dàn
| [[684]]—[[690]]<br />და ([[710]]—[[712]])
|align="left"|
* ბენმინი (文明 Wénmíng) [[684]]
* გუანჯაი (光宅 Guāngzhái) [[684]]
* ჩუიგუნი (垂拱 Chúigǒng) [[685]]—[[688]]
* იუნჩანი (永昌 Yǒngchāng) [[689]]
* ცზაიჩუ (載初 Zàichū) [[690]]
|-
|colspan="4"| '''ჯოუს დინასტია''' ([[690]]—[[705]])
|-
|colspan="4"| ''ისტორიულად ყველაზე გავრცელებული ფორმა ტანი + გარდაცვალების შემდეგი სახელი''
|-
| [[ვუ ზეტიანი]] <br />武則天 Wǔ Zétiān <br />''(არ ჰქონდა ოფიციალური <br />ტაძრის სახელი)''
| უ ხოუ <br />聖神 Shèng Shén
| [[690]]—[[705]]
|align="left"|
* ტიანშოუ (天授 Tiānshòu) [[690]]—[[692]]
* ჟუი (如意 Rúyì) [[692]]
* ჩანშოუ (長壽 Chángshòu) [[692]]—[[694]]
* იანცზაი (延載 Yánzài) [[694]]
* ჯენშენი (證聖 Zhèngshèng) [[695]]
* ტიანცევანსუი (天冊萬歲 Tiāncèwànsùi) [[695]]—[[696]]
* ვანსუიდენფენი (萬歲登封 Wànsùidēngfēng) [[696]]
* ვანსუიტუნტიანი (萬歲通天 Wànsùitōngtiān) [[696]]—[[697]]
* შენგუნი (神功 Shéngōng) [[697]]
* შენლი (聖曆 Shènglì) [[698]]—[[700]]
* ცზიუში (久視 Jiǔshì) [[700]]
* დაცზიუი (大足 Dàjú) [[701]]
* ჩანანი (長安 Cháng'ān) [[701]]—[[705]]
|-
|colspan="4"| '''ტანის დინასტიის გაგრძელება''' ([[705]]—[[907]])
|-
| [[ჯუნ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ჯუნ-ძუნი]] (中宗)<br />(მეორე მმართველობა)
| ლი სიანი (李顯) <br />''ან'' ლი ჯე (李哲)
| (და [[684]]) <br />[[705]]—[[710]]
|align="left"|
* შენლუნი (神龍Shénlóng) [[705]]—[[707]]
* ცზინლუნი (景龍Jǐnglóng) [[707]]—[[710]]
|-
| ''გარდაცვალების შემდეგი სახელი'' [[შაო-დი (ტანის დინასტია)|შაო-დი]] <br />殤帝 Shàodì
| ლი ჩუნმაო <br />李重茂 Lǐ Chóngmào
| [[710]]
|align="left"|
* ტაილუნი (唐隆 Tánglóng) [[710]]
|-
| [[ჟუი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ჟუი-ძუნი]] <br />睿宗 Rùizōng
| ლი დანი <br />李旦 Lǐ Dàn
| (და [[684]]—[[690]]),<br />[[710]]—[[712]]
|align="left"|
* ცზინიუნი (景雲Jǐngyún) [[710]]—[[711]]
* ტაიცზი (太極Tàijí) [[712]]
* იანხე (延和Yánhé) [[712]]
|-
| [[სიუან-ცზუნი (ტანის დინასტია)|სიუან-ძუნი]] <br />玄宗 Xuánzōng
| ლი ლუნცზი<br />李隆基 Lǐ Lóngjī
| [[712]]—[[756]]
|align="left"|
* სიანტიანი (先天 Xiāntiān) [[712]]—[[713]]
* კაიიუანი (開元 Kāiyuán) [[713]]—[[741]]
* ტაინბაო (天寶 Tiānbǎo) [[742]]—[[756]]
|-
| [[სუ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|სუ-ძუნი]] <br />肅宗 Sùzōng
| ლი ხენი <br />李亨 Lǐ Hēng
| [[756]]—[[762]]
|align="left"|
* ჯიდე (至德 Zhìdé) [[756]]—[[758]]
* ციანიუანი (乾元 Qiányuán) [[758]]—[[760]]
* შანიუანი (上元 Shàngyuán) [[760]]—[[761]]
|-
| [[დაი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|დაი-ძუნი]] <br />代宗 Dàizōng
| ლი იუ <br />李豫 Lǐ Yù
| [[762]]—[[779]]
|align="left"|
* ბაოინი (寶應 Bǎoyìng) [[762]]—[[763]]
* გუანდე (廣德 Guǎngdé) [[763]]—[[764]]
* იუნტაი (永泰 Yǒngtài) [[765]]—[[766]]
* დალი (大曆 Dàlì) [[766]]—[[779]]
|-
| [[დე-ცზუნი (ტანის დინასტია)|დე-ძუნი]] <br />德宗 Dézōng
| ლი კო <br />李适 Lǐ Guā
| [[780]]—[[805]]
|align="left"|
* ცზიანჯუნი (建中 Jiànzhōng) [[780]]—[[783]]
* სინიუანი (興元 Xīngyuán) [[784]]
* ჯენიუანი (貞元 Zhēnyuán) [[785]]—[[805]]
|-
| [[შუნ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|შუნ-ძუნი]] <br />順宗 Shùnzōng
| ლი სუნი <br />李誦 Lǐ Sòng
| [[805]]
|align="left"|
* იუნჯენი (永貞 Yǒngzhēn) [[805]]
|-
| [[სიან-ცზუნი (ტანის დინასტია)|სიან-ძუნი]] <br />憲宗 Xiànzōng
| ლი ჩუნი <br />李純 Lǐ Chún
| [[806]]—[[820]]
|align="left"|
* იუანხე (元和 Yuánhé) [[806]]—[[820]]
|-
| [[მუ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|მუ-ძუნი]] <br />穆宗 Mùzōng
| ლი ჰენი <br />李恆 Lǐ Héng
| [[821]]—[[824]]
|align="left"|
* ჩანცინი (長慶 Chángqìng) [[821]]—[[824]]
|-
| [[ცზინ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ცზინ-ძუნი]] <br />敬宗 Jìngzōng
| ლი ჯანი <br />李湛 Lǐ Zhàn
| [[824]]—[[826]]
|align="left"|
* ბაოლი (寶曆 Bǎolì) [[824]]—[[826]]
|-
| [[ბენ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ბენ-ძუნი]] <br />文宗 Wénzōng
| ლი ანი  <br />李昂 Lǐ Áng
| [[826]]—[[840]]
|align="left"|
* ბაოლი (寶曆 Bǎolì) [[826]]
* დაჰე (大和 Dàhé) ''ან'' ტაიჰე (Tàihé 太和) [[827]]—[[835]]
* კაიცენი (開成 Kāichéng) [[836]]—[[840]]
|-
| [[უ-ცზუნი (ტანის დინასტია)|უ-ძუნი]] <br />武宗 Wǔzōng
| ლი იანი <br />李炎 Lǐ Yán
| [[840]]—[[846]]
|align="left"|
* ჰუეიჩანი (會昌 Hùichāng) [[841]]—[[846]]
|-
| [[სიუან-ცზუნი (ტანის დინასტია)|სიუან-ძუნი]] <br />宣宗 Xuānzōng
| ლი ჩენი <br />李忱 Lǐ Chén
| [[846]]—[[859]]
|align="left"|
* დაჩუნი (大中 Dàchōng) [[847]]—[[859]]
|-
| [[ი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ი-ძუნი]] <br />懿宗 Yìzōng
| ლი ცუი <br />李漼 Lǐ Cǔi
| [[859]]—[[873]]
|align="left"|
* დაჩუნი (大中 Dàchōng) [[859]]
* სიანტუნი (咸通 Xiántōng) [[860]]—[[873]]
|-
| [[სი-ცზუნი (ტანის დინასტია)|სი-ძუნი]] <br />僖宗 Xīzōng
| ლი სიუანი  <br />李儇 Lǐ Xuān
| [[873]]—[[888]]
|align="left"|
* სიანტუნი (咸通 Xiántōng) [[873]]—[[874]]
* ციანფუ (乾符 Qiánfú) [[874]]—[[879]]
* გუანმინი (廣明 Guǎngmíng) [[880]]—[[881]]
* ჯუნხე (中和 Zhōnghé) [[881]]—[[885]]
* გუანცი (光啟 Guāngqǐ) [[885]]—[[888]]
* ვენდე (文德 Wéndé) [[888]]
|-
| [[ჯაო-ცზუნი (ტანის დინასტია)|ჯაო-ძუნი]] <br />昭宗 Zhāozōng
| ლი ე <br />李曄 Lǐ Yè
| [[888]]—[[904]]
|align="left"|
* ლუნცზი (龍紀 Lóngjì) [[889]]
* დაშუნი (大順 Dàshùn) [[890]]—[[891]]
* ცზინფუ (景福 Jǐngfú) [[892]]—[[893]]
* ციანინი (乾寧 Qiánníng) [[894]]—[[898]]
* გუანჰუა (光化 Guānghuà) [[898]]—[[901]]
* ტიანფუ (天復 Tiānfù) [[901]]—[[904]]
* ტიანიუ (天佑 Tiānyòu) [[904]]
|-
| ''გარდაცვალების შემდეგი სახელი'' [[აი-დი (ტანის დინასტია)|აი-დი]] <br />哀帝 Āidì <br />''ან'' ჯაო სიუან-დი<br />昭宣帝 Zhāoxuāndì
| ლი ჯუ <br />李柷 Lǐ Zhù
| [[904]]—[[907]]
|align="left"|
* ტიანიუ (天佑 Tiānyòu) [[904]]—[[907]]
|}

== ლიტერატურა ==
* {{citation|last=Abramson|first=Marc S.|title=Ethnic Identity in Tang China|year=2008|publisher=University of Pennsylvania Press|location=Philadelphia|isbn=978-0-8122-4052-8|ref=none}}
* {{citation |last=Barrett |first=Timothy Hugh |title=The Woman Who Discovered Printing |year=2008 |publisher=Yale University Press|location=Great Britain |isbn=978-0-300-12728-7 |ref=none}} 
* {{citation|last=Cotterell|first=Arthur|title=The Imperial Capitals of China: An Inside View of the Celestial Empire|year=2007|publisher=Pimlico|location=London|isbn=978-1-84595-009-5|ref=none}}
* {{citation|last=de la Vaissière|first=E.|title=Sogdian Traders. A History|year=2005|publisher=Brill|location=Leiden|isbn=90-04-14252-5|ref=none}}
* {{citation|last=Schafer|first=Edward H.|title=The Vermilion Bird: T'ang Images of the South|year=1967|publisher=University of California Press |location=Berkeley and Los Angeles|ref=none}}
* {{citation |surname=Wang |given=Zhenping |title=Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War |year=2013 |isbn=978-0-8248-3644-3 |ref=none}}

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.metmuseum.org/toah/hd/tang/hd_tang.htm The Tang Dynasty] at the Metropolitan Museum of Art
* [http://etext.virginia.edu/chinese/frame.htm Home of 300 Tang Poems], University of Virginia
* [http://www.artsmia.org/art-of-asia/history/dynasty-tang.cfm Tang art with video commentary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090220010757/http://artsmia.org/art-of-asia/history/dynasty-tang.cfm |date=2009-02-20 }}, from the Minneapolis Institute of Arts
* [http://www.xabusiness.com/china-resources/sui-tang-chinese-paintings.htm Paintings of Sui and Tang dynasties] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070813175029/http://www.xabusiness.com/china-resources/sui-tang-chinese-paintings.htm |date=2007-08-13 }}

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}
{{ჩინეთის თემები}}
[[კატეგორია:ტანის დინასტია]]
[[კატეგორია:ჩინეთის დინასტიები]]