იხილეთ წყარო გვერდისთვის ტმუტარაკანი

{{ინფოდაფა ძველი ქალაქი
 | სათაური =
 | ქართული სახელწოდება =ტმუტარაკანი
 | ორიგინალური სახელწოდება =Ἑρμώνασσα
 | გათხრების ადგილის სახელწოდება  =
 | ქვეყანა =რუსეთი
 | რეგიონი =კრასნოდარის მხარე
 | დაარსების თარიღი =
 | განადგურების თარიღი =
 | თარიღების ვიკიფიცირების გარეშე =
 | დამაარსებელი =
 | განადგურების მიზეზები =
 | პირველი ხსენება =
 | ალტერნატიული სახელები =
 | ეროვნული შემადგენლობა =
 | მოსახლეობის რაოდენობა =
 | ეთნოქორონიმი =
 | თანამედროვე ლოკაცია =
 | ნანგრევების სურათი =Hermonassa 2.JPG
 | სურათის სიგანე =300
 | წარწერა =ჰერმონასა-ტმუტარაკანის გათხრები, 2008 წ.
 |lat_dir =N |lat_deg = 45|lat_min = 13|lat_sec =09
 |lon_dir =E |lon_deg =36 |lon_min = 42|lon_sec =51
 |CoordAddon =
 |CoordScale =
 | კატეგორია ვიკისაწყობში =Hermonassa
}}
'''ტმუტარაკანი '''ან '''ტმუტორაკანი ''' — შუა საუკუნეების [[კიევის რუსეთი|კიევის რუსეთის]] ერთ-ერთი, ამავე სახელწოდების მქონე სამთავროს დედაქალაქი, რომელიც აკონტროლებდა [[შავი ზღვა|შავი ზღვისა]] და [[აზოვის ზღვა|აზოვის ზღვის]] დამაკავშირებელ კიმერიის ანუ ყირიმის ბოსფორს (დღევანდელი [[ქერჩის სრუტე]]). ანტიკურ ხანაში მის ადგილას [[ტამანის ნახევარკუნძული|ტამანის ნახევარკუნძულზე]], [[ქერჩი|ქერჩის]] მოპირდაპირე მხარეს მდებარეობდა ბერძნული კოლონია-ქალაქი ჰერმონასა ([[ძველი ბერძნული ენა|ძველი ბერძნული]]: Ἑρμώνασσα). ხაზართა ციხესიმაგრე ტამატარხანი (რომლიდანაც ქალაქის ბიზანტიური სახელი ტამატარხა მომდინარეობს) აშენდა ახ. წ. VII საუკუნეში, X-XI საუკუნეებში კი ცნობილი გახდა ტმუტარაკანის ({{lang-uk|Тмуторока́нь}}, {{lang-ru|Тмутарака́нь}}) სახელწოდებით როცა იგი კიევის რუსეთმა დაიპყრო.

==საერთაშორისო სავაჭრო ცენტრი==
ჰერმონასას ბერძნული კოლონია განთავსებული იყო [[ფანაგორია|ფანაგორიიდან]] და პანტიკაპაიონიდან, [[ბოსფორის სახელმწიფო|ბოსფორის სამეფოს]] მთავარი სავაჭრო ცენტრებიდან დასავლეთით, რამდენიმე კილომეტრში. ქალაქი [[ძვ. წ. VI საუკუნე|ძვ. წ. VI საუკუნის]] შუა ხანებში დააარსეს იონიელებმა. ის ყვავდებოდა რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში - აღმოჩენილია ამ პერიოდის ანტიკური არქიტექტურის ძეგლები, ქუჩები და [[ძვ. წ. IV საუკუნე|ძვ. წ. IV საუკუნის]] ოქროს მონეტები და განძეულობა.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0006:entry=hermonassa ''The Princeton Encyclopedia of Classical Sites'']</ref> ჰერმონასა წარმოადგენდა აფროდიტეს კულტის ცენტრს ბოსფორის სამეფოში,<ref>Yulia Ustinova, ''The Supreme Gods of the Bosporan Kingdom'', Brill 1999, [https://books.google.co.uk/books?id=ARyeneZne9gC&lpg=PA130&ots=BHy7V16UhA&dq=Hermonassa%20%20%22Aphrodite%22&pg=PA130#v=onepage&q=Hermonassa%20%20%22Aphrodite%22&f=false ch.3, p.129ff]</ref> ახალი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეებში კი ვაჭრობდა ალანებთან.<ref>[http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Hermonassa ''The Great Soviet Encyclopedia'', 1979]</ref>

[[რომის იმპერია|რომის იმპერიისადმი]] მრავასაუკუნოვანი ვასალური დამოკიდებულების შემდეგ, [[ბოსფორის სამეფო]] დაიმორჩილეს [[ჰუნები|ჰუნებმა]], რომლებმაც ახლოს მცხოვრები ალანები [[375]]/[[376]] წელს დაამარცხეს. [[V საუკუნე|V საუკუნეში]] [[ჰუნები|ჰუნთა იმპერიის]] დაცემის შემდეგ ქვეყანა კვლავ აღმოჩნდა რომის გავლენის ქვეშ, [[VI საუკუნე|VI საუკუნეში]] კი [[ბულგარები|ბულგარებმა]] აიღეს. [[VII საუკუნე|VII საუკუნეში]] ქალაქის [[ხაზარები|ხაზარებისადმი]] დამორჩილების შემდეგ ქალაქის ადგილას ხელახლა აშენდა ციხე-ქალაქი ახალი სახელწოდებით ''ტამატარხა''. არაბულ წყაროებში მას ეწოდება „სამკარშ ალ-იაჰუდ“ (ე.ი. „ებრაელთა სამკარში“) საიდანაც ჩანს, რომ ვაჭრობის დიდი წილი ებრაელთა ხელში იყო.<ref>J.B.Bury, ''History of the Eastern Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil  1912, [http://books.google.com/books?id=svPkt-TIHK0C&pg=PA414&dq=Tamatarkha&hl=en&ei=d7hfTrulFNS18QPsk7S-Aw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CEIQ6AEwBQ#v=onepage&q=Tamatarkha&f=false p.408]; Kevin Alan Brook,'' The Jews of Khazaria'',  ML 20706, 2004, p.29-30''</ref> ქალაქის სახელწოდების სხვა ვარიანტებია „სამკერში“ და „სამკუში“.<ref>"Krimchaks". ''[[:en:Encyclopaedia Judaica|Encyclopaedia Judaica]]''</ref>

აგურის კედლით გამაგრებული და კარგი ნავსადგურის მქონე ვაჭართა დიდი ქალაქი ტამატარხა წარმოადგენდა [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიისა]] და [[კავკასია|კავკასიის]] [[ჩრდილოეთ ევროპა|ჩრდილოეთ ევროპასთან]] ვაჭრობის მთავარ ცენტრს. იგი აგრეთვე საქარავნო გზებით დაკავშირებული იყო [[აბრეშუმის გზა|აბრეშუმის გზასთან]]. მოსახლეობის ძირითად ნაწილს [[ბერძნები]], [[რუსები]], [[ქართველები]], ქაშაგები ([[ჩერქეზები]]), [[ებრაელები]] და სხვები წარმოადგენდენ. XX საუკუნის შუა ხანებში [[სვიატოსლავ I|სვიატოსლავ I მამაცის]] მიერ [[ხაზართა სახაკანო|ხაზართა იმპერიის]] განადგურების შემდეგ, ხაზარებმა მაინც გააგრძელეს ქვეყა<ref>Shepard (2009), pp.439-40</ref>ნაში დასახლება.

==შუა საუკუნეების ისტორია==
[[ფაილი:Taman map.png|მინი|ტამანის ნახევარკუნძულის რუსული რუკა, დაახ. 1870 წ.|300პქ]]
მიუხედავად იმისა რომ კიევის რუსეთის მიერ ტმუტარაკანის აღების ზუსტი თარიღი და გარემოებები გაურკვეველია, [[იპატიის ჩანაწერი]] მას იმ ქალაქებს შორის მოიხსენიებს რომელიც [[ვლადიმირ I დიდი|ვლადიმირ დიდმა]] თავის შვილებს აჩუქა. ეს კი ამტკიცებს რომ სლავების კონტროლი ქალაქზე დამყარდა [[X საუკუნე|X საუკუნის]] ბოლოს, [[1015]] წლამდე, ვლადიმირის გარდაცვალებამდე.<ref>Tikhomirov (1959), p. 33</ref> ბიზანტიური ვერცხლისა და ოქროს მონეტების იმიტაციაც სწორედ ამ პერიოდში მოიჭრა ახალი მმართველების მიერ.<ref>LYDIA LITHOS, Society for the Study of Numismatics and Economic History, [http://www.lydialithos.gr/pages/numismatics/xcoin0705_en.html September 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120331142456/http://www.lydialithos.gr/pages/numismatics/xcoin0705_en.html |date=2012-03-31 }}</ref>

ვლადიმირის შვილი [[მსტისლავ ჩერნიგოველი]] იყო ტმუტარაკანის მთავარი [[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] დასაწყისში. მისი ზეობისას ბიზანტიელი მშენებლების მიერ ქალაქში აშენდა პირველი ქვის ეკლესია, ღვთისმშობლის სახელობის.<ref>Shepard (2006), pp.34-5</ref> მისი გარდაცვალების შემდეგ მას მოყვნენ დინასტიის შედარებით უმნიშვნელო წარმომადგენლები. [[გლებ სვიატოსლავიჩი|გლებ სვიატოსლავიჩს]] ქალაქის მმართველობა უბოძა მისმა მამამ, [[სვიატოსლავ იაროსლავიჩი|სვიატოსლავ იაროსლავიჩმა]], მაგრამ [[1064]] წელს იგი ჩაანაცვლა რუსმა თავადმა [[როსტისლავ ვლადიმიროვიჩი|როსტისლავ ვლადიმიროვიჩმა]]. თუმცაღა ამ უკანასკნელს მოუწია გაქცევა, როცა კი შეიტყო რომ ქალაქს უახლოვდებოდა გლები ჯართან ერთად რომელსაც წინ მიუძღოდა მამამისი. დატოვა თუ არა სვიატოსლავმა იქაურობა, როსტისლავმა გლები ხელახლა გააძევა. თავისი ხანმოკლე მმართველობის ჟამს მან მოახერხა ჩერქეზების ([[ქაშაგები|ქაშაგების]]) და სხვა მეზობელი ადგილობრივი ტომების დამორჩილება თუმცა მისმა ქმედებებმა ეჭვი აღუძრა მეზოებელი ხერსონესის ბერძნებს ყირიმში, რომლებმაც ბიზანტიელი დესპანების მეშვეობით იგი [[1066]] წლის 3 თებერვალს მოწამლეს.<ref>Dimnik (2003), p.82</ref>

მას შემდეგ ტმუტარაკანის მმართველობა დაუბრუნდა ჯერ ჩერნიგოვის მთავარს,<ref>Dimnik (2003), p. 285</ref> შემდეგ კი კიევის დიდ მთავარს ვსევოლოდ იაროსლავიჩს. [[1079]] წელს სვიატოსლავ იაროსლავიჩმა დანიშნა მმართველი (პოსადნიკი), თუმცა ორიოდე წლის შემდეგ იგი დაატყვევეს დავით იგორევიჩმა და [[ვოლოდარ როსტისლავიჩი|ვოლოდარ როსტისლავიჩმა]], რომელთაც აიღეს ქალაქი.<ref>Tikhomirov (1959), p. 171</ref> ცოტა ხნით ადრე ბიზანტიაში გაძევებული [[ოლეგ სვიატოსლავიჩი]] სწორედ ამ მღელვარე დროს დაბრუნდა ტმუტარაკანში [[1083]] წელს, საიდანაც მან გააძევა უზურპატორები და მიიღო ტიტული „ხაზარიის არქონი“ (ტმუტარის არახანი), ქალაქი კი ნომინალურად ბიზანტიას დაუმორჩილა. თუმცა მან ასევე გამოუშვა ვერცხლის უხეში მონეტები, მოჭრილი თავის სახელზე, რომელზეც [[კირილიცა|კირილიცას]] ასოები იყო დატანებული. [[1094]] წელს კი ის მსტისლავის მსგავსად გაეშურა კიევის რუსეთში [[ჩერნიგოვის სამთავრო|ჩერნიგოვის]] ტახტის დასაკავებლად.<ref>Shepard (2006), pp.42-6</ref>

ბიზანტიური ხელისუფლება თავდაპირველად ადგილობრივი ვასალი მმართველების მეშვეობით ხორციელდებოდა, შემდეგ კი გარკვეული დროის განმავლობაში უფრო მეტად პირდაპირი წესით. ტმუტარაკანის მიდამოებში იყო ნავთობის  საბადოები საიდანაც სავარაუდოდ მოიპოვებოდა ბიზანტიელთა მთავარი ტაქტიკური იარაღის, [[ბერძნული ცეცხლი|ბერძნული ცეცხლისთვის]] საჭირო მთავარი ნივთიერება.<ref>Shepard (2006), pp.24-5</ref> ამის გამო [[XII საუკუნე|XII საუკუნის]] ბოლომდე იმპერიის ხელისუფლება უკრძალავდა თავის [[გენუის რესპუბლიკა|გენუელ]] სავაჭრო პარტნიორებს ამ ქალაქთან ვაჭრობას, რომელიც გენუელებისთვის ცნობილი იყო როგორც „მატრახა“.

== დაკნინება ==
[[XIII საუკუნე|XIII საუკუნეში]] ქალაქი გადავიდა [[ტრაპიზონის იმპერია|ტრაპიზონის სამეფოს]] მფლობელობაში. ის უკანასკნელად წერილობით მოხსენიებული იყო [[1378]] წლის გრაგნილში. მხარე [[გენუის რესპუბლიკა|გენუის რესპუბლიკას]] დაექვემდებარა [[XIV საუკუნე|XIV საუკუნეში]] და შევიდა [[გაზარია|გაზარიის]] პროტექტორიატში, რომელიც დაფუძნებული იყო კაფაში. ტერიტორიას თავდაპირველად მართავდა გიზოლფთა საგვარეულო, შემდეგ კი [[1482]] წელს [[ყირიმის სახანო|ყირიმის სახანომ]] დაიპყრო. [[1791]] წელს იგი რუსეთმა შეიერთა. ამ პერიოდშიც ხაზართა გავლენა ქალაქზე შენარჩუნებული იყო, რაზეც მიუთითებს „ებრაელ მთავართა“ მოხსენიება გენუელების და თათარ-მონღოლების მმართველობის დროსაც კი.<ref>Arthur Koestler, The Thirteenth Tribe”, London 1977, [http://www.biblebelievers.org.au/13trib05.htm p.129] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160406205549/http://www.biblebelievers.org.au/13trib05.htm |date=2016-04-06 }}</ref>

ქალაქი შემდგომში თანდათანობით ნანგრევებად იქცა, მისი ხელახლა აღმოჩენა კი მხოლოდ [[1792]] წელს მოხდა, როდესაც ადგილობრივმა გლეხმა იპოვა ქვა წარწერით, რომელშიც ეწერა მთავარი გლების მიერ [[1068]] წელს იმ ადგილიდან ქერჩამდე ზღვაზე მანძილის გაზომვის შესახებ. მონაკვეთის არქეოლოგიური გათხრება მხოლოდ [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნეშიღა]] დაიწყო და დღემდე გრძელდება.

[[XVII საუკუნე|XVII]] და [[XVIII საუკუნე|XVIII]] საუკუნეებში მხარის მოსახლეობის უმრავლესობას [[კაზაკები]] წარმოადგედნენ. მათი ცენტრი იყო სტანიცა ტამანი, რომელიც ტმუტარაკანის ნანგრევების სიახლოვეს მდებარეობდა. ახლოს მდებარეობს თანამედროვე დასახლება [[ტემრიუკი|ტემრიუკიც]].

==იხილეთ აგრეთვე==
*[[ტმუტარაკანის სამთავრო]]
*[[ტმუტარაკანის ქვა]]

== ლიტერატურა ==
*Brook, Kevin Alan. ''The Jews of Khazaria.'' 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
*Christian, David. ''A History of Russia, Central Asia and Mongolia.'' Vol. 1. Blackwell, 1999. pp.&nbsp;298–397.
*Dimnik, Martin. ''The Dynasty of Chernigov, 1146–1246''. Cambridge University Press, 2003. ISBN 0-521-82442-7
* Room, Adrian. ''Placenames Of The World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features and Historic Sites''. 2nd ed. McFarland & Company, 2005. ISBN 0-7864-2248-3
*Shepard, Jonathan. "Close encounters with the Byzantine world: the Rus at the Straits of Kerch" in ''Pre-modern Russia and its world''.  Wiesbaden, 2006, ISBN 3-447-05425-5
*Shepard, Jonathan: "Mists and Portals: the Black Sea's north coast", pp.&nbsp;421–42 in ''Byzantine trade, 4th-12th centuries'', Farnham UK 2009, ISBN 978-0-7546-6310-2
*Tikhomirov, M. ''The Towns of Ancient Rus''. Moscow: Foreign Languages Publishing, 1959.
*Vyacheslav Ivanov (philologist)|Ivanov, V. V., and Vladimir Toporov|Toporov, V. N., 1992. Pchela. In: S. A. Tokarev (ed.) Mify narodov mira. Vol. 2. Moscow: Sovetskaya Entsiklopediya, pp.&nbsp;354–356.
* Zand, Michael, and Kharuv, Dan (1997). "Krimchaks". ''Encyclopaedia Judaica'' (CD-ROM Edition Version 1.0). Ed. Cecil Roth. Keter Publishing House. ISBN 965-07-0665-8

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:რუსეთის არქეოლოგიური ძეგლები]]
[[კატეგორია:კიევის რუსეთი]]
[[კატეგორია:ტმუტარაკანის სამთავრო]]
[[კატეგორია:ხაზარების ქალაქები]]