იხილეთ წყარო გვერდისთვის ფერენც ლისტი

{{რჩეული}}
{{მოკლე აღწერა|უნგრელი კომპოზიტორი და პიანისტი (1811-1886)}}
{{Redirect|ლისტი||[[ლისტი (გვარი)]]}}
{{სახელის დასავლური წყობა|ლისტ ფერენცი}}
{{ინფოდაფა კლასიკური კომპოზიტორი
|სახელწოდება = ფერენც ლისტი
|სურათი = Franz Liszt 1858.jpg
|ტიტრი = ლისტი 1858 წელს, [[ფრანც ჰანფშტენგლი]]ს ფოტო
|დაბადების თარიღი = 22 ოქტომბერი, 1811
|დაბადების ადგილი = [[რაიდინგი (ავსტრია)|დობორიანი]], [[უნგრეთის სამეფო]], [[ავსტრიის იმპერია]]
|გარდაცვალების თარიღი = {{გარდაცვალების თარიღი და ასაკი|1886|7|31|1811|10|22|df=y}}
|გარდაცვალების ადგილი = [[ბაიროითი]], [[ბავარიის სამეფო]], [[გერმანიის იმპერია]]
|ოჯახი = {{plainlist|
*ანა ლისტი (დედა)
*[[ადამ ლისტი]] (მამა)
*[[კაროლინა ვიტგენშტაინი]] (პარტნიორი)
*[[მარი დ'აგუ]] (პარტნიორი)
*[[კოზიმა ვაგნერი]] (ქალიშვილი)
*დენიელ ლისტი (ვაჟიშვილი)
*ბლანდინა რეიჩელ ლისტი (ქალიშვილი)
}}
|პერიოდი = [[რომანტიზმის ეპოქა მუსიკაში|რომანტიზმი]]
|ნამუშევრების სია = [[ფერენც ლისტის ნაწარმოებების სია|ნაწარმოებების სია]]
}}
'''ფერენც (ფრანც) ლისტი'''{{refn|{{lang-de|Franz Liszt|link=no}}, {{IPA-de|ˈlɪst|}}; {{lang-hu|Liszt Ferencz|link=no}}, თანამედროვე გამოყენებით '''ლისტ ფერენცი''' {{IPA-hu|ˈlist ˈfɛrɛnt͡s|}}. ლისტის უნგრულ პასპორტში მისი სახელი მითითებულია, როგორც „ფერენცი“ („Ferencz“). 1922 წლის უნგრული ენის რეფორმამ (რომელიც ლისტის გარდაცვალებიდან 36 წლის შემდეგ გაფორმდა) ასო-ბგერა „cz“ ჩაანაცვლა  „c“-ით ყველა სიტყვაში გვარის გარდა; ამის შედეგად, ლისტის სახელი თანამედროვე უნგრულში წარმოითქმის, როგორც „ფერენცი“. 1859-1867 წლებში მისი სახელი ოფიციალურად '''ფრანც რიტერ ფონ ლისტი''' იყო; მას რაინდის („რიტერის“) წოდება [[ფრანც იოზეფ I]]-მა 1859 წელს მიანიჭა, მაგრამ ამით საჯაროდ არასდროს უსარგებლია. წოდება ლისტისთვის აუცილებელი იყო პრინცესა [[კაროლინა ვიტგენშტაინი|კაროლინა ვიტგენშტაინთან]] ქორწინებისთვის ისე, რომ მას პრივილეგიები არ დაეკარგა, მაგრამ 1867 წელს ქორწინების დასრულების შემდეგ ლისტი თავისი ბიძის, ედუარდის ტიტულზე გადავიდა. ედუარდის ვაჟი [[ფრანც ფონ ლისტი]] იყო.|group=შ}} (დ. [[22 ოქტომბერი]], [[1811]] — გ. [[31 ივლისი]], [[1886]]) — [[რომანტიზმი|რომანტიზმის ეპოქის]] [[უნგრელები|უნგრელი]] [[კომპოზიტორი]], ვირტუოზი [[პიანისტი]] და [[პედაგოგი]]. ექვს ათწლეულზე მეტ დროში შექმნილი [[ფერენც ლისტის ნაწარმოებების სია|ნამუშევრებით]], იგი მიიჩნევა თავისი ეპოქის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან და ნაყოფიერ კომპოზიტორად და დღემდე პოპულარულია თანამედროვე საფორტეპიანო რეპერტუარში.<ref>ლეონ ბოლშტაინი, [https://publicdomainreview.org/essay/what-makes-franz-liszt-still-important ''რატომ არის ფერენც ლისტი დღემდე მნიშვნელოვანი''], 28 ოქტომბერი, 2022</ref>

ლისტმა, როგორც პიანისტმა, თავისი ვირტუოზული  შესაძლებლობებით ევროპაში სახელი ადრეულ მეცხრამეტე საუკუნეში გაითქვა.{{sfn|სირლი|loc=11:29}} იგი იმ დროისთვის უკვე მიიჩნეოდა ყველა დროის ერთ-ერთ საუკეთესო პიანისტად. 1830-იან და 1840-იან წლებში ლისტი ევროპაში კონცერტების ჩასატარებლად მოგზაურობდა და ხშირად ქველმოქმედებისთვის უკრავდა.{{sfn|უოკერი|1987|p=290}} ცხოვრების ამ პერიოდში, ლისტმა თავისი გამორჩეული შესრულებითა და ფიზიკური მიმზიდველობით რეპუტაცია შეიქმნა.<ref name="PhGur">{{cite news|url=https://www.theguardian.com/books/2016/jul/29/franz-liszt-musician-celebrity-superstar-oliver-himes-review-biography|title=ფერენც ლისტი: მუსიკოსი, სახელგანთქმული პირი, სუპერვარსკვლავი - ოლივია ჰილმსის მიმოხილვა — კაცი, რომელმაც მუსიკა გარდაქმნა|first=ფილიპ|last=ჰენშერი|date=29 ივლისი, 2016|newspaper=The Guardian}}</ref> მისმა თაყვანისმცემლებმა გამოავლინეს ისტერიული ქმედებებისა და რეაქციის ფენომენი, [[ლისტომანია]], რაც მისი წინამორბედი ვირტუოზების შემთხვევაში არასდროს მომხდარა. როდესაც ადრეული შემსრულებლები მხოლოდ ზედა კლასს ემსახურებოდნენ, ლისტმა მოიზიდა უმეტესწილად უბრალო ადამიანებისგან შემდგარი აუდიტორია.<ref>{{cite web|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/amcm/hd_amcm.htm|title=მეცხრამეტე საუკუნის კლასიკური მუსიკა|last=დობნი|first=ჯეისონ|access-date=9 ნოემბერი, 2022}}</ref><ref name="ForgetBeatles">{{cite web|url=http://www.bbc.com/culture/story/20160817-franz-liszt-the-worlds-first-musical-superstar|title=დაივიწყეთ ბიტლზები – ლისტი მუსიკის პირველი 'სუპერვარსკვლავი' იყო|last=ბერტონ-ჰილი|first=კლემენსი|access-date=19 აგვისტო, 2016}}</ref> ლისტი მეგობრობდა და მფარველობდა თავისი დროის მრავალ კომპოზიტორს, რომელთა შორის არიან: [[ფრიდერიკ შოპენი]], [[ჩარლზ-ვალენტინ ალკანი]], [[რიხარდ ვაგნერი]], [[ჰექტორ ბერლიოზი]], [[რობერტ შუმანი]], [[კლარა შუმანი]], [[კამილ სენ-სანსი]], [[ედვარდ გრიგი]], [[ულე ბული]], [[იოაჰიმ რაფი]], [[მიხეილ გლინკა]] და [[ალექსანდრე ბოროდინი]].<ref>{{cite book | first=მარილინა| last=ცელეპი | authorlink=მარილინა ცელეპი | year=2002| title=ფერენც ლისტი და მისი ურთიერთობები სხვა მნიშვნელოვან პირებთან|url=https://www.academia.edu/19847384/FRANZ_LISZT_and_his_relationship_with_other_significant_figures|accessdate=30 დეკემბერი, 2022}}</ref>

ლისტი [[ახალი გერმანული სკოლა|ახალი გერმანული სკოლის]] ({{lang-de|Neudeutsche Schule|link=no}}) ერთ-ერთი ყველაზე გამოჩენილი წარმომადგენელი იყო. მისმა ვრცელმა და მრავალფეროვანმა ნამუშევრებმა გავლენა იქონია მის თანამედროვეებზე და განჭვრიტა XX საუკუნის იდეები და მიმართულებები. ლისტის მუსიკალურ წვლილს შორისაა: [[სიმფონიური პოემა]], [[თემატური ტრანსფორმაცია|თემატური ტრანსფორმაციის]] შემუშავება, როგორც [[მუსიკალური ფორმა|მუსიკალური ფორმის]] ექსპერიმენტების ნაწილი, და რადიკალური ინოვაციები [[ჰარმონია]]ში.{{sfn|სირლი|loc=11:28–29}} ლისტი ასევე მიიჩნევა [[იმპრესიონიზმი (მუსიკა)|მუსიკალური იმპრესიონიზმის]] მამად. „[[Années de pèlerinage]]“, რომელსაც ხშირად მის შედევრად მოიაზრებენ, შეიცავს მრავალ იმპრესიონისტულ ელემენტს.<ref>{{Cite thesis |title=ხიდი მოდერნიზმისკენ : ფერენც ლისტი და გვიანი საფორტეპიანო მუსიკა |url=https://scholarworks.iu.edu/dspace/handle/2022/27009 |publisher=ინდიანას უნივერსიტეტი|date=2021-12-16 |degree=თეზისი |language=en |first=ჯოან ჩიუ-ენი|last=ჩანგი}}</ref> [[ფერენც ლისტის გვიანი ნამუშევრები|ლისტის გვიანი ნამუშევრები]], რომლებიც რადიკალურად განსხვავდება თავისი ადრეული სტილისგან, შეიცავს ექსპერიმენტებს [[ატონალური მუსიკა|ატონალობაში]], რამაც მოასწავა XX საუკუნის [[სერიალიზმი|სერიალისტური]] მოძრაობა.

== ცხოვრება ==
=== ადრეული წლები ===
[[File:Maria Anna Lager.jpg|thumb|left|upright|ფერენც ლისტის დედა, ანა ლისტი]]

ფერენც ლისტი დაიბადა 1811 წლის 22 ოქტომბერს [[შოპრონის ოლქი]]ს სოფელ [[რაიდინგი (ავსტრია)|დობორიანში]] ({{lang-de|Raiding|link=no}}), [[უნგრეთის სამეფო]]ში, [[ავსტრიის იმპერია]]ში.{{refn|მისი [[ლისტჰაუზი (რაიდინგი)|დაბადების ადგილი]] ახლა მუზეუმია. ლისტი მთელი ცხოვრება საკუთარ თავს [[უნგრელი ხალხი|უნგრელად]] მოიხსენიებდა და უნგრეთს — თავის სამშობლოდ. ბოლო წლებში, როცა უნგრეთში საქველმოქმედო კონცერტებს ატარებდა, იგი ზოგჯერ ეროვნულ კაბას იცვამდა {{harv|უოკერი|1987|p=48}}.|group=შ}} მისი მშობლები იყვნენ ანა ლისტი (ქალიშვილობის სახელი — მარია ანა ლაგერი)<ref name="pfarre-paudorf.com">ლისტის ოჯახის გენეალოგია: მარია ანა ლაგერისა და ადამ ლისტის ქორწინება: [http://www.pfarre-paudorf.com/Genealogie-Seite_8.pdf pfarre-paudorf.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230213140701/http://www.pfarre-paudorf.com/Genealogie-Seite_8.pdf |date=2023-02-13 }}</ref> და [[ადამ ლისტი]]. ადამი უკრავდა ფორტეპიანოზე, ვიოლინოზე, ჩელოსა და გიტარაზე. იგი ემსახურებოდა [[ნიკოლაი II, ესტერჰაზის პრინცი|ესტერჰაზის პრინც ნიკოლას II]]-ს და პირადად იცნობდა [[იოზეფ ჰაიდნი|იოზეფ ჰაიდნს]], [[იოჰან ნეპომუკ ჰუმელი|იოჰან ნეპომუკ ჰუმელსა]] და [[ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენი|ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენს]]. ლისტი ექვსი წლის ასაკიდან ყურადღებით უსმენდა მამამისის ფორტეპიანოზე შესრულებას. ფერენცს მუსიკასთან შეხება ასევე საეკლესიო წირვებზე და უნგრეთის ქალაქგარეთ ბოშების ჯგუფების კონცერტებზე დასწრებით ჰქონდა.{{sfn|რამანი|1882|p=[https://archive.org/details/franzlisztartist01ramauoft/page/23/mode/2up 23]}} ადამმა მას ფორტეპიანოზე დაკვრა 7 წლის ასაკში ასწავლა და ფერენცმა 8 წლის ასაკიდან მუსიკის ელემენტარულ დონეზე დაწერა დაიწყო. 1820 წლის ოქტომბერსა და ნოემბერში 9 წლის ლისტი გამოდიოდა კონცერტებზე [[შოპრონი|შოპრონსა]] და პრესბურგში ({{lang-hu|Pozsony|link=no}}; დღევანდელი [[ბრატისლავა]], სლოვაკეთი). კონცერტების შემდეგ მდიდარი სპონსორების ჯგუფმა ფერენცს ვენაში მუსიკალური განათლების მიღების დაფინანსება შესთავაზა.{{sfn|რამანი|1882|p=[https://archive.org/details/franzlisztartist01ramauoft/page/45/mode/2up 45-46]}}

ვენაში ლისტს ფორტეპიანოს გაკვეთილებს უტარებდა [[კარლ ჩერნი]],{{sfn|უილიამსი|1990|p=[https://archive.org/details/portraitofliszt0000unse/page/4/mode/2up 4-5]}} რომელიც ბავშვობაში ბეთჰოვენისა და ჰუმელის მოწაფე იყო. მუსიკის წერაში გაკვეთილებს ასევე უტარებდნენ [[ფერდინანდო პაერი]] და [[ანტონიო სალიერი]], უკანასკნელი მოგვიანებით [[ვენის სახელმწიფო ოპერა|ვენის სახელმწიფო ოპერის]] მუსიკალური ხელმძღვანელი გახდა. ლისტის საჯარო დებიუტი ვენაში 1822 წლის 1 დეკემბერს შედგა კონცერტზე „Landständischer Saal“ და დიდი წარმატებით ჩაიარა. მას მიესალმნენ ავსტრიელი და უნგრელი არისტოკრატები და ლისტი პირადად შეხვდა ბეთჰოვენსა და [[ფრანც შუბერტი|შუბერტს]].{{refn|1823 წლის 13 აპრილს, მეორე კონცერტზე, ბეთჰოვენმა, ცნობების თანახმად, ლისტს შუბლზე აკოცა. ლისტმა ამ ამბავს ცხოვრების ბოლო ხანებში მოჰყვა და შესაძლოა, ეს შემთხვევა სხვა დროს მომხდარიყო. მიუხედავად ამისა, ლისტი ბეთჰოვენის ჟესტს არტისტულ მონათვლად მიიჩნევდა {{harv|სირლი|loc=11:29}}.|group=შ}} 1823 წლის გაზაფხულზე, როცა ადამ ლისტის ერთ-წლიანი დათხოვნა სრულდებოდა, მან ესთერჰაზის პრინცს კიდევ ორი წელი სთხოვა. 1823 წლის აპრილის დასასრულს ოჯახი უნგრეთში ბოლოჯერ დაბრუნდა. 1823 წლის მაისის მიწურულს ოჯახი ვენაში კიდევ ერთხელ გაემგზავრა.

1823 წლის დასასრულსა და 1824 წლის დასაწყისში ლისტის პირველი ნაწარმოები, [[დიაბელის ვალსის ვარიაცია (ლისტი)|დიაბელის ვალსის ვარიაცია]] (აწ S.147), გამოქვეყნდა, როგორც ვარიაცია 24 [[Vaterländischer Künstlerverein]]-ის მეორე ნაწილში. ეს ანთოლოგია, რომელიც თავად [[ანტონ დიაბელი]]ს ორკესტრირებით შეიქმნა, შეიცავს თავისი ვალსის 50 ვარიაციას 50 განსხვავებული კომპოზიტორისგან (მეორე ნაწილი), ხოლო პირველი ნაწილი შედგება ბეთჰოვენის 33 ვარიაციისგან იმავე თემაზე, რომელიც უკეთ არის ცნობილი „[[დიაბელის ვარიაციები]]ს“ (Op. 120) სახელწოდებით. დიაბელის პროექტში ლისტის მოხვედრა (იგი აღწერილი იყო, როგორც „უნგრეთში დაბადებული 11 წლის ბიჭი“), დიდი ალბათობით, ჩერნის დამსახურება იყო. ლისტი ანთოლოგიაში ერთადერთი მცირეწლოვანი კომპოზიტორი იყო.<ref>{{cite book | last=დიაბელი| first=ანტონ| authorlink=ანტონ დიაბელი| year=1823-1824| title=Vaterländischer Künstlerverein| url=https://imslp.org/wiki/Vaterl%C3%A4ndischer_K%C3%BCnstlerverein_(Diabelli%2C_Anton) | accessdate=30 დეკემბერი, 2022}}</ref>
{{clear left}}

=== სიყმაწვილე ===
1827 წელს მამამისის გარდაცვალების შემდეგ ლისტი პარიზში გადავიდა;{{sfn|შონბერგი|1997|p=[https://archive.org/details/livesofgreatcomp00scho_1/page/198/mode/2up 198]}} მომდევნო 5 წელი იგი დედამისთან ერთად პატარა ბინაში ცხოვრობდა. მან კონცერტების შესასრულებლად მოგზაურობა შეწყვიტა და ფულის საშოვნელად ფორტეპიანოზე დაკვრისა და მუსიკის წერის გაკვეთილებს ატარებდა, ხშირად დილიდან დაღამებამდე. მისი მოსწავლეები მთელ ქალაქში ცხოვრობდნენ და დიდი მანძილის გავლა უწევდა. ამის გამო, ლისტს დროის არეული განრიგი ჰქონდა და მოწევისა და დალევის ჩვევები გაიჩინა, რაც მას სიცოცხლის ბოლომდე გაჰყვა.<ref name="seng1130">{{harvnb|სირლი|loc=11:30}}</ref>{{sfn|უოკერი|1987|p=131}}

მომდევნო წელს ლისტს თავისი ერთ-ერთი მოსწავლე, [[კაროლინა დე სენ-კრიკი]], [[შარლ X (საფრანგეთი)|შარლ X]]-ის ვაჭრობის მინისტრის, [[პიერ დე სენ-კრიკი]]ს, ქალიშვილი შეუყვარდა. პიერი ურთიერთობას წინ აღუდგა.<ref>{{cite web|url=http://saintcricq.com/|title=სენ-კრიკი – ფერენც ლისტისა და გრაფის ასული კაროლინა დე სენ-სანსის 1828 წლის რომანის დეტალები}}</ref>

მალევე ლისტი იმდენად ავად გახდა, რომ პარიზის გაზეთებში მისი ნეკროლოგი გამოქვეყნდა. მან გაიარა რელიგიური ეჭვებისა და პესიმიზმის ხანგრძლივი პერიოდი. მას კვლავ გაუჩნდა ეკლესიაში აღკვეცის სურვილი, თუმცა დედამისმა აზრი გადაათქმევინა. ლისტმა საკითხი უამრავჯერ განიხილა [[ფელისიტე რობერ დე ლა მენე]]სთან, თავის სულიერ მამასთან, და [[კრეტიენ ურანი|კრეტიენ ურანთან]], წარმოშობით გერმანელ ვიოლინისტთან, რომელმაც მას [[სენსიმონიზმი]] გააცნო.<ref name="seng1130" /> ურანი ასევე წერდა ანტიკლასიკურ და მეტად სუბიექტურ მუსიკას, რომელთა სათაურიც იყო, მაგალითად, „Elle et moi, La Salvation angélique“ და „Les Regrets“, რამაც შესაძლოა გააღვივა ლისტის გემოვნება მუსიკალური რომანტიზმში. მისთვის  ასევე მნიშვნელოვანი იყო ურანის მიერ მოწყობილი შუბერტის ჩემპიონატი, რომელმაც, სავარაუდოდ, ლისტს უბიძგა, შუბერტის მუსიკით მთელი ცხოვრება დაინტერესებულიყო.{{sfn|უოკერი|1987|pp=137–138}}

ამ პერიოდის განმავლობაში ლისტი ზოგადი განათლების არქონის დასაძლევად განუწყვეტლივ კითხულობდა და მალევე გაიცნო თავისი დროის არაერთი წამყვანი მწერალი და ხელოვანი, მათ შორის [[ვიქტორ ჰიუგო]], [[ალფონს დე ლამარტინი]] და [[ჰაინრიხ ჰაინე]]. ამ წლებში მას პრაქტიკულად მუსიკა საერთოდ არ დაუწერია. 1830 წლის [[ივლისის რევოლუცია]]მ იგი შთააგონა, „სამ დიდებულ დღეში“ მომხდარ მოვლენებზე რევოლუციური სიმფონია დაეწერა, რის შემდეგაც ლისტი მის გარშემო მიმდინარე მოვლენებით დაინტერესდა. 1830 წლის 4 დეკემბერს, [[ფანტასტიკური სიმფონია (ბერლიოზი)|ფანტასტიკური სიმფონიის]] დებიუტამდე ერთი დღით ადრე, იგი შეხვდა [[ჰექტორ ბერლიოზი|ჰექტორ ბერლიოზს]]. ბერლიოზის მუსიკამ ლისტზე დიდი კვალი დატოვა, რაც განსაკუთრებით ორკესტრის მუსიკის წერის დროს გამოიხატა. ლისტმა ბერლიოზისგან ასევე გადმოიღო მისი გავეშებული სტილი.<ref name="seng1130" />

=== პაგანინის გავლენა ===
[[File:Liszt (Lehmann portrait).jpg|thumb|upright|ლისტის პორტრეტი, მხატვარი: [[ანრი ლემანი]] (1839)]]

[[ნიკოლო პაგანინი]]ს მიერ 1832 წლის 20 აპრილს [[პარიზი ლუი-ფილიპეს მმართველობის ქვეშ#ქოლერას ეპიდემია|პარიზის ქოლერას ეპიდემიის]] მსხვერპლთათვის ჩატარებულ საქველმოქმედო კონცერტზე დასწრების შემდეგ,<ref>თარიღი ცნობილია ლისტის ჯიბის კალენდრის დახმარებით.</ref> ლისტმა მიზნად დაისახა, ფორტეპიანოს ისეთივე ვირტუოზი შემსრულებელი გამხდარიყო, როგორიც პაგანინი იყო ვიოლინოსთვის. პარიზი 1830-იან წლებში პიანისტური აქტივობების ცენტრად იქცა, ათობით პიანისტი დაკვრის ტექნიკის სრულყოფას თავგამოდებით ცდილობდა. ზოგიერთი მათგანი, მაგალითად,  [[ზიგიზმუნდ თალბერგი]] და [[ალექსანდრე დრეიშოკი]], ყურადღებას ამახვილებდა კონკრეტულ ასპექტებზე, როგორიცაა, შესაბამისად, „[[სამი ხელის ეფექტი]]“ და ოქტავები. მართალია, ამ თაობას დღეს ფორტეპიანოზე დაკვრის „მფრინავ ტრაპეციას“ უწოდებენ, მაგრამ ფაქტია, მათ გადაჭრეს პიანინოს ტექნიკის არაერთი უდიდესი პრობლემა, რითაც შესრულების დონე იმ დრომდე წარმოუდგენელ სიმაღლეებამდე აიყვანეს. ლისტმა შეძლო ფორტეპიანოს ტექნიკის არა კონკრეტული ერთის, არამედ აბსოლუტურად ყველა ასპექტის დაუფლება, რამაც იგი მეტოქეებისგან გამოარჩია.{{sfn|უოკერი|1987|pp=161–167}}

1833 წელს ლისტმა ბერლიოზის არაერთი ნამუშევრის, მათ შორის „ფანტასტიკური სიმფონიის“ ტრანსკრიფცია შექმნა, რისთვისაც ლისტს გაღატაკებული ბერლიოზის დახმარების სურვილი ამოძრავებდა. ბერლიოზის სიმფონია გამოუქვეყნებელი და უცნობი იყო. ლისტმა ტრანსკრიფცია თავისი ხარჯით გამოაქვეყნა და ნაწარმოები არაერთხელ შეასრულა იმ მიზნით, რომ ორიგინალი ნამუშევარი პოპულარული გაეხადა.{{sfn|უოკერი|1987|p=180}} ამ დროისთვის ლისტი უკვე დაუმეგობრდა მესამე კომპოზიტორს, რომელმაც მასზე გავლენა იქონია, [[ფრიდერიკ შოპენი|ფრიდერიკ შოპენს]]. შოპენის გავლენის ქვეშ ლისტის პოეტურმა და რომანტიკულმა მხარემ განვითარება დაიწყო.<ref name="seng1130" />

=== ურთიერთობა გრაფინია მარი დ'აგუსთან ===
[[File:1839 Liszt a Vigadoban.jpg|thumb|upright|ლისტის მიერ წყალდიდობის მსხვერპლთა დასახმარებლად გამართული საფონდო კონცერტი [[პეშტი (უნგრეთი)|პეშტში]], რომელსაც თავად უხელმძღვანელა. [[ვიგადო საკონცერტო დარბაზი|ვიგადოს საკონცერტო დარბაზი]], პეშტი, უნგრეთი, 1839 წელი]]

1833 წელს ლისტმა ურთიერთობა გრაფინია [[მარი დ'აგუ]]სთან დაიწყო. ამასთან ერთად, 1834 წლის აპრილის ბოლოს მან გაიცნო [[ფელისიტე რობერ დე ლა მენე]].{{sfn|უოტსონი|2000|p=[https://archive.org/details/lisztwats00wats/page/32/mode/2up 33]}} მათი გავლენის ქვეშ ლისტი ნაწარმოებებს ინტენსიურად ქმნიდა.<ref name="NWE Marie">{{cite web |url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Marie_d%27Agoult |title=მარი დ'აგუ |accessdate=2022-12-30 |publisher=New World Encyclopedia}}</ref>

1835 წელს გრაფინიამ თავისი ქმარი და ოჯახი მიატოვა, რათა ლისტთან ერთად [[ჟენევა]]ში გადასულიყო. იქ მათი ქალიშვილი, ბლანდინა, 18 დეკემბერს დაიბადა.<ref>{{cite web |url=https://www.findagrave.com/memorial/33862047/blandine-rachel-ollivier |title=ბლანდინა რეიჩელ ლისტ ოლივიერი |accessdate=2022-12-30 |publisher=[[Find a Grave]]}}</ref> ლისტი ასწავლიდა ახლად დაარსებულ ჟენევას კონსერვატორიაში, დაწერა საფორტეპიანო ტექნიკის სახელმძღვანელო (რომელიც მოგვიანებით დაიკარგა)<ref>დამატებითი დეტალებისთვის იხილეთ: {{harvnb|ბორი|1930|pp=50ff}}</ref> და დაწერა ესეები პარიზის გაზეთისთვის „Revue et gazette musicale“. ამ ესეებში მან განიხილა ხელოვანების ზრდა მსახურებიდან საზოგადოების პატივსაცემ წევრებამდე.<ref name="seng1130" />

მომდევნო ოთხი წელი ლისტი და გრაფინია ერთად ცხოვრობდნენ. 1837 წლის აგვისტოდან 1839 წლამდე მათ იმოგზაურეს [[იტალია]]სა და [[შვეიცარია]]ში, გაჩერდნენ [[ბელაჯო, ლობარდია|ბელაჯოში]], [[მილანი|მილანში]], [[ლუგანო]]ში, [[მოდენა]]ში, [[ფლორენცია]]ში, [[ბოლონია]]სა და [[რომი|რომში]]. სწორედ ამ მოგზაურობებმა შთააგონა კომპოზიტორი, დაეწერა თავისი საფორტეპიანო კრებულის ციკლი სახელწოდებით [[Années de pèlerinage]].<ref>{{Cite book |last=ლისტი |first=ფერენც|url= |title=Années de pèlerinage: Deuxième année, Italie |date= |publisher=ჰენლე |others=ერნსტ ჰერტრიხი, ჰანს-მარტინ თეოპოლდი|year=1978 |isbn= |location=მიუხენი|pages=III |language=ინგლ, გერმ, ფრანგ |ismn=979-0-2018-0174-2 |oclc=4906095}}</ref><ref>{{Cite web |last=ლისტი |first=ფერენც |year=2020 |editor-last=იოსტი |editor-first=პიტერი |title=Années de pèlerinage - Première année, Suisse |url=https://www.henle.de/media/foreword/1490.pdf |access-date=2023-01-28 |website=www.henle.de |publisher=G. Henle Verlag |page=V-VI |isbn= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221204071244/http://www.henle.de/media/foreword/1490.pdf |archivedate=2022-12-04 }}</ref> მათი მეორე ქალიშვილი, [[კოზიმა ვაგნერი]], დაიბადა [[ტბა კომო]]ზე. ისინი პარიზს დროგამოშვებით სტუმრობდნენ. 1839 წლის 9 მაისს დაიბადა ლისტისა და გრაფინიას ვაჟი, დენიელი, თუმცა იმ შემოდგომაზე მათი ურთიერთობა დაიძაბა.<ref>{{cite web |url=https://androom.home.xs4all.nl/biography/p024414.htm |title= ლისტი, დენიელ (1839-1859)|accessdate=2022-12-30|date= 7 აპრილი, 2007|publisher=The Androom Archives}}</ref> ლისტმა შეიტყო, რომ ბონის [[ბეთჰოვენის მონუმენტი]] სახსრების უქონლობის გამო ჩამონგრევის საშიშროების პირას იყო, რის გამოც მან დახმარების სურვილი გამოთქვა. ეს ნიშნავდა, რომ ლისტი მოგზაური [[ვირტუოზი]]ს ცხოვრებას უბრუნდებოდა.<ref>{{cite web |url=https://www.dw.com/en/polished-beethoven-returns-to-bonn/a-60348962 |title=გაპირალებული ბეთჰოვენი ბონში ბრუნდება |accessdate=2022-12-30 |author=ტორსტენ ლანდსბერგი|date=5 ივლისი, 2022 |publisher=[[Deutsche Welle]]}}</ref> გრაფინია პარიზში თავის შვილებთან ერთად დაბრუნდა, ხოლო ლისტმა ვენაში ექვსი კონცერტი ჩაატარა, რის შემდეგაც უნგრეთში გაემგზავრა.<ref name="seng1130" />

=== მოგზაურობა ევროპაში ===
[[File:Franz Liszt by Herman Biow- 1843.png|thumb|upright|left|upright=.8|ლისტის ყველაზე ძველი ცნობილი ფოტოსურათი (1843). ფოტოგრაფი: [[ჰერმან ბიოვი]]]]
მომდევნო 8 წელი ლისტი ევროპაში კონცერტების ჩასატარებლად მოგზაურობდა, ხოლო 1841 და 1843 წლების ზაფხულებს გრაფინიასა და შვილებთან ერთად [[ნონენვერტი]]ს კუნძულზე, [[რაინი|რაინზე]], ატარებდა. 1844 წლის გაზაფხულზე წყვილი ერთმანეთს საბოლოოდ დაშორდა.<ref name="NWE Marie" /> ეს იყო ლისტის, როგორც საკონცერტო პიანისტის, ბრწყინვალების პერიოდი. მას ყველგან დიდი პატივითა და აჟიოტაჟით ხვდებოდნენ.<ref name="seng1130" /> 1845-1849 წლებში ლისტმა დაწერა თავისი [[სამი საკონცერტო ეტიუდი]].<ref>{{Cite book|title=დასავლური მუსიკის ჩრდილო ანთოლოგია|last=ბურკჰოლდერი|first=ჯ. პიტერი|year=2014|isbn=978-0-393-92162-5|page=417}}</ref> ვინაიდან იგი კვირაში სამ-ოთხ კონცერტს ატარებდა, შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ამ რვა წლიან პერიოდში მან 1000-ზე მეტი კონცერტი ჩაატარა. მეტიც, მისი, როგორც პიანისტის, პოპულარულობა და დიდება, რომელიც მას კონცერტების ჩატარების ოფიციალურად შეწყვეტის შემდეგაც დიდხანს შეუნარჩუნდა, სწორედ ამ დროის მიღწევების დამსახურება იყო.{{sfn|უოკერი|1987|p=285}}

ლისტი თავისი ვირტუოზობის ზენიტში მწერალმა [[ჰანს კრისტიან ანდერსენი|ჰანს კრისტიან ანდერსენმა]] აღწერა, როგორც „გამხდარი ახალგაზრდა მამაკაცი... ფერმკრთალი სახის გარშემო გადმოკიდებული მუქი თმით“. მას უამრავი ადამიანი სიმპათიურად მიიჩნევდა,<ref name="PhGur" /><ref name="ForgetBeatles" /><ref>{{cite book|last1=გიენოვ-ჰეხთი|first1=ჯესიკა ს. ი|title=ხმის დიპლომატია: მუსიკა და ემოციები ტრანსატლანტურ კავშირებში, 1850–1920|date=2009|page=62}}</ref> გერმანელმა პოეტმა [[ჰაინრიხ ჰაინე]]მ კონცერტების დროს ლისტის გარეგნობაზე დაწერა: „როგორი ძლიერი, როგორი განმაცვიფრებელია თუნდაც მისი ფიზიკური გარეგნობა“.{{sfn|ჰილმსი|2016|p=73}}

1841 წელს ლისტი მიიღეს [[მასონობა|მასონთა]] ლოჟაში „Zur Einigkeit“ [[ფრანკფურტი|ფრანკფურტში]]. იგი დააწინაურეს მეორე ხარისხით და აირჩიეს ლოჟის „Zur Eintracht“ ხელმძღვანელ წევრად [[ბერლინი|ბერლინში]]. 1845 წლიდან იგი ასევე იყო ლოჟის „Modestia cum Libertate“ საპატიო წევრი [[ციურიხი|ციურიხში]] და 1870 წელს — პეშტში მდებარე ლოჟის (ბუდაპეშტ-უნგრეთი).{{sfn|ჰანეკერი|1911|pp=[https://archive.org/details/franzliszt00huneiala/page/389/mode/2up 389–390]}}<ref>Lipsius Biografie Fr. Liszt Porträt Klinkuht Musik Wesenberg St. Petersburg 1886</ref> 1842 წლის შემდეგ XIX საუკუნის გერმანელმა პოეტმა და ლისტის თანამედროვემ, [[ჰაინრიხ ჰაინე]]მ, ტერმინი „[[ლისტომანია]]“ შექმნა და იგი მთელ ევროპაში გავრცელდა.<ref name="ForgetBeatles" /> გამოხმაურება, რომელსაც ლისტი იღებდა, შეიძლება აღიწეროს, როგორც ისტერიული. ქალები კინკლაობდნენ მისი აბრეშუმის ხელსახოცებისა და ხავერდის ხელთათმანებისთვის, რომლებიც დააქუცმაცეს და სუვენირებად შეინახეს. ამ ატმოსფეროს ქმნიდა და აძლიერებდა ლისტის ჰიპნოზური პიროვნება და სასცენო მომხიბვლელობა. არაერთმა დამსწრებმა მოგვიანებით განაცხადა, რომ ლისტის შესრულებას აუდიტორიის ხასიათი მისტიკურ აღტყინებამდე მიჰყავდა.{{sfn|უოკერი|1987|p=289}}

1842 წლის 14 მარტს ლისტს [[კიონიგსბერგის უნივერსიტეტი]]დან საპატიო დოქტორის ხარისხი გადაეცა, რაც ამ დრომდე უპრეცედენტო შემთხვევა იყო, განსაკუთრებით გერმანული ტრადიციების გადმოსახედიდან. ლისტმა არასდროს გამოიყენა ტიტული „დოქტორი ლისტი“ ან „დოქტორი ფერენც ლისტი“ საჯაროდ. [[ფერდინანდ ჰილერი]], ლისტის იმდროინდელი მეტოქე, ცნობების თანახმად, უნივერსიტეტის გადაწყვეტილების გამო ძლიერ ეჭვიანობდა.{{sfn|სირლი|ბიუხნერი|2012|p=[https://books.google.com/books?id=0rrFAgAAQBAJ&pg=PA131 131]}}{{sfn|უოკერი|1987|p=188}}

მის რეპუტაციას ემატებოდა ის ფაქტი, რომ ლისტი მთელი თავისი ცხოვრება შემოსავლების უმეტესობას გასცემდა ქველმოქმედებასა და ჰუმანიტარულ საქმიანობაში. მეტიც, ლისტს 45 წლის ასაკისთვის უკვე იმდენი ფული ჰქონდა გამომუშავებული, რომ 1857 წლიდან კონცერტების მთლიანი შემოსავალი ქველმოქმედებაში მიდიოდა.<ref name="Wohl">{{cite book | last=ვოლი | first=იანკა | authorlink= იანკა ვოლი | year= 1887| title= ფრანსუა ლისტი: კომპატრიოტის მოგონებები | accessdate=30 დეკემბერი, 2022}}</ref> ბეთჰოვენის მონუმენტისა და უნგრეთის მუსიკის ეროვნული სკოლისთვის გაღებული სახსრების გარდა, ლისტმა ასევე გულუხვად დააფინანსა [[კელნის საკათედრო ტაძარი|კელნის საკათედრო ტაძრის]], [[დორტმუნდი]]ს [[გიმნაზია|გიმნაზიისა]] და პეშტის ლეოპოლდის ეკლესიის მშენებლობა. მან ასევე არაოფიციალურად გაიღო შემოწირულებები საავადმყოფოების, სკოლებისა და საქველმოქმედო ორგანიზაციებისთვის, როგორიცაა, მაგალითად, ლაიფციგის მუსიკოსთა საპენსიო ფონდი.<ref name="Wohl" /> როცა ლისტმა შეიტყო [[ჰამბურგის დიდი ხანძარი|ჰამბურგის დიდი ხანძრის]] შესახებ, რომელიც 1842 წლის მაისში სამი დღე გაგრძელდა და ქალაქის დიდი ნაწილი გაანადგურა, მან ათასობით უსახლკაროდ დარჩენილის დასახმარებლად კონცერტების ჩატარება დაიწყო.

=== ლისტი ვაიმარში ===
[[File:Barabas-liszt.jpg|thumb|upright|ფერენც ლისტი. უნგრელი მხატვრის, [[მიკლოშ ბარაბაში]]ს, პორტრეტი (1847)]]
1847 წლის თებერვალში ლისტმა [[კიევი|კიევში]] დაუკრა. იქ მან გაიცნო პოლონელი პრინცესა [[კაროლინა ვიტგენშტაინი]], რომელიც ლისტის ცხოვრებაში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ადამიანი გახდა. მან ლისტი დაარწმუნა, მთელი ყურადღება მუსიკის წერაზე გადაეტანა, რაც მისი, როგორც მოგზაური ვირტუოზის, კარიერის დასასრულს ნიშნავდა. იმ ზაფხულს [[ბალკანეთის ნახევარკუნძული|ბალკანეთში]], თურქეთსა<ref>{{Cite web |date=2019-02-14 |title=როცა ლისტი სტამბოლს ეწვია |url=https://interlude.hk/franz-liszt-istanbul/ |access-date=2022-06-09 |website=Interlude |language=en-US}}</ref> და რუსეთში მოგზაურობის შემდეგ ლისტმა თავისი ბოლო ფასიანი კონცერტი [[კროპივნიცკი|ელისავეტგრადში]] სექტემბერში ჩაატარა. ზამთარი მან პრინცესასთან ერთად [[ვორონივცი|ვორონინცში]] გაატარა.{{sfn|სირლი|loc=11:31}} 35 წლის ასაკში, ჯერ კიდევ ძალაუფლების მწვერვალში ყოფნისას, კონცერტების შეწყვეტის მიუხედავად, ლისტმა ლეგენდები თავის შესრულებაზე შეულახავად შეინარჩუნა.{{sfn|უოკერი|1987|p=442}}

მომდევნო წელს ლისტი [[მარია პავლეს ასული|რუსეთის ჰერცოგინია მარია პავლეს ასულმა]] [[ვაიმარი|ვაიმარში]] დასასახლებლად მოიწვია, რაზეც იგი დათანხმდა. იქ ლისტი 1842 წელს  „ექსტრაორდინარ [[კაპელმაისტერი|კაპელმაისტერად]]“ დაინიშნა. იგი ვაიმარში 1861 წლამდე ცხოვრობდა.<ref>{{cite web |url=https://www.liszt.org/2022/06/1848-1861-weimar.html |title=1848-1861 ვაიმარი |accessdate=2022-12-30 |publisher=Liszt.org}}</ref> ამ პერიოდის განმავლობაში ლისტი კონცერტებისა და, განსაკუთრებულ შემთხვევებში, თეატრების დირიჟორად მუშაობდა. იგი გაკვეთილებს უტარებდა მრავალ პიანისტს, მათ შორის დიდ ვირტუოზ [[ჰანს ფონ ბიულოვი|ჰანს ფონ ბიულოვს]], რომელიც ლისტის ქალიშვილ [[კოზიმა ვაგნერი|კოზიმაზე]] 1857 წელს დაქორწინდა (რამდენიმე წლის შემდეგ კოზიმა [[რიხარდ ვაგნერი|რიხარდ ვაგნერზე]] დაქორწინდა). მან ასევე დაწერა სტატიები, რომლებშიც ბერლიოზსა და ვაგნერს აქებდა. ლისტს საბოლოოდ ჰქონდა მუსიკის დასაწერად საკმარისზე მეტი დრო და მომდევნო 12 წლის განმავლობაში გადააკეთა და შექმნა ის საორკესტრო და საგალობელი ნაწარმოებები, რომლებმაც მისი, როგორც კომპოზიტორის, რეპუტაცია განაპირობა.<ref>{{cite web |url= https://thechoralsingerscompanion.com/liszt-choral-music.php|title= ფერენც ლისტი, Missa Solennis |accessdate=2022-12-30||publisher= The Choral Singer's Companion}}</ref>

ამ თორმეტი წლის განმავლობაში ლისტი ქვეყნიდან დევნილი ვაგნერის პროფილის ასამაღლებლად კონცერტებზე მის უვერტიურებს დირიჟორობდა. ლისტსა და ვაგნერს ახლო მეგობრობა უკანასკნელის სიცოცხლის ბოლომდე (ვაგნერი 1883 წელს ვენეციაში გარდაიცვალა) აკავშირებდათ.<ref>{{Cite news|last=კელერი|first=ჯოანა|date=2001-01-14|title=მუსიკა; ლისტის სიყვარულის ძებნაში|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2001/01/14/arts/music-in-search-of-a-liszt-to-be-loved.html|access-date=2021-09-13|issn=0362-4331}}</ref>

პრინცესა კაროლინა ლისტთან ერთად ვაიმარში ცხოვრობდა. მას ლისტთან დაქორწინებაც კი უნდოდა, თუმცა იგი უკვე გათხოვილი იყო და ვინაიდან მისი ქმარი, რუსი სამხედრო ოფიცერი პრინცი ნიკოლაუს საინ-ვიტგენშტაინ-ლუდვიგსბურგი (1812-1864), ცოცხალი იყო, იგი რომაული კათოლიკური ავტორიტეტისთვის მათი ქორწინების უკანონობის დამტკიცებას ცდილობდა. უზარმაზარი ძალისხმევისა და ჩახლართული პროცესების შემდეგ მან დროებით წარმატებას მიაღწია (1960 წლის სექტემბერი).<ref>{{cite book | last=დი გრაცია| first=დონა მ.| year=1988| title= ლისტი და კაროლინა ვიტგენშტაინი: ახალი საბუთები შეუმდგარ ქორწინებაზე| url=https://www.jstor.org/stable/746738 | accessdate=დეკემბერი 30, 2022 }}</ref> დაიგეგმა, რომ წყვილი დაქორწინდებოდა რომში 1861 წლის 22 ოქტომბერს, ლისტის 50-ე იუბილეზე. ლისტი რომში 21 ოქტომბერს ჩავიდა, თუმცა ქორწილი შეუძლებელი გახდა რომის პაპთან ერთი დღით ადრე მისული წერილის გამო. როგორც ჩანდა, ქმარმა და [[რუსეთის მონარქთა სია|რუსეთის მონარქმა]] ქორწინების უფლება ვატიკანის მეშვეობით გააუქმეს. რუსეთის მთავრობამ პრინცესა კაროლინას პოლონეთ-უკრაინაში არაერთი საკუთრება ჩამოართვა, რამაც მისი მომავალი ქორწინებები შეუძლებელი გახადა.<ref name="Groveonline">{{harvnb|ეკჰარდტი|მუელერი|უოკერი|2001}}</ref>

=== რომი, ვაიმარი, ბუდაპეშტი===
[[File:Liszt-1870.jpg|thumb|upright|ლისტი, ფრანც ჰანფშტენგლის ფოტო (შებრუნებული), 1870 წლის ივნისი]]
1860-იანი წლები ლისტის პირადი ცხოვრების უმძიმესი პერიოდი იყო. 1859 წლის 13 დეკემბერს გარდაიცვალა მისი 20 წლის ვაჟი, დენიელი, ხოლო 1862 წლის 11 სექტემბერს — ქალიშვილი, ბლანდინა. მეგობრებთან მიწერილ წერილებში ლისტმა განაცხადა, რომ განდეგილ ცხოვრებას აპირებდა. რომის გარეთ მდებარე ვარდის ღვთისმშობლის ({{lang-it|Madonna del Rosario}}) მონასტერში 1863 წლის 20 ივნისს გადავიდა, სადაც მოკრძალებულ სამყოფელში ცხოვრობდა. 1857 წლის 23 ივნისიდან იგი უკვე გაწევრიანებული იყო [[წმინდა ფრანცისკეს მესამე ორდერი|წმინდა ფრანცისკეს მესამე ორდერში]].{{sfn|ბურგერი|1986|loc=209}}

1865 წლის 25 აპრილს ლისტმა [[ტონზურა]] კარდინალ [[გუსტავ ადოლგ ჰოენლოე|ჰოენლოე]]ს ხელით მიიღო. 1865 წლის 31 ივლისს მას გადაეცა [[ოსტიარი]]ს, [[მედავითნე|მედავითნის]], [[ეგზორცისტი]]სა და [[აკოლიტი]]ს ტიტულები. ორდინაციის შემდეგ მას ხშირად მიმართავდნენ, როგორც „[[აბე (სასულიერო პირი)|აბე]]“ ლისტს. 1879 წლის 14 აგვისტოს იგი დაინიშნა [[ალბანო ლაციალე|ალბანოს]] საპატიო [[კანონიკი|კანონიკად]].<ref name="Groveonline" />

ლისტი ზოგჯერ რომის მუსიკალურ ცხოვრებაში მონაწილეობდა. 1863 წლის 26 მარტს პალაცო ალტიერიში ჩატარებულ კონცერტზე უხელმძღვანელა რელიგიური მუსიკის პროგრამას. შესრულდა თავისი ნაწარმოების „[[Christus (ლისტი)|Christus]]“ მონაკვეთი „Seligkeiten“ და „Cantico del Sol di Francesco d'Assisi“, აგრეთვე [[იოზეფ ჰაიდნი|ჰაიდნის]] „[[შექმნა (ჰაიდნი)|შექმნა]]“ და [[იოჰან სებასტიან ბახი|ბახის]], [[ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენი|ბეთჰოვენის]], [[ნიკოლო იომელი|იომელი]]ს, [[ფელიქს მენდელსონი|მენდელსონისა]] და [[ჯოვანი პიერლუჯი და პალესტრინა|პალესტრინას]] ნაწარმოებები. 1866 წლის 4 იანვარს უხელმძღვანელა თავისი „Christus-Oratorio“-ის „Stabat mater“-ს და 1866 წლის 26 თებერვალს — [[დანტე-სიმფონია]]ს. ლისტმა მრავალ მსგავს კონცერტში მიიღო მონაწილეობა, თუმცა მისი რომში ცხოვრების ხანგრძლივობის გათვალისწინებით, ისინი გამონაკლისი შემთხვევები იყო.

1866 წელს ლისტმა [[ფრანც იოზეფ I|ფრანც იოზეფისა]] და [[ელისაბედ ბავარიელი]]სთვის კორონაციის ცერემონიისთვის დაწერა „Missa coronationalis“. იგი პირველად 1867 წლის 8 ივნისს [[წმინდა მატიაშას ეკლესია]]ში კორონაციის ცერემონიაზე 6-ნაწილიანი ფორმით შესრულდა. პირველ შესრულებაზე ნაწარმოებს ოფერტორი დაემატა, ხოლო ორი წლის შემდეგ — გრადუალი.<ref>მაიკლ ფენდი, მაიკლ ნოირეი: მუსიკალური განათლება ევროპაში (1770–1914): კომპოზიციური, ინსტიტუციური და პოლიტიკური ცვლილებები (ტომი II) გვ. 542</ref>

1869 წელს ლისტი ვაიმარში ფორტეპიანოს პროფესიონალური გაკვეთილების ჩასატარებლად მიიწვიეს. ორი წლის შემდეგ მას იგივე თხოვნით მიმართეს [[ბუდაპეშტი]]ს [[ფერენც ლისტის მუსიკალური აკადემია|მუსიკალური აკადემიიდან]]. იგი ამ მომენტიდან სიცოცხლის ბოლომდე რეგულარულად მოგზაურობდა რომში, ვაიმარსა და ბუდაპეშტში — ეწეოდა, როგორც თავად უწოდებდა, „vie trifurquée“-ს, ანუ სამმხრივ არსებობას. ნავარაუდევია, რომ ლისტი სიცოცხლის ამ პერიოდში წელიწადში მოგზაურობდა მინიმუმ 4000 მილს (6537 კმ), რაც გასაოცარია მისი ასაკის მატებისა და 1870-იანი წლების რკინიგზასა და გზებზე არსებული გამოწვევების გათვალისწინებით.<ref name="wang214781">{{harvnb|ეკჰარდტი|მუელერი|უოკერი|2001|loc=14:781}}</ref>

=== მუსიკის სამეფო აკადემია ბუდაპეშტში ===
[[File:Liszt Ferenc Zeneművészeti Egyetem 2013-ban felújított homlokzata.JPG|thumb|upright|[[ფერენც ლისტის მუსიკალური აკადემია]] [[ბუდაპეშტი|ბუდაპეშტში]]]]
1860 წლის დასაწყისიდან ადგილი ჰქონდა ლისტისთვის უნგრეთში პოზიციის მოპოვების მცდელობას. 1871 წლის 4 ივნისს უნგრეთის პრემიერ მინისტრმა [[დიულა ანდრაში]]მ უნგრეთის მეფეს (ავსტრიის იმპერატორი [[ფრანც იოზეფ I]]) წერილით სთხოვა, რომ ლისტისთვის დაენიშნა ყოველწლიური ანაზღაურება 4000 გულდენის ოდენობით და ებოძა „Königlicher Rat“-ის („გვირგვინის მრჩეველი“) ჩინი, სანაცვლოდ იგი ბუდაპეშტში დასახლდებოდა და ეროვნული თეატრის ორკესტრისა და სხვა მუსიკალური დაწესებულებების ხელმძღვანელად იმუშავებდა.{{refn|იხილეთ: {{harvnb|პრაჰაჩი|1966|loc=გვ. 353, ნ. 1-დან 221-ე ასო-ბგერამდე}}|group=შ}}

1872 წელს უნგრეთის პარლამენტმა სამეფო აკადემიის დაარსების გეგმა დაამტკიცა. 1875 წლის მარტში ლისტი აკადემიის პრეზიდენტობის კანდიდატი გახდა. აკადემია ოფიციალურად 1875 წლის 14 ნოემბერს გაიხსნა, რომლის ხელმძღვანელადაც ლისტის კოლეგა [[ფერენც ერკელი]] დაინიშნა, ხოლო პედაგოგებს შორის იყვნენ [[კორნელ აბრანი]] და [[რობერტ ფოლკმანი]]. ლისტი აკადემიაში გაკვეთილების ჩასატარებლად და საქველმოქმედო კონცერტის ჩასატარებლად 1876 წლის მარტში მივიდა.<ref>{{cite web |url=https://uni.lisztacademy.hu/history/the-music-academy-of-liszt-and-erkel-114457 |title= ლისტისა და ერკელის მუსიკალური აკადემია|accessdate=2022-12-30 |author= [[ფერენც ლისტის მუსიკალური აკადემია]]}}</ref>

ჩინის მიღების პირობების მიუხედავად, ლისტი არც ეროვნული თეატრის ორკესტრს ხელმძღვანელობდა, და არც უნგრეთში დასახლდა. როგორც წესი, იგი ბუდაპეშტში შუა ზამთარში ჩადიოდა, ხოლო თავისი მოსწავლეების ორიოდე კონცერტის შემდეგ, გაზაფხულის დასაწყისში, მიემგზავრებოდა. მას მონაწილეობა არასდროს მიუღია ფინალურ გამოცდებში, რომლებიც ყოველი წლის ზაფხულში ტარდებოდა. ბუდაპეშტის მოსწავლეთა ნაწილი ლისტის ზაფხულის გაკვეთილებს ვაიმარში ესწრებოდა.<ref>{{cite web|url=https://www.weimar.de/en/culture/sights/museums/liszt-house/|title=ლისტის სახლი|accessdate=2022-12-30|publisher=Kulturstadt Weimar|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221230142738/https://www.weimar.de/en/culture/sights/museums/liszt-house/|archivedate=2022-12-30}}</ref>

1873 წელს ლისტის, როგორც შემსრულებლის, კარიერის 50-ე წლისთავის აღსანიშნავად ბუდაპეშტის მერიამ მოაწყო „Franz Liszt Stiftung“ („ფერენც ლისტის ფონდი“), რომლის მიზანიც აკადემიის სამი წარჩინებული მოსწავლისთვის (უნგრული მუსიკის კატეგორიაში) 200 გულდენის ოდენობის სტიპენდიის გადაცემა იყო. ლისტმა ეს სამი მოსწავლე თავად დაასახელა.

ლისტს ჩვევად ჰქონდა, თავის გაკვეთილებზე დამსწრე მოსწავლეების პირად მოსწავლეებად გამოცხადება. შედეგად, თითქმის არცერთი მათგანი არ იხდიდა აკადემიის საფასურს. 1884 წლის 13 თებერვალს მინისტრის ბრძანებამ ლისტის მოსწავლეებს წლიური 30 გულდენის გადასახადი დააკისრა. აკადემიის მიზანი, ნებისმიერ შემთხვევაში, მოგების გაზრდა იყო, რადგან ლისტი საქველმოქმედო კონცერტებიდან აღებულ თანხას სრულიად ქველმოქმედებას ახმარდა.

=== ბოლო წლები ===
[[File:Franz Liszt by Nadar, March 1886.png|thumb|upright|ლისტი 1886 წლის მარტში, გარდაცვალებამდე 4 თვით ადრე. ფოტოგრაფი:  [[ნადარი]]]]

1881 წლის 2 ივლისს ლისტი ვაიმარის სასტუმროში კიბეზე დაგორდა. მიუხედავად იმისა, რომ მეგობრებმა და კოლეგებმა წინა თვეში ლისტის ვაიმარში ჩასვლისას მის ფეხებზე შესივება შენიშნეს ([[გულის უკმარისობა|გულის უკმარისობის]] ერთ-ერთი სიმპტომი), იგი ამ დრომდე ჯანმრთელი და ფიზიკურად აქტიური იყო. ლისტი ინციდენტიდან მომდევნო რვა კვირა ვერ დადიოდა და ტრავმისგან ბოლომდე არასდროს გამოკეთებულა. თავი იჩინა არაერთა დაავადებამ: [[წყალმანკი]], [[ბრონქული ასთმა|ასთმა]], [[უძილობა]], მარცხენა თვალის [[კატარაქტა]] და გულის დაავადება. უკანასკნელი საბოლოოდ ლისტის გარდაცვალების მთავარი მიზეზი გახდა. იგი უფრო და უფრო დანაღვლიანდა მარტოობის, სასოწარკვეთისა და სიკვდილის შეგრძნებით, რაც გამოხატა [[ფერენც ლისტის გვიანი ნამუშევრები|ამ პერიოდის ნამუშევრებში]]. მან [[ლინა რამანი|ლინა რამანს]] უთხრა: „გულით ღრმა სევდას დავატარებ, რომელიც დროდადრო მუსიკაში უნდა გამომჟღავნდეს“.{{sfn|უოკერი|1997|p=<sup>[საჭიროებს გვერდის მითითებას]</sup>}}

1886 წლის 13 იანვარს, როცა [[კლოდ დებიუსი]] [[ვილა მედიჩი]]ში (რომი) რჩებოდა, ლისტი მას [[პოლ ვიდალი|პოლ ვიდალთან]] და [[ერნესტ ებერტი|ერნესტ ებერტთან]], ფრანგული აკადემიის ხელმძღვანელთან, ერთად შეხვდა. ლისტმა მუსიკოსებისთვის დაუკრა „[[Au bord d'une source]]“ თავისი „[[Années de pèlerinage]]“-იდან და [[ავე მარია (შუბერტი)|შუბერტის „ავე მარიას“]] თავისი საფორტეპიანო ვერსია. დებიუსიმ ბოლო წლებში ლისტის მიერ პედალის გამოყენება „სუნთქვის ფორმად“ აღწერა. დებიუსიმ და ვიდალმა ლისტისთვის შეასრულეს მისი [[ფაუსტ სიმფონია|ფაუსტ სიმფონიის]] თავიანთი [[საფორტეპიანო დუეტი]]ს ვერსია. ცნობების თანახმად, ლისტს ამის დროს ჩაეძინა.{{sfn|უოკერი|1997|pp=475–476}}

კომპოზიტორმა [[კამილ სენ-სანსი|კამილ სენ-სანსმა]], ძველმა მეგობარმა, რომელსაც ლისტმა ერთხელ „მსოფლიოში საუკეთესო ორგანისტი“ უწოდა, თავისი [[სიმფონია №3 (სენ-სანსი)|სიმფონია №3]] ლისტს მიუძღვნა. ნაწარმოების პრემიერა ლონდონში ლისტის გარდაცვალებამდე რამდენიმე კვირით ადრე გაიმართა.

ლისტი გარდაიცვალა 1886 წლის 31 ივლისს, 74 წლის ასაკში, ბაიროითში (გერმანიაში) [[პნევმონია|პნევმონიისგან]], რომელიც მას შესაძლოა თავისი ქალიშვილის, [[კოზიმა ლისტი|კოზიმას]] მიერ მოწყობილ [[ბაიროითის ფესტივალი|ბაიროითის ფესტივალზე]] გადაედო. გაჩნდა კითხვები, შეიტანა თუ არა სამედიცინო პერსონალის არაკომპეტენტურობამ მის გარდაცვალებაში წვლილი.{{sfn|უოკერი|1997|loc=გვ. 508, გვ. 515 და ნ. 18.}} იგი დაკრძალეს 1886 წლის 3 აგვისტოს {{ill|ბაიროითის მუნიციპალური სასაფლაო|lt=ბაიროითის მუნიციპალურ სასაფლაოში|de|de:Friedhöfe_in_Bayreuth#Stadtfriedhof}}, მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ.<ref>{{Cite book|title=ფერენც ლისტის გარდაცვალება: თავისი მოსწავლის, ლანა შმალჰაუზენის გამოუქვეყნებელი დღიურის მიხედვით|editor=ალან უოკერი|editor-link=ალან უოკერი (მუსიკოლოგი)|publisher=Cornell University Press|year=2002|isbn=978-0-8014-4076-2|url=https://archive.org/details/deathoffranzlisz00schm}}</ref>

== პიანისტი ==
მრავალი მუსიკოსი ლისტს ყველა დროის უდიდეს პიანისტად მიიჩნევს.<ref name="Hinson">{{cite book|last1=ჰინსონი|first1=მორისი|title=გაიცანით დიდი კომპოზიტორები: რეპერტუარი, წიგნი 1|date=1997|publisher=Alfred Music}}</ref><ref name="BBC Beatles">{{cite web|last1=ბარტონ-ჰილი|first1=კლემენსი|title=დაივიწყეთ ბიტლზები|url=http://www.bbc.com/culture/story/20160817-franz-liszt-the-worlds-first-musical-superstar|website=17 აგვისტო, 2016|publisher=BBC|access-date=3 იანვარი, 2018}}</ref> კრიტიკოსმა [[პიტერ გრეფემ დეივისი|პიტერ გრეფემ დეივისმა]] განაცხადა: „შესაძლოა [ლისტი] ყველა დროის ყველაზე ტრანსცენდენტური ვირტუოზი არ ყოფილა, მაგრამ მისი აუდიტორია ასე მიიჩნევდა.“<ref>{{cite magazine|last1=დეივისი|first1=პიტერ გრეფემ|author-link=პიტერ გრეფემ დეივისი|title=Hit Liszt|magazine=[[New York (გაზეთი)|New York]]|date=16 მარტი, 1987|pages=68, 75|url=https://books.google.com/books?id=dOQCAAAAMBAJ&pg=PA68|access-date=3 იანვარი, 2021}}</ref>

=== შესრულების სტილი ===
[[File:Josef Danhauser Liszt am Flügel 1840 01.jpg|thumb|upright=2|left|''ფერენც ლისტი ფანტაზიორობს ფორტეპიანოსთან'' (1840), [[იოზეფ დანჰაუზერი|დანჰაუზერის]] მიერ [[კონრად გრაფი]]ს დაკვეთით შესრულებული ნახატი. წარმოსახვით შეკრებაზე წარმოჩენილნი არიან: დამსხდარი [[ალფრედ დე მიუსე]] ან [[ალექსანდრ დიუმა (მამა)|ალექსანდრ დიუმა]], [[ჟორჟ სანდი]], ლისტი, [[მარი დ'აგუ]]; ფეხზე მდგარი [[ჰექტორ ბერლიოზი]] ან [[ვიქტორ ჰიუგო]], [[ნიკოლო პაგანინი]], [[ჯოაკინო როსინი]]; როიალზე („Graf“) მოთავსებული [[ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენი]]ს ბიუსტი, კედელზე ჩამოკიდებული [[ჯორჯ გორდონ ბაირონი|ლორდი ბაირონის]] პორტრეტი და მარცხნივ მდებარე [[ჟანა დ'არკი]]ს ქანდაკება.<ref>[https://books.google.com/books?id=wQ8d0S8BkEsC&pg=PA83 ''ოქროს ხანის შემდეგ: რომანტიკული პიანიზმი და თანამედროვე შესრულება''] — [[კენეთ ჰამილტონი]], გვ. 83, [[ოქსფორდის უნივერსიტეტის პრესა]] 2008, {{ISBN|978-0-19-517826-5}}</ref><ref>[http://www.mozartpiano.com/articles/liszt.php "ლისტი ფორტეპიანოსთან"] — ედუარდ სვენსონი, 2006 წლის ივნისი</ref><ref>{{cite web|url=http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?IMGID=00009759|title=Die Bildagentur bpk ist ein zentraler Mediendienstleister aller Einrichtungen der Stiftung Preußischer Kulturbesitz sowie weiterer führender Kultureinrichtungen des In- und Auslands.|access-date=20 სექტემბერი, 2009|archive-url=https://archive.today/20120630112808/http://bpkgate.picturemaxx.com/preview.php?IMGID=00009759|archive-date=30 ივნისი, 2012|url-status=dead}}</ref>]]

ლისტის შესრულების შესახებ 1820-იანი წლებიდან ცნობების არც ისე დიდი რაოდენობა მოიპოვება. [[კარლ ჩერნი]]მ თქვა, რომ ლისტი იყო ბუნებრივი შემსრულებელი, რომელიც უკრავდა გრძნობით, ხოლო მისი კონცერტების მიმოხილვებში განსაკუთრებით შექებულია ლისტის დაკვრის დიდებულება, სიძლიერე და სიზუსტე. ერთ-ერთი მიმოხილვა ასევე ხაზს უსვამს ლისტის აბსოლუტური ტემპის შენარჩუნების უნარს,<ref>1826 წლის 11 აპრილის მარსელის კონცერტის მიმოხილვა, გადაბეჭდილი, როგორც: ''Eckhardt, Maria: Liszt à Marseille, in: Studia Musicologica Academiae Scientarum Hungaricae 24'' (1982), გვ. 165</ref> რაც შესაძლოა მამამისის დამსახურება იყო, რადგან იგი მეტრონომით მეცადინეობას დაჟინებით ითხოვდა.<ref>იხილეთ ადამ ლისტის მიერ ჩერნის მისამართით 1824 წლის 29 ივლისს მიწერილი წერილი: {{harvnb|ბურგერი|1986|loc=36}}</ref> მისი რეპერტუარი შემდგომ ძირითადად მოიცავდა ვენის დიდებული სკოლის სტილის ნაწარმოებებს, როგორებიცაა, მაგალითად, [[იოჰან ნეპომუკ ჰუმელი]]ს კონცერტები და მისი ყოფილი მასწავლებლის, ჩერნის, ნამუშევრებს, რომლებიც მოზარდ ლისტს შანს აძლევდა, თავისი იმპროვიზაციის დიდებული ნიჭი გამოევლინა. ლისტი ასევე ფლობდა ნოტების კითხვის შესანიშნავ უნარებს.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=A4OVdTt3UMsC&q=greatest+pianist+of+all+time+liszt&pg=PA4|title=ლისტი – ტექნიკური სავარჯიშოები (სრული)|first=ფერენც|last=ლისტი|date=1971|publisher=Alfred Music Publishing|via=Google Books|isbn=978-0-7390-2212-2}}</ref>

1827 წელს მამის გარდაცვალებისა და ლისტის, როგორც მოგზაური ვირტუოზის, ცხოვრებისგან შესვენების აღების შემდეგ, მისმა დაკვრამ, დიდი ალბათობით, თანდათან უფრო პირადი სტილი განივითარა. ამ დროში მისი შესრულების შესახებ ყველაზე დეტალური ცნობები 1831-32 წლების ზამთრიდან მოდის, როცა ლისტი თავს პარიზში მასწავლებლად მუშაობით ირჩენდა. მისი ერთ-ერთი მოსწავლე იყო ვალერი ბუასიე, რომლის დედაც, კაროლინა, გაკვეთილების შესახებ დღიურში წერდა:
{{ციტირება|
მუსიე ლისტის დაკვრა შეიცავს მიტოვებას, თავისუფლების გრძნობას, მაგრამ როცა იგი ხდება მგზნებარე და ენერგიული ფორტისიმოში, უხეშობა და სიმშრალე მაინც არ შეინიშნება. [...] [ის] ფორტეპიანოსგან იღებს ნოტებს, რომლებიც იმაზე წმინდა, მოალერსე და ძლიერია, რაც კი ვინმეს ოდესმე მიუღია; მის შეხებას აქვს ენით აღუწერელი მომხიბვლელობა. [...] იგი მტერია გავლენის ქვეშ მოქცეული, უხამსი,  გამრუდებული გამოხატულებისა. ყველაზე მეტად მას სურს ჭეშმარიტება მუსიკალურ გრძნობაში, ამიტომაც იგი ფსიქოლოგიურად სწავლობს თავის ემოციებს, რათა ისინი სიზუსტით გადმოსცეს. ამგვარად, ძლიერ გამოვლინებას ხშირად თან ახლავს დაღლა და მელანქოლია, ერთგვარი სიცივე, რადგან სწორედ ასეთია ბუნება.<ref>{{cite web |url=https://www.carolineboissierbutini.ch/complete-bio.html |title= კაროლინა ბუასიე ბუტინი: ცხოვრება|accessdate=2022-12-30 |publisher=CarolineBoissierButini.ch}}</ref>
}}

ლისტს დაკვრის დროს სახის გამომეტყველებისა და ჟესტებისთვის ზოგჯერ პრესაში დასცინოდნენ.{{refn|მაგალითად, იხილეთ: დიუვერჟე, ''ფერენც ლისტი'', გვ. 140.|group=შ}} ცნობილია აგრეთვე ექსტრავაგანტური ცვლილებები, რომლებსაც ლისტი ნაწარმოებებში შეიტანდა ხოლმე. ბერლიოზი ჰყვება, თუ როგორ ამატებდა ლისტი კადენციებს, ტრემოლოებსა და ტრელებს ბეთჰოვენის პირველი მთვარის სონატის დაკვრისას და როგორ ქმნიდა დრამატულ სცენას ლარგოსა და პრესტოს შორის ტემპის ცვლილებით.{{refn|იხილეთ ბერლიოზის ესე ბეთჰოვენის ტრიოსა და სონატების შესახებ წიგნში „Musikalische Streifzüge“, მთარგმნ. ელი ელესი, ლაიფციგი 1912, გვ. 52ff|group=შ}} თავის „ბაკალავრის წერილში“, რომელიც ჯორჯ სენდის 1837 წლის დასაწყისში მისწერა, ლისტმა აღიარა, რომ ეს აპლოდისმენტებისთვის გააკეთა და პირობა დადო, რომ შემდეგში წერილსაც და ნოტებსაც უპირობოთ დაიცავდა. სადავოა, შეასრულა თუ არა მან ეს პირობა. 1840 წლის ივლისში ბრიტანულ გაზეთში „[[The Times]]“ დაიწერა:
{{ციტირება|
მისი შესრულება დაიწყო ჰანდელის ნაწარმოებით „ფუგა მი მინორში“, რომელიც ლისტმა მოჩვენებითი მოკაზმულობის არიდებითა და თითქმის არანაირი დამატებით დაუკრა, თუ არ ჩავთვლით დიდძალ შესაფერის ჰარმონიას, რომელმაც ნაწარმოების სილამაზეს შუქი მოჰფინა და აღმოაცენა იმ ელფერით, რომელიც ნაწარმოებს აქამდე არცერთი ხელისგან მიუღია.<ref>„ლისტის სოლოკონცერტები“, ''The Times'', 2 ივლისი, 1840. გვ. 6</ref>  
}}

=== რეპერტუარი ===
[[File:Boesendorfer Liszt Franz Joseph.jpg|thumb|upright=1|ლისტი ატარებს კონცერტს იმპერატორ [[ფრანც იოზეფ I]]-ისთვის [[Bösendorfer]]-ის ფორტეპიანოზე]]
მოგზაურობის წლებში ლისტმა მთელ ევროპაში აურაცხელი მუსიკალური ნაწარმოებები შეასრულა,<ref>იხილეთ: {{harvnb|უოკერი|1987|pp.=445ff}}</ref> თუმცა მისი უმთავრესი რეპერტუარი ყოველთვის საკუთარი ნაწარმოებების, პერიფრაზებისა და ტრანსკრიფციების ცენტრში იყო. 1840-1845 წლებში გერმანიაში ჩატარებულ კონცერტებზე ხუთი ყველაზე ხშირად შესრულებული ნაწარმოებები იყო: „[[Grand galop chromatique]]“, [[Erlkönig (შუბერტი)#საფორტეპიანო სოლო (ლისტი)|შუბერტის „Erlkönig“-ის ტრანსკრიფცია]], „[[Réminiscences de Don Juan]]“, „[[Réminiscences de Robert le Diable]]“ და „[[Réminiscences de Lucia di Lammermoor]]“.<ref>იხილეთ: {{harvnb|სეფლი|1994|pp=187ff}}</ref> სხვა კომპოზიტორების ნაწარმოებთა შორის იყო: [[კარლ მარია ფონ ვებერი|ვებერის]] „[[ცეკვის მოსაწვევი (ვებერი)|ცეკვის მოსაწვევი]]“; [[ფრიდერიკ შოპენი|შოპენის]] [[მაზურკები (შოპენი)|მაზურკები]]; [[იგნაც მოშელესი]]ს, შოპენისა და [[ფერდინანდ ჰილერი]]ს ეტიუდები; აგრეთვე ბეთჰოვენის, შუმანის, ვებერისა და ჰუმელის ცნობილი ნამუშევრები და დრო და დრო ბახის, ჰანდელისა და სკარლატის შერჩეული ნაწარმოებები.

კონცერტთა უმეტესობა ტარდებოდა სხვა მუსიკოსებთან ერთად, ამიტომაც ლისტი ხშირად უკრავდა მომღერლებთან ერთად, მონაწილეობას იღებდა [[კამერული მუსიკა|კამერულ მუსიკაში]], ან თავის სოლო მონაკვეთთან ერთად ორკესტრის თანხლებითაც უკრავდა. ყველაზე ხშირად შესრულებულ ნამუშევართა შორის იყო: „[[კონცერტ-შტიუკი ფა მინორში (ვებერი)|კონცერტ-შტიუკი]]“, ბეთჰოვენის „[[საფორტეპიანო კონცერტი №5|იმპერატორის კონცერტი]]“ და „[[საგუნდო ფენტეზი (ბეთჰოვენი)|საგუნდო ფენტეზი]]“, და „ჰექსამერონის“ ლისტის მიერ გადამუშავებული საფორტეპიანო და საორკესტრო ვერსია. მისი კამერული მუსიკა შეიცავდა [[იოჰან ნეპომუკ ჰუმელი]]ს „სეპტეტს“, ბეთჰოვენის „[[საფორტეპიანო ტრიო, ოპ. 97 (ბეთჰოვენი)|ერცჰერცოგის ტრიოსა]]“ და „[[ვიოლინოს სონატა №9 (ბეთჰოვენი)|კროიცერის სონატას]]“, და [[ჯოაკინო როსინი]]ს, [[გაეტანო დონიცეტი]]ს, ბეთჰოვენისა და განსაკუთრებით [[ფრანც შუბერტი]]ს მრავალ ნაწარმოებს. ზოგ კონცერტზე ლისტი პროგრამის გასაზიარებლად მუსიკოსებს ვერ პოულობდა და გახდა ერთ-ერთი პირველთაგანი, ვინც ფორტეპიანოს სოლოკონცერტების ჩატარება დაიწყო. ტერმინი ფორტეპიანოს სოლოკონცერტი, იგივე „piano recital“, შექმნა გამომცემელმა ფრედერიკ ბილმა 1840 წლის 9 ივნისს ლისტის [[ჰანოვერის კვადრატული ოთახები|ჰანოვერის კვადრატულ ოთახებში]] ჩატარებული კონცერტისთვის,{{sfn|უოკერი|1987|p=356}} თუმცა ლისტი სოლოკონცერტებს 1839 მარტისთვის უკვე ატარებდა.<ref>იხილეთ: ოვარი: „ფერენც ლისტი“, გვ. 147.</ref>

=== ინსტრუმენტები ===
[[File:FranzLisztPiano.jpg|thumb|upright|ლისტის ერთ-ერთი ფორტეპიანო თავის ბინაში, ბუდაპეშტი]]
ვაიმარში ლისტის ფორტეპიანოთა შორის იყო [[სებასტიან ერარი|ერარისა]] და [[ბახშტაინი]]ს პიანინოები, ბეთჰოვენის [[ჯონ ბროდვუდი და ვაჟები|ბროდვუდისა]] და [[ბოისელოტი და ფილსი|ბოისელოტის]] როიალები. ცნობილია, რომ ლისტი ბოისელოტის ფორტეპიანოებს იყენებდა პორტუგალიაში მოგზაურობისას{{sfn|უოკერი|1987|p=409}} და მოგვიანებით, 1847 წელს, კიევსა და ოდესაში. იგი ფორტეპიანოს ვაიმარში თავის ვილა ალტენბურგში ინახავდა.{{sfn|უოკერი|1987b|p=[https://books.google.com/books?id=yNhQhSgRlWIC&pg=PA77 77]}} ეს ინსტრუმენტი დღეს დაკვრის მდგომარეობაში არ არის და 2011 წელს [[ვაიმარის კლასიკური ფონდი]]ს შეკვეთით [[პოლ მაკნალტი|პოლ მაკნალტმა]] ბოისელოტის ფორტეპიანოს ასლი დაამზადა, რომელიც დღეს ლისტის ორიგინალი ფორტეპიანოს გვერდით დგას.<ref>{{Cite web|title=Flügel, Kopie von Paul McNulty|url=https://www.klassik-stiftung.de/service/fotothek/digitalisat/100-2017-0444/|access-date=2 თებერვალი, 2021|website=Klassik Stiftung Weimar|language=გერმანული}}</ref>

1840-იან წლებში ბახის ორგანის მუსიკისადმი გაღვივებული ინტერესის შედეგად ლისტმა ფორტეპიანო-ორგანი პარიზული კომპანია „Alexandre Père et Fils“-ისგან შეუკვეთა. ინსტრუმენტი — ფორტეპიანოსა და ფისჰარმონიის კომბინაცია კლავიშთა სამი რიგითა და პედლებით — 1854 წელს ერარის 1853 წლის ფორტეპიანოს გამოყენებით ბერლიოზის ზედამხედველობის ქვეშ დამზადდა. კომპანიამ ინსტრუმენტს „ფორტეპიანო-ლისტი“ დაარქვა და ვილა ალტენბურგში 1854 წლის ივლისში დადგა,<ref>{{Cite book |last=ლისტი |first=ფერენცი|url=https://www.worldcat.org/oclc/41404712 |title=ფერენც ლისტი და აგეს სტრიტ-კლინდვორთი: მიმოწერა, 1854-1886 |date=2000 |publisher=Pendragon Press |others=აგნეს სტრიტ-კლინდვორთი, პაულინ პოკნელი |isbn=1-57647-006-7 |location=ჰილსდეილი, ნიუ-იორკი|page=68 |oclc=41404712}}</ref> რომელიც ამჟამად გამოფენილია კოლექციაში „მუსიკის მეგობრების საზოგადოება ვენაში“.<ref name="queenpiano">{{Cite web |title=ინსტრუმენტების დედოფალი ლისტის ნამუშევრებში |url=https://concert.lisztacademy.hu/news/the-queen-of-instruments-in-liszts-oeuvre-118564 |access-date=2022-10-26 |website=concert.lisztacademy.hu |language=en}}</ref>{{sfn|უოკერი|1987b|p=[https://books.google.com/books?id=yNhQhSgRlWIC&pg=PA77 77]}}

ლისტი ფლობდა კიდევ ორ ორგანს, რომლებიც თავის ბუდაპეშტის რეზიდენციაში მოგვიანებით დაიდგა. პირველი ვაიმარში მყოფი ინსტრუმენტის პატარა ვერსია იყო — ფორტეპიანოსა და ფისჰარმონიის კომბინაცია კლავიშთა ორი ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი რიგით: ზედა 1864 წლის ერარის ფორტეპიანოსთვის, ქვედა კი ფისჰარმონიისთვის — კვლავ Alexandre Père et Fils-ის მიერ 1865 წელს აწყობილი. მეორე „კაბინეტის ორგანი“ იყო — დიდი საკონცერტო ფისჰარმონია, რომელიც დეტროიტსა და ბოსტონში „მესონმა და ჰამლინმა“ ააგო და ლისტს 1877 წელს გადასცა.<ref name="queenpiano" /> „მესონმა და ჰამლინმა“ მოგვიანებით ამ ორგანის განახლებული ვერსია სახელწოდებით „ლისტის ორგანი“ გაყიდვაში შემოიტანა. ეს ფისჰარმონია საბოლოოდ იყიდა ამერიკაში მცხოვრებმა ინგლისელმა „მისტერ სმითმა“. მისტერ სმითმა იგი 1911 წელს ამერიკელ კოლექციონერს 50 000 დოლარად მიჰყიდა.<ref>"იანკმა ლისტის ორგანი მოიპოვა" (PDF). The Diapason. 2 (3): 2. 1 თებერვალი, 1911.</ref>

==მუსიკალური ნამუშევრები==
{{მთავარი|ფერენც ლისტის მუსიკალური ნამუშევრები}}
{{იხილეთ აგრეთვე|ფერენც ლისტის ნაწარმოებების სია}}
ლისტი ნაყოფიერი კომპოზიტორი იყო. იგი ფართოდ ცნობილია თავისი საფორტეპიანო მუსიკისთვის, მაგრამ ასევე ქმნიდა მუსიკას ორკესტრისთვისა და სხვა ანსამბლებისთვის, რომლებიც ყოველთვის შეიცავდა კლავიშებიან საკრავებს. ლისტის საფორტეპიანო ნამუშევრებზე საუბრისას ხშირად ხაზი ესმება მათ სირთულეს. მისი ზოგიერთი ნამუშევარი [[საპროგრამო მუსიკა|საპროგრამოა]], რომლებიც შთაგონებულია პოეზიითა თუ ხელოვნებით. ლისტს მიაწერენ [[სიმფონიური პოემა|სიმფონიური პოემის]] შექმნას.

===საფორტეპიანო მუსიკა===
{{მოსმენა2|type=music
 | filename     = Franz Liszt - Second Hungarian Rhapsody.ogg
 | title        = უნგრული რაფსოდია №2
 | description  = შეასრულა [[მართა გოლდშტაინი|მართა გოლდშტაინმა]] 1851 წლის ერარის ფორტეპიანოზე
}}
ლისტის ყველაზე ფართოდ ცნობილი მუსიკა თავისი საფორტეპიანო ნაშრომებია. ვაიმარში ცხოვრებისას მან დაწერა 19 [[უნგრული რაფსოდიები|უნგრული რაფსოდია]], რომლებიც თავისივე „მადიარ დალოკის/რაფსოდიაკის“ გადამუშავებული ვერსიებია. მისი საგულდაგულოდ გადამუშავებული შედევრი „[[Années de pèlerinage]]“ („პილიგრიმობის წლები“) შეიცავს უდავოდ ყველაზე გამომწვევ და
ამაღელვებელ ნამუშევრებს. სამი სუიტის კრებული მოიცავს როგორც „Suisse Orage“-ის („შტორმი“) ვირტუოზულ დონეს, ისევე [[მიქელანჯელო]]სა და [[რაფაელი]]ს ნამუშევრების სათუთ და წარმოსახვით ვიზუალიზაციას (მეორე კრებულში). „Années de pèlerinage“-ში გადმოცემული ზოგიერთი ნაწარმოები ლისტის ადრინდელი ნამუშევრების ტრანსკრიფციაა; პირველ „წელში“ ცოცხლდება ლისტის მიერ ადრე დაწერილი „Album d'un voyageur“, ხოლო მეორე წიგნი უბრუნდება სიმღერების ტრანსკრიფციებს, რომლებიც ერთხელ ცალკე გამოქვეყნდა სახელწოდებით „Tre sonetti di Petrarca“ („პეტრარკას სამი სონეტა“). ლისტის ნამუშევრების უმეტესობის ნაკლები ცნობადობა აიხსნება მათი უზომო რაოდენობითა და ტექნიკური სირთულის დონით.

ლისტის საფორტეპიანო ნამუშევრები ძირითადად იყოფა ორ კატეგორიად: ორიგინალური ნამუშევრები და სხვა კომპოზიტორთა ნაწარმოებების ტრანსკრიფციები, პარაფრაზები ან ფანტაზიები. მისი ორიგინალური ნამუშევრების მაგალითია 1833 წლის მაისის „[[პოეტური და რელიგიური ჰარმონიები|Harmonies poétiques et religieuses]]“ („პოეტური და რელიგიური ჰარმონიები“) და 1853 წლის [[საფორტეპიანო სონატა (ლისტი)|სონატა სი მინორში]]. ლისტის ტრანსკრიფციებს შორისაა შუბერტის სიმღერები, ფენტეზები საოპერო მელოდიებზე და [[ჰექტორ ბერლიოზი]]სა და [[ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენი]]ს სიმფონიების საფორტეპიანო ვერსიები. ლისტმა ფორტეპიანოსთვის ასევე ააწყო თავისი ინსტრუმენტული და ვოკალური ნამუშევრები, როგორიცაა „[[ფაუსტ სიმფონია|ფაუსტ სიმფონიის]]“ მონაკვეთი „Gretchen“, პირველი „[[მეფისტო ვალსები#№1, S. 514|მეფისტო ვალსი]]“ და „[[Liebesträume|Liebesträume №3]]“, ასევე „Buch der Lieder“-ის („სიმღერების წიგნი“) ორი ტომი.

===ტრანსკრიფციები===
{{მთავარი|ფერენც ლისტის ტრანსკრიფციები}}
ლისტმა მრავალი სახეობის მუსიკის საფორტეპიანო [[ტრანსკრიფცია (მუსიკა)|ტრანსკრიფცია]] დაწერა. მართლაც, მისი ნამუშევრების თითქმის ნახევარი სხვა კომპოზიტორთა მუსიკის ფორტეპიანოსთვის არანჟირებული ვერსიებისგან შედგება.<ref name="Reflections on Liszt">{{Cite book|title=მოსაზრებები ლისტზე|last=უოკერი|first=ალან|author-link=ალან უოკერი (მუსიკოლოგი)|year=2011|isbn=978-0-8014-7758-4|location=ითაკა, ნიუ-იორკი|oclc=1002304037}}</ref> მათ დიდ ნაწილს ლისტი ღონისძიებებზე უკრავდა. XIX საუკუნის შუა ხანებისთვის საორკესტრო შესრულებები, დღევანდელობასთან შედარებით, გაცილებით უფრო იშვიათი იყო და მნიშვნელოვანი ქალაქების გარეთ — არარსებული; ამიტომაც ლისტის ტრანსკრიფციებმა დიდი როლი ითამაშა მრავალფეროვანი მუსიკის პოპულარიზაციაში, როგორიცაა, მაგალითად, [[ბეთჰოვენის სიმფონიები (ლისტი)|ბეთჰოვენის სიმფონიები]].<ref>{{Cite news|url=http://www.nybooks.com/articles/2012/02/23/super-power-franz-liszt/|title=ფერენც ლისტის სუპერ ძალა|last=როსენი|first=ჩარლზ|author-link=ჩარლზ როსენი|date=23 თებერვალი, 2012|work=[[The New York Review of Books]]|access-date=11 მარტი, 2018}}</ref> პიანისტმა [[სიპრიან კაცარისი|სიპრიან კაცარისმა]] განაცხადა, რომ ორიგინალ სიმფონიებს ლისტის ტრანსკრიფციები ურჩევნია,<ref>{{cite web |url=https://www.pianostreet.com/blog/articles/cyprien-katsaris-beethoven-in-a-new-light-10692/ |title=სიპრიან კაცარისი - ბეთჰოვენი ახალი ნათებით |accessdate=2022-12-30|date = 12 დეკემბერი, 2022|publisher=Piano Street Magazine}}</ref> ხოლო [[ჰანს ფონ ბიულოვი|ჰანს ფონ ბიულოვმა]] აღიარა, რომ თავისი „დანტე სონეტის“ „Tanto gentile“-ის ლისტისეული ვერსია საკუთარ დაწერილ ორიგინალზე უკეთესი იყო.{{refn|იხილეთ ლისტის 1975 წლის 13 დეკემბრის წერილი ლუის ფონ ველცთან: ჰანს ფონ ბიულოვი: ''Briefe'', ტომი 5, რედ. მარია ფონ ბიულოვი, ლაიფციგი 1904, გვ. 321.|group=შ}} ლისტის ტრანსკრიფციების სხვა ცნობილი მაგალითია შუბერტის სიმღერები, საოპერო მელოდიები და ბერლიოზისა და ბეთჰოვენის სიმფონიების ფორტეპიანოსთვის არანჟირებული ვერსიები.

საფორტეპიანო ტრანსკრიფციებთან ერთად, ლისტმა ასევე დაწერა საორგანო ტრანსკრიფციები, მაგალითად [[ოტო ნიკოლაი]]ს  „საეკლესიო ფესტივალის უვერტიურა გალობაზე 'Ein feste Burg'“, [[ორლანდო დი ლასო]]ს მოტეტი „Regina coeli“, შოპენის ზოგიერთი პრელუდია, ბახის [[BWV 21|კანტატა №21]] და ვაგნერის „[[Tannhäuser]]“.<ref>{{citation |title=ლისტის საორგანო მუსიკა|author=ზოლტან გარონი|journal=The New Hungarian Quarterly |issue=ზამთარი 1985 |date=1985 |url=http://www.gardonyi.de/zg_the_organ_music_of_liszt.pdf}}.</ref>

===საორგანო მუსიკა===
ლისტმა თავისი ორი უდიდესი საორგანო ნაწარმოები 1850-1855-იან წლებში ვაიმარში ცხოვრებისას შექმნა, ქალაქში, რომელშიც საორგანო მუსიკის ხანგრძლივი ტრადიცია არსებობდა, მაგალითად, იოჰან სებასტიან ბახი. [[ჰამფრი სირლი]] ამ ნაწარმოებებს — [[ფენტეზი და ფუგა გალობაზე „Ad nos, ad salutarem undam“]] და [[პრელუდია და ფუგა ბ-ა-ხ-ზე]] — უწოდებს ლისტის „უმნიშვნელოვანეს ორიგინალურ საორგანო ნამუშევრებს“,<ref name="Searle, 11:46">{{harvnb|სირლი|loc=11:46}}</ref> ხოლო [[დერეკ უოტსონი (მსახიობი და მუსიკოლოგი)|დერეკ უოტსონი]] თავის წიგნში „ლისტი“ ნაწარმოებებს მიიჩნევს XIX საუკუნის უმნიშვნელოვანეს საორგანო ნამუშევრებად, რომლებმაც მოასწავა ისეთი ორგანისტების ნამუშევრები, როგორებიც არიან: რეგერი, ფრენკი, სენ-სანსი და სხვები.{{sfn|უოტსონი|2000|p=[https://archive.org/details/lisztwats00wats/page/286/mode/2up 286]}} „Ad nos“ არის გახანგრძლივებული ფანტაზია, ადაჯიო და ფუგა, რომელიც ნახევარ საათზე ხანგრძლივია, ხოლო პრელუდია და ფუგა ბ-ა-ხ-ზე შეიცავს ქრომატულ ელემენტებს, რაც ზოგჯერ ტონალობის შეგრძნებას აქარწყლებს. ლისტმა თავისი ქალიშვილის გარდაცვალების შემდეგ, 1862 წელს, დაწერა ვარიაციების მონუმენტური კრებული, რომელიც დააფუძნა [[ბახის კანტატების სია|ბახის კანტატის]] „[[ვაინენი, კლაგენი, ზორგენი, ცაგენი, BWV 12]]“ (რომელიც ბახმა მოგვიანებით გადააკეთა სახელწოდებით „{{lang|la|Crucifixus}}“ [[მესა სი მინორში]]) მეორე მოქმედების პირველ სექციაზე.<ref name="Groveonline" /> მან ასევე დაწერა რეკვიემი საორგანო სოლოსთვის, რომელიც სრულდებოდა ლიტურგიულად სიტყვიერი რეკვიემის მესის თანხლებით.<ref name="Searle, 11:46" />

===სიმღერები===
ლისტმა დაწერა დაახლოებით ექვსი დუჟინი ორიგინალური სიმღერა ფორტეპიანოს თანხლებით. უმეტეს შემთხვევებში, ტექსტი გერმანული ან ფრანგული იყო, თუმცა ზოგიერთი სიმღერა იტალიურ და უნგრულ ენებზეა, ხოლო ერთი — ინგლისურზე. ლისტმა პირველი სიმღერა „Angiolin dal biondo crin“ 1839 წელს დაწერა, ხოლო 1844 წლისთვის სიმღერათა რაოდენობამ დაახლოებით ორ დუჟინს მიაღწია. ზოგიერთი მათგანი ცალკეულ ნაწარმოებად გამოქვეყნდა. ამასთან ერთად, 1843-1844 წლებში გამოსცა „Buch der Lieder“-ის („სიმღერების წიგნი“) სერიები. თავდაპირველად სამი ტომის გამოცემა იგეგმებოდა, თითოში ექვსი სიმღერით, მაგრამ მხოლოდ ორი ტომი გამოიცა.

დღესდღეობით ლისტის სიმღერები შედარებით უცნობია. სიმღერას „Ich möchte hingehn“ ხშირად მხოლოდ ერთი ტაქტის გამო მოიხსენიებენ, რომელიც წააგავს ვაგნერის „[[ტრისტან და იზოლდა (ოპერა)|ტრისტან და იზოლდას]]“ [[ტრისტან-აკორდი|გამხსნელ მოტივს]]. ხშირად გამოითქმის აზრი, რომ ლისტმა ეს მოტივი 10 წლით ადრე დაწერა, ვიდრე ვაგნერმა „ტრისტანზე“ მუშაობა დაიწყო 1857 წელს.{{refn|მაგალითისთვის, იხილეთ {{harvnb|რააბე|1931|p=127}}, და {{harvnb|უოკერი|1987|p=408}}.|group=შ}} „Ich möchte hingehn“-ის ორიგინალური ვერსია უდავოდ 1844 ან 1845 წელს დაიწერა; თუმცა არსებობს ოთხი ხელნაწერი, რომელთაგან ერთი, [[ავგუსტ კონრადი]]ს მიერ შექმნილი ასლი, შეიცავს „ტრისტანის“ მოტივის ტაქტს. იგი ლისტმა საკუთარი ხელით ჩაამატა. ვინაიდან 1858 წლის მეორე ნახევარში ლისტი თავისი სიმღერების გამოსაქვეყნებლად ემზადებოდა და ვაგნერის „ტრისტანის“ პირველი მოქმედება ახალი მიღებული ჰქონდა, ლოგიკურია, რომ ჩამატებული ვერსია ვაგნერის [[მუსიკალური ციტირება|ციტირება]] იყო.{{refn|იხილეთ: მუელერი, რენა ჩარინი: ''ლისტის „Tasso“ წიგნაკი: სწავლა წყაროებსა და გადამუშავებებში'', ფილოსოფიის დოქტორის ხარისხის დისერტაცია, ნიუ-იორკის უნივერსიტეტი, 1986, გვ. 118ff.|group=შ}}

===საპროგრამო მუსიკა===
{{მოსმენა2|type=music|filename=Liszt Totentanz.ogg|title=''ტოტენტანცი''|description=ლისტის მიერ 1838 წელს დაწერილი „[[ტოტენტანცი (ლისტი)|მკვდართა ცეკვა]]“ მიიჩნევა ძალიან მოდერნისტულ ნაწარმოებად, განსაკუთრებით, დარტყმითი მონაკვეთისა და მოგონებების აღმძვრელი სტილის გათვალისწინებით.<ref>{{cite web |url= https://evanstonsymphony.org/content/liszt-adds-romantic-flourishes-classic-theme-totentanz|title= ლისტმა „ტოტენტანცის“ კლასიკურ თემატურობას რომანტიკული ხვეულები დაამატა|accessdate=2022-12-30|publisher=ევანსტონის სიმფონიური ორკესტრი}}</ref>}}

ლისტი თავის ზოგიერთ ნამუშევარში იყენებდა შედარებით ახალ [[საპროგრამო მუსიკა|საპროგრამო მუსიკის]] იდეას — მუსიკის ამ ჟანრის მიზანი არის პეიზაჟის, პოემისა ან კონკრეტული პერსონაჟის აღწერა. (ამის საპირისპიროა [[აბსოლუტური მუსიკა]], რომლის მიზანია მხოლოდ მუსიკის აღწერა, და იგი არ მიემართება გარე სამყაროს არცერთ სხვა ელემენტს.)

ლისტის თვალით დანახული საპროგრამო მუსიკა იკვეთება ჯერ კიდევ თავის ახალგაზრდობაში დაწერილი „Album d'un voyageur“-ის (1837) შესავალში. მასზე დაყრდნობით, პეიზაჟს კონკრეტული სახეობის ხასიათის აღძვრა შეუძლია. ვინაიდან მუსიკასაც შეუძლია ხასიათის აღძვრა, პეიზაჟთან მისტიკური მსგავსების წარმოსახვა შესაძლებელია. ამ ნააზრევში მუსიკა პეიზაჟს არ ხატავს, არამედ იგი მას ემთხვევა მესამე კატეგორიაში, ხასიათში.

1854 წლის ივლისში ლისტმა თავის ესეში, რომელშიც ბერლიოზსა და ნაწარმოებზე „[[ჰაროლდი იტალიაში]]“ საუბრობს, განაცხადა, რომ ყველა მუსიკა საპროგრამო არ იყო. თუკი კამათისას ვინმე საპირისპიროს მტკიცებას დაიწყებდა, უმჯობესი იქნებოდა, საპროგრამო მუსიკის ყველანაირი იდეის გვერდით გადადება. მაგრამ შესაძლებელი იქნებოდა მუსიკალური მოტივის ბედი განსაზღვრულიყო  ისეთი ელემენტების გამოყენებით, როგორიცაა ჰარმონია, მოდულირება, რიტმი, ინსტრუმენტიზაცია და მისთ. ნებისმიერ შემთხვევაში, მუსიკის ნაწარმოებს პროგრამა მხოლოდ მაშინ შეიძლება დაემატოს, როცა ეს ამ ნაწარმოების ადეკვატური გააზრებისთვის აუცილებელია.

მოგვიანებით, 1864 წელს, ლისტმა მარი დ'აგუსთან მიწერილ წერილში განაცხადა:
{{ციტირება|
თავშეკავების გარეშე სრულიად ვეთანხმები იმ წესს, რომლის ჩემთვის შეხსენებაც ასე კეთილად გსურს, რომ მუსიკალურმა ნამუშევრებმა, რომლებიც ზოგადი აღქმით მიჰყვებიან პროგრამას, წარმოსახვასა და ემოციებზე გავლენა უნდა მოახდინონ ნებისმიერი პროგრამისგან დამოუკიდებლად. სხვა სიტყვებით: ყოველი ლამაზი მუსიკა უნდა იყოს პირველხარისხოვანი და ყოველთვის უნდა დააკმაყოფილოს მუსიკის დაუწერელი აბსოლუტური წესები, რომელთა დარღვევა მიუღებელია.{{refn|გადმოთარგმნილია ფრანგულიდან, იხილეთ: {{harvnb|ლისტი|დ'აგუ|1934|p=411}}|group=შ}}
}}

===სიმფონიური პოემები===
{{იხილეთ აგრეთვე|სიმფონიური პოემები (ლისტი)}}
[[File:Wilhelm von Kaulbach 001.jpg|thumb|upright=1|[[ვილჰელმ ფონ კაულბახი]]ს „Die Hunnenschlacht“ („ჰუნების ბრძოლა“), რომელიც ლისტის ერთ-ერთი სიმფონიური პოემის შთაგონების წყაროდ იქცა]]
სიმფონიური პოემა ან ტონალური პოემა არის ერთმოქმედებიანი საორკესტრო ნაწარმოები, რომლის ექსტრამუსიკალური პროგრამა მოიცავს ამბის თხრობას ან ილუსტრირებულ ელემენტს. ეს პროგრამა შეიძლება ეფუძნებოდეს პოემას, მოთხრობას ან რომანს, ნახატს, ან სხვა წყაროს. ტერმინი პირველად ლისტმა თავისი 13 ერთმოქმედებიანი საორკესტრო ნაწარმოების აღსაწერად გამოიყენა. კლასიკური თვალსაზრისით, ისინი არ წარმოადგენდნენ [[სიმფონია|სიმფონიის]] წმინდა მაგალითს, ვინაიდან მათში აღწერილი იყო [[მითოლოგია|მითოლოგიიდან]], რომანტიკული ლიტერატურიდან, ბოლოდროინდელი ისტორიიდან ან წარმოსახვითი ფენტეზიდან აღებული მოვლენები, საგნები ან პირები. სხვა სიტყვებით, ეს ნამუშევრები უფრო პროგრამული იყო, ვიდრე აბსტრაქტული.<ref>კენედი, 711.</ref> ეს ფორმა [[რომანტიზმი]]ს დამსახურებით ჩამოყალიბდა, რამაც მუსიკაში ლიტერატურული, მხატვრული და დრამატული კავშირების დამყარებას უბიძგა. იგი საპროგრამო მუსიკის მნიშვნელოვან ფორმად XIX საუკუნის მეორე ნახევარში იქცა.<ref name="sp1233">{{harvnb|სპენსერი|2002|loc=1233}}</ref>

პირველი 12 სიმფონიური პოემა დაიწერა 1848-58 წლებში (თუმცა გამოყენებული მასალის ნაწილი უფრო ადრე შეიქმნა); მეცამეტე კი — „Von der Wiege bis zum Grabe“ („აკვნიდან საფლავამდე“) — 1882 წელს. ლისტის მიზანი, როგორც [[ჰიუ მაკდონალდი]] „[[გროუვის მუსიკალური ლექსიკონი|გროუვის მუსიკალური ლექსიკონში]]“ აღნიშნავს, იყო, ამ ერთმოქმედებიან ნაწარმოებებს  „სიმფონიური ნააზრევის ტრადიციული ლოგიკა წარმოეჩინათ“.{{sfn|მაკდონალდი|loc=18:429}} ეს ლოგიკა, რომელმაც ხორცი შეისხა [[სონატას ფორმა|სონატას ფორმაში]], ტრადიციულად რიტმის, [[მელოდია|მელოდიისა]] და ჰარმონიის ფარული შესაძლებლობების გამოვლენას გულისხმობდა, ვინაიდან მათ ერთმანეთთან შერწყმის, განცალკევებისა და კონტრასტის შესაძლებლობა მიეცათ.{{sfn|კუპერი|1946|loc=29}} ბეთჰოვენმა თავის მუსიკას შემატა გრძნობათა ინტენსიურობა და აუდიტორის ამ გრძნობაში ჩართულობა, [[სიმფონია № 3 (ბეთჰოვენი)|სიმფონია „საგმიროდან“]] მოყოლებული, იგი იყენებდა მუსიკის მარჯვე ელემენტებს — [[მელოდია]], [[ბანი (მუსიკა)|ბანი]], [[კონტრაპუნქტი]], რიტმი და ჰარმონია — ელემენტთა სინთეზის ახალი პრინციპით.{{sfn|ტემპერლეი|loc=18:455}}

ლისტი შეეცადა, სიმფონიურ პოემაში მუსიკის ბუნების ამგვარი მოდერნიზაცია განევრცო და დაემატებინა ფორმალური კლასიკური პრინციპებისა და გარე ლიტერატურული ცნებების ურთიერთშეთავსების რომანტიკული იდეალი. ამის მისაღწევად, მან გააერთიანა [[ოვერტიურა|ოვერტიურისა]] და [[სიმფონიის]] ელემენტები აღწერით ელემენტებთან, რითაც ფორმითა და მასშტაბით მიუახლოვდა სიმფონიის პირველ მოქმედებას.<ref name="sp1233" />  ლისტმა სონატას ფორმის მეტად შემოქმედებითი ცვლილებების გატარებისას გამოიყენა ისეთი კომპოზიციური ხერხები, როგორიცაა [[ციკლური ფორმა]], [[ლაიტმოტივი]] და [[თემატური ტრანსფორმაცია]], რითაც ამ ნამუშევრებს დამატებითი შეხმატკბილებულობა შესძინა.<ref>სირლი, „საორკესტრო ნამუშევრები“, 281; {{harvnb|უოკერი|1987b|p= 357}}.</ref> მსგავსი კომპოზიციების შექმნა მეტად შრომატევადი და რთული აღმოჩნდა, საჭირო იყო შემოქმედებითი ექსპერიმენტების უწყვეტი პროცესი, რაც მოიცავდა კომპოზიციის მრავალ საფეხურს, რეპეტიციასა და გადამუშავებას, რათა ისეთი ვერსია ჩამოყალიბებულიყო, როგორშიც მუსიკის განსხვავებული ნაწილები გაწონასწორებული იყო.{{sfn|უოკერი|1987b|p=[https://books.google.com/books?id=yNhQhSgRlWIC&pg=PA304 304]}}

===გვიანი ნამუშევრები===
{{იხილეთ აგრეთვე|ფერენც ლისტის გვიანი ნამუშევრები}}
ვაიმარში გატარებული წლების ბოლოს შექმნილი ნაწარმოებებით, ლისტი უფრო და უფრო განუდგა თავისი დროის მუსიკალურ გემოვნებას. ამის ადრეული მაგალითია [[ნიკოლაუს ლენაუ]]ს პოემაზე დაფუძნებული მელოდრამა „Der traurige Mönch“ („სევდიანი ბერი“), რომელიც 1860 წლის დასაწყისში დაწერა. როცა XIX საუკუნის ჰარმონიები უმეტესად წარმოადგენდა მაჟორულ ან მინორულ ტრიადებს, რომლებსაც [[კონსონანსი და დისონანსი|დისონანსები]] შეიძლება დამატებოდა, ლისტმა ცენტრალურ აკორდად [[გაფართოებული ტრიადა]] გამოიყენა.

სხვა მაგალითებს ვაწყდებით ლისტის „Années de Pélerinage“-ის („პილიგრიმობის წლები“) მესამე ტომში. 1877 წლის სექტემბერში დაწერილმა „Les Jeux d'Eaux à la Villa d'Este“-მ („[[ვილა-დ’ესტე]]ს შადრევნები“) მოასწავა [[კლოდ დებიუსი]]სა და [[მორის რაველი]]ს მსგავს თემებზე შექმნილი ნაწარმობების იმპრესიონიზმი. სხვა ნაწარმოებები, როგორიცაა, მაგალითად, 1867 წლის  „Marche funèbre, En mémoire de {{nowrap|Maximilian I,}} Empereur du Mexique“ („დამკრძალავი მარში, [[მაქსიმილიან I (მექსიკა)|მაქსიმილიან I-ის]], მექსიკის იმპერატორის, ხსოვნის პატივსაცემად“){{refn|"In magnis et voluisse sat est"-ის („დიდებულ საქმეებისთვის მათი სურვილი საკმარისია“) წარწერის მიხედვით, ლისტის ახალგაზრდობა დაკავშირებული იყო თავის მეგობართან, ფელიქს ლიხნოვსკისთან.|group=შ}}, XIX და XX საუკუნეებთან სტილისტურად დაკავშირებული არ არის.

მოგვიანებით ეტაპზე ლისტი ცდიდა „აკრძალულ“ ტექნიკებს, როგორიცაა პარალელური მეხუთეები ნაწარმოებში „Csárdás macabre“{{refn|ლისტმა ხელნაწერის ყდაზე მიაწერა: „Darf man solch ein Ding schreiben oder anhören?“ („შეიძლება ასეთი რამის დაწერა ან მოსმენა?“)|group=შ}} („სიკვდილის ჩარდაში“) და [[ატონალური მუსიკა|ატონალობა]] „[[Bagatelle sans tonalité]]“-ში („ბაგატელი ტონალობის გარეშე“). „მეორე მეფისტო ვალსი“ და მსგავსი ნაწარმოებები მრავალი გამეორებისა და მოკლე მოტივების გამო არატრადიციულია. საცდელი მახასიათებლები ასევე იკვეთება 1878 წლის „[[Via crucis (ლისტი)|Via crucis]]“-ში, ისევე, როგორც „Unstern!“-ში, „[[Nuages gris]]“-სა და 1880-იანი წლების ორ ნამუშევარში სახელწოდებით „[[La lugubre gondola]]“.

==ლიტერატურული ნამუშევრები==
თავისი მუსიკალური ნამუშევრების გარდა, ლისტი ასევე წერდა ესეებს მრავალ საკითხზე. მისი განვითარების შესახებ ყველაზე მნიშვნელოვან ცნობებს გვაწვდის სტატიათა სერია „De la situation des artistes“ („ხელოვანთა სიტუაციის შესახებ“), რომელიც გამოაქვეყნა პარიზულმა „Gazette musicale“-მა 1835 წელს. 1835-36 წლების ზამთარში, როცა ლისტი [[ჟენევა]]ში ცხოვრობდა, კიდევ დაახლოებით ნახევარი დუჟინი ესე გამოიცა. ერთ-ერთ მათგანში, რომლის გამოცემაც „ემ პრიმის“ ფსევდონიმით იგეგმებოდა, განხილული იყო ლისტის საკუთარი ნამუშევრები. იგი გადაეგზავნა მორის შლეზინგერს, „Gazette musicale“-ის რედაქტორს. შლეზინგერმა ბერლიოზის რჩევა გაითვალისწინა და ესე არ გამოაქვეყნა.{{refn|იხილეთ ბერლიოზის მიერ 1836 წლის 28 აპრილს ლისტთან მიწერილი წერილი: ბერლიოზი, ჰექტორი: Correspondance générale II, 1832–1842, éditée sous la direction de Pierre Citron, პარიზი 1975, გვ. 295.|group=შ}} 1837 წლის დასაწყისში ლისტმა გამოაქვეყნა [[ზიგიზმუნდ თალბერგი]]ს რამდენიმე საფორტეპიანო ნამუშევრის მიმოხილვა, რამაც უზარმაზარი სკანდალი გამოიწვია.{{refn|მაგალითად, იხილეთ ლისტის 1857 წლის 9 იანვრის წერილი ვილჰელმ ჯოზეფ ფონ ვასილიევსკისთან, : La Mara (რედ.): [https://www.fulltextarchive.com/page/Letters-of-Franz-Liszt-Volume-1--From-Paris6/#p79 ''Liszts Briefe, Band 1'', მთარგმნელი: კონსტანსია ბეიჩი], ნ. 171.|group=შ}} ლისტმა ასევე გამოაქვეყნა წერილთა სერია სახელწოდებით „ბაკალავრის წერილები“, რომელიც 1841 წელს დასრულდა.

ვაიმარში ცხოვრებისას ლისტმა დაწერა ესეების სერია ოპერებზე, [[კრისტოფ ვილიბალდ გლუკი|გლუკიდან]] დაწყებული [[რიხარდ ვაგნერი|ვაგნერით]] დამთავრებული. იგი ასევე წერდა ბერლიოზსა და სიმფონიაზე „[[ჰაროლდი იტალიაში]]“, [[რობერტ შუმანი|რობერტ]] და [[კლარა შუმანი|კლარა შუმანზე]], [[ჯონ ფილდი (კომპოზიტორი)|ჯონ ფილდის]] ნოქტიურნებზე, [[რობერტ ფრანცი]]ს სიმღერებზე, ვაიმარში დაგეგმილ [[იოჰან ვოლფგანგ ფონ გოეთე|გოეთეს]] ფონდსა და მრავალ სხვა საკითხზე. ამასთან ერთად, ლისტმა დაწერა თავისი ახლო მეგობრის, კომპოზიტორი [[ფრიდერიკ შოპენი]]ს, ბიოგრაფია სახელწოდებით „შოპენის ცხოვრება“<ref>{{cite book|url=http://www.gutenberg.org/ebooks/4386|title=ფერენც ლისტის „შოპენის ცხოვრება“ |publisher=Gutenberg.org|date=1 აგვისტო, 2003|access-date=2 ნოემბერი, 2012}}</ref> და წიგნი [[ბოშები|ბოშებსა]] და უნგრეთში მათი მუსიკის შესახებ.

მიუხედავად იმისა, რომ ყოველი ეს ლიტერატურული ნამუშევარი ლისტის სახელით გამოიცა, ბოლომდე ნათელი მაინც არ არის, მათი რომელი ნაწილი დაწერა თავად. ცნობილია, რომ ახალგაზრდობაში გამოქვეყნებული წერილები მარი დ'აგუსთან ერთად დაწერა. ვაიმარში ცხოვრებისას კი მას პრინცესა ვიტგენშტაინი ეხმარებოდა. ხელნაწერთა უმეტესობა დაიკარგა, რის გამოც რთულია იმის განსაზღვრა, თუ რომელი ნამუშევრები დაწერა ლისტმა პირადად. აღსანიშნავია, რომ სიცოცხლის ბოლომდე ლისტი ამ ლიტერატურული ნამუშევრების შექმნაზე პასუხისმგებლობას საკუთარ თავზე იღებდა.

ლისტი 1885 წლის ბოლომდე მუშაობდა თანამედროვე ჰარმონიის ტრაქტატზე. პიანისტმა [[არტურ ფრიდჰაიმი|არტურ ფრიდჰაიმმა]], რომელიც ლისტის პირად მდივნად მუშაობდა, ვაიმარში ლისტის დოკუმენტებს შორის ტრაქტატი დაინახა. ლისტმა ფრიდჰაიმს უთხრა, რომ ჯერ ხელნაწერის, რომლის სახელწოდებაც იყო „მონახაზები მომავლის ჰარმონიისთვის“, გამოქვეყნების დრო არ დამდგარა. სამწუხაროდ, ტრაქტატი დაიკარგა.

==მემკვიდრეობა==
მიუხედავად იმისა, რომ იყო პერიოდი, როცა ლისტის ნაწარმოებებს ბევრი მიიჩნევდა, როგორც „მკვეხარასა“ და ზედაპირულს, დღეს აღიარებულია, რომ ლისტის მრავალმა ნაწარმოებმა, როგორებიცაა, მაგალითად, „Nuages gris“, „Les jeux d'eaux à la villa d'Este“, და მისთ., რომლებიც შეიცავს პარალელურ მეხუთეებს, სრულ-ტონალურ გამას, პარალელურად შემცირებულ და გაფართოებულ ტრიადებს, გადაუწყვეტელ დისონანსებს, განაპირობა და გავლენა იქონია XX საუკუნის ისეთი კომპოზიტორების მუსიკაზე, როგორებიც არიან დებიუსი, რაველი და [[ბელა ბარტოკი]].<ref>ელი ზიგმაისტერი, ''ახალი მუსიკის მოყვარულთა სახელმძღვანელო''; Harvey House 1973, გვ. 222</ref>

===ლისტის მოსწავლეები===
<!--[[List of music students by teacher: G to M#Franz Liszt]]-->
{{მმსმმ|ფერენც|ლისტი|ლისტის}}

====ადრეული მოსწავლეები====
1827 წლიდან ლისტმა დაიწყო მუსიკის წერისა და ფორტეპიანოზე დაკვრის გაკვეთილების ჩატარება. 1829 წლის 23 დეკემბერს მან დაწერა, რომ მისი გაკვეთილების გრაფიკი ისე იყო გადატვირთული, რომ ყოველ დღე, დილის რვის ნახევრიდან ღამის 10 საათამდე, სუნთქვასაც ძლივს ასწრებდა.{{refn|იხილეთ: La Mara (რედ.) [https://www.fulltextarchive.com/page/Letters-of-Franz-Liszt-Volume-1--From-Paris1/#p35 ''Liszts Briefe'', ტომი 1, მთარგმნელი: კონსტანსია ბეიჩი], ნ. 2.|group=შ}} ლისტის ამ პერიოდის მოსწავლეთა უმეტესობა მოყვარულები იყვნენ, მაგრამ ზოგიერთმა პროფესიონალური კარიერაც შეიქმნა. პირველის მაგალითია [[ვალერი დე გასპარენი|ვალერი ბუასიე]], მოგვიანებით გრაფინია დე გასპარინი. უკანასკნელის მაგალითებს წარმოადგენენ [[იულიუს აიხბერგი]], იერ უოლფი და [[ჰერმან კოენი (კარმელიტი)|ჰერმან კოენი]]. 1835-36 წლების ზამთარში ისინი [[ჟენევა]]ს კონსერვატორიაში ლისტის კოლეგები გახდნენ. უოლფი მოგვიანებით [[სანქტ-პეტერბურგი|სანქტ-პეტერბურგში]] წავიდა.

მოგზაურობის წლებში ლისტი ძალიან ცოტა გაკვეთილს ატარებდა. ამ პერიოდში მის მოსწავლეებს შორის იყვნენ [[იოჰან ნეპომუკ ჰუმელი]] და [[ვილჰელმ ფონ ლენცი]]. 1844 წლის გაზაფხულზე დრეზდენში ლისტმა გაიცნო ახალგაზრდა [[ჰანს ფონ ბიულოვი]], რომელიც მოგვიანებით მისი სიძე გახდა.

====გვიანი მოსწავლეები====
მას შემდეგ, რაც ლისტი ვაიმარში დასახლდა, მისი მოსწავლეების რაოდენობა გაიზარდა. მთელი ცხოვრების განმავლობაში ლისტს ჯამში მრავალი ასეული მოსწავლე ჰყავდა. [[ავგუსტ გიოლერიხი|ავგუსტ გიოლერიხმა]] გამოაქვეყნა მათი ვრცელი კატალოგი.{{refn|იხილეთ: {{harvnb|გიოლერიხი|თ.უ.|pp=131ff}}. გიოლერიხის შენიშვნის მიხედვით, მისი კატალოგი იმ დროისთვის ყველაზე სრულყოფილი იყო.|group=შ}} მან აღნიშნა, რომ „მოსწავლით“ გულისხმობდა სიტყვის ყველაზე ფართო აღქმას. შედეგად, მის კატალოგში შედიან როგორც პიანისტები და კომპოზიტორები, ასევე ვიოლინისტები, ჩელისტები, არფისტები, ორგანისტები, დირიჟორები, მომღერლები და თუნდაც მწერლები.

[[ლუდვიგ ნოლი]]ს მიერ შედგენილი კატალოგი ლისტმა თავად ჩაასწორა და დაადასტურა 1881 წლის სექტემბერში.{{refn|იხილეთ: {{harvnb|ნოლი|თ.უ.|pp=112ff}}. წიგნი შეიცავს ლისტის მიერ ნოლთან 1881 წლის 29 სექტემბერს მიწერილი წერილის ფაქსიმილეს, რომელშიც ლისტი კატალოგს ადასტურებს. ლისტის წერილი ასევე შეიცავს რჩევებს სახელთა წყობის შესახებ.|group=შ}} მასში მოცემულია 48 სახელი, რომელთა შორისაა:
[[კარლ ბერმანი]],
[[ფრანც ბენდელი]],
[[ჰანს ბრონზარტ ფონტ შელენდორფი|ჰანს ფონ ბრონზარტი]],
[[ჰანს ფონ ბიულოვი]],
[[იულიუს აიხბერგი]],
[[არტურ ფრიდჰაიმი]],
[[კარლ კლინდუერთი]],
[[უილიამ მეისონი (კომპოზიტორი)|უილიამ მეისონი]],
[[სოფი მენტერი]],
[[კარლ პოლიგი]],
[[დიონის პრუკნერი]],
[[იულიუს როიბკე]],
[[ედუარდ როისი]],
[[ჯოვანი სგამბატი]],
[[კარლ ტაუზიგი]],
[[ვერა ტიმანოვა]],
[[იუზეფ ვენიავსკი]],
[[ალექსანდ ვინტერბერგერი]], და
[[იულიუშ ზერემბსკი]]. ნოლის კატალოგში არ შევიდნენ [[კაროი აგაზი]], [[აგნეს სტრიტ-კლინდუერთი]] და სხვები.

1886 წლისთვის მსგავსი კატალოგი გაცილებით გრძელი იქნებოდა, მასში შევიდოდა ისეთი პირები, როგორებიცაა [[იუჯინ დ'ალბერტი]],
[[კონრად ანზორგე]],
[[უოლტერ ბეიჩი]],
[[უილიამ დეიესი]],
[[ავგუსტ გიოლერიხი]],
[[კარლ ლახმუნდი]],
[[ჟოზე ვიანა და მოტა]],
[[მერიც როსენტალი]],
[[ემილ ფონ ზაუერი|ემილ ზაუერი]],
[[ალექსანდრ ზილოტი]],
[[ბერნარდ სტავენჰაგენი]],
[[ავგუსტ სტრადალი]],
[[იშტვან ტომანი]],
და
[[ბეტინა უოკერი]].{{sfn|უოკერი|1892|pp=[https://archive.org/details/cu31924022431385/page/n101/mode/2up?view=theater 85ff]}}

ლისტის ზოგიერთი მოსწავლე მისით უკმაყოფილო იყო.{{refn|იხილეთ: {{harvnb|სტრადალი|1929|p=158}}|group=შ}} ამის მაგალითია იუჯინ დ'ალბერტი, რომელიც საბოლოოდ ლისტის მიმართ მტრულად განეწყო.{{refn|მაგალითისთვის, იხილეთ: {{harvnb|რამანი|1983|p=341}}.|group=შ}} [[ფელიქს დრეზეკე]], რომელიც ლისტის მოსწავლე ვაიმარში 1857 წელს გახდა, ამის კიდევ ერთი მაგალითია.

===ლისტის სწავლების მეთოდები===
ლისტი თავის მოსწავლეების ძალიან ცოტა ტექნიკურ რჩევას აძლევდა, იგი მათგან მოელოდა, როგორც თავად ამბობდა, „ჭუჭყიანი სარეცხი სახლში გაერეცხათ“. ამის მაგივრად, იგი ყურადღებას ამახვილებდა მუსიკალურ ინტერპრეტაციაზე [[ანეკდოტი]]ს, [[მეტაფორა|მეტაფორისა]] და ჭკუამახვილობის კომბინაციით. მან ერთ-ერთ მოსწავლეს, რომელიც ბეთჰოვენის [[საფორტეპიანო სონატა № 21 (ბეთჰოვენი)|„ვალდშტაინის“ სონატას]] შესავალ აკორდებს ფაქიზად უკრავდა, ურჩია, რომ მათთვის „ბიფშტექსი არ დაექუცმაცებინა“. სხვა მოსწავლეს, რომელიც ლისტის „Gnomenreigen“-ს („გნომების ფერხული“) რიტმის დაცვის გარეშე, მეტისმეტად სწრაფად, უკრავდა, უთხრა: „აი, კიდევ, სალათას ურევ.“ ლისტი ასევე ცდილობდა, თავიდან აერიდებინა მოსწავლეების მის ზუსტ ასლად გადაქცევა; ამის ნაცვლად, მას შემოქმედებითი ინდივიდუალურობის შენარჩუნების სჯეროდა.{{sfn|ეკჰარდტი|მუელერი|უოკერი|2001|loc=14:780}}

ლისტი გაკვეთილებს უფასოდ ატარებდა. იგი საკმაოდ აღშფოთდა, როცა გერმანული გაზეთებიდან პედაგოგ [[თეოდორ კულაკი]]ს ანდერძის დეტალების შესახებ შეიტყო, როგორც გაირკვა, კულაკმა გაკვეთილებიდან ერთ მილიონ მარკაზე მეტი გამოიმუშავა. ლისტმა თავის ბიოგრაფს, [[ლინა რამანი|ლინა რამანს]], უთხრა, „როგორც ხელოვანი, მილიონ მარკას ისე ვერ გამოიმუშავებ, ხელოვნების სამსხვერპლოზე რაღაც თუ არ შესწირე“. მეორე მხრივ, [[კარლ ჩერნი]] თავის გაკვეთილებს ძალიან ძვირად აფასებდა და [[სტეფან ჰელერი|სტეფან ჰელერზე]] ხელიც კი აიღო, როცა მან გადახდა ვერ მოახერხა.<ref>{{cite web |url= https://interlude.hk/piano-practice-from-czerny-to-chopin-piano-etude-repertoire/|title=ფორტეპიანოზე მეცადინეობის ცხრა ეტიუდი შოპენისგან, ჩერნისა და სხვებისგან|accessdate=2022-12-30 |author= ჰერმიონა ლაი|date=15 იანვარი, 2022 |publisher=Interlude.hk
}}</ref> ლისტი თავის ყოფილ მასწავლებელზე, რომელმაც იგი უფასოდ გაწვრთნა, დადებითად საუბრობდა და მას თავისი „[[ტრანსცენდენტური ეტიუდები]]ც“ კი მიუძღვნა. ლისტმა „[[ზოგადი მუსიკის გაზეთი|ზოგადი მუსიკის გაზეთს]]“ მიმართა და კულაკის ვაჟებს სთხოვა, ხელმოკლე მუსიკოსების დასახმარებლად ფონდი შეექმნათ, რასაც ლისტი თავად ხშირად აკეთებდა.<ref name="wang214781" />

== მასობრივ კულტურაში ==
ლისტი ეკრანზე მრავალმა მსახიობმა განასახიერა:

===ფილმები===
* [[სიყვარულის ოცნებები (1935 წლის ფილმი|სიყვარულის ოცნებები]] — [[კლაუდიო არაუ]] (1935)
* [[სუეცი (ფილმი)|სუეცი]] — [[ბრენდონ ჰერსტი]] (1938)
* [[ოპერის მოჩვენება (1943 წლის ფილმი)|ოპერის მოჩვენება]] — [[ფრიც ლეიბერი]] (1942)
* [[სამახსოვრო სიმღერა]] — [[სტივენ ბეკაში]] (1945)
* [[სიყვარულის სიმღერა (1947 წლის ფილმი)|სიყვარულის სიმღერა]] — [[ჰენრი დენიელი]] (1947)
* [[კომპოზიტორი გლინკა]] — [[სვიატოსლავ რიხტერი]] (1952)
* [[ლოლა მონტესი]] — [[უილ კვადფლიგი]] (1955)
* [[ჯადოსნური ცეცხლი]] — [[კარლოს ტომფსონი]] (1955)
* [[სიმღერა დასასრულის გარეშე]] — [[დერკ ბოგარდი]] (1960)
* [[სიყვარულის ოცნებები — ლისტი]] — [[იმრე შინკოვიჩი]] (1970)
* [[ლისტომანია (ფილმი)|ლისტომანია]] — [[როჯერ დოლტრი]] (1975)
* [[ვანფრიდი (ფილმი)|ვანფრიდი]] — [[ანტონ დიფრინგი]] (1986)
* [[ექსპრომტი (1991 წლის ფილმი)|ექსპრომტი]] — [[ჯულიან სენდსი]] (1991)<ref>მიტჩელი, ჩარლზ პ. „დიდი კომპოზიტორები ფილმში, 1913 წლიდან 2002 წლამდე“. ჯეფერსონი, ჩრდილოეთ კაროლინა: მაკ-ფარლანდი, გვ. 57, 293.</ref>

===სხვა განსახიერებები===
* [[განთქმული ქალი]] — [[ჯერემი აირონსი]] (1974)
* უნგრული სერიალი „ლისტი“ — [[ივან დარვაში]] და [[გეზა ჰეგედიუსი]] (1982)
* [[იმპერატრისა (ტელესერიალი)|იმპერატრისა]] — [[პატრიკ რაპოლდი]] (2022)

== იხილეთ აგრეთვე ==

* [[ლისტომანია]]

==ლიტერატურა==
{{refbegin}}
*{{cite book|last=ბორი|first=რობერტი|title=Une retraite romantique en Suisse, Liszt et la Comtesse d'Agoult|location=ლოზანა|year=1930|oclc=407007685|language=fr|ref=CITEREFბორი1930}}
*{{cite book|last=ბურგერი|first=ერნსტი|author-link=ერნსტ ბურგერი (მუსიკოლოგი)|title=Franz Liszt, Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten|location=მიუნხენი|year=1986|oclc=924748359|ref=CITEREFბურგერი1986}}
*{{cite book|last=კუპერი|first=მარტინი|editor-last=აბრაჰამი|editor-first=ჯერალდ|title=Music of Tchaikovsky|chapter=The Symphonies|location=ნიუ-იორკი|publisher=W. W. Norton|year=1946|oclc=726172943|ref=CITEREFკუპერი1946}}
*{{cite encyclopedia|last1=ეკჰარდტი|first1=მარია|last2=მუელერი|first2=მარია შარნინი|last3=უოკერი|first3=ალან|author-link3=ალან უოკერი (მუსიკოლოგი)|title=Liszt, Franz|encyclopedia=[[Grove Music Online]]|year=2001|doi=10.1093/gmo/9781561592630.article.48265|isbn=978-1-56159-263-0|url=https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/view/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000048265|url-access=subscription|ref=CITEREFეკჰარდტიმუელერიუოკერი2001}} 
*{{cite book|last=გიოლერიხი|first=აუგუსტი|author-link=აუგუსტ გიოლერიხი|title=Musikerbiographien, Achter Band, Liszt, Zweiter Theil|publisher=Reclam|location=ლაიფციგი|date=თ.უ.|ref=CITEREFგიოლერიხით.უ.}} (1887–1888)
*{{cite book|last=ჰილმსი|first=ოლივერი|author-link=ოლივერ ჰილმსი|title=Franz Liszt: Musician, Celebrity, Superstar|publisher=Yale University Press|location=ლონდონი|year=2016|url=https://books.google.com/books?id=Ing8DAAAQBAJ|isbn=978-0-300-21946-3|translator-last1=სპენსერ|translator-first1=სტიუარტი|ref=CITEREFჰილმსი2016}}
*{{cite book|last=ჰიუნეკერი|first=ჯეიმზ|author-link=ჯეიმზ ჰიუნეკერი|url=https://archive.org/details/franzliszt00huneiala/page/n7/mode/2up|title=Franz Liszt|location=ნიუ-იორკი|publisher=Charles Scribner's Sons|year=1911|ref=CITEREFჰიუნეკერი1911}}
*{{cite book|last1=ლისტი|first1=ფერენც|last2=დ'აგუ|first2=მარია|title=Correspondence – 1840–1864|editor=დენიელ ოლივიერი|volume=II|location=პარიზი|year=1934|ref=CITEREFლისტიდ'აგუ1934}}
*{{cite book|last=ნოლი|first=ლუდვიგ|author-link=ლუდვიდ ნოლი|title=Musikerbiographien, Vierter Band, Liszt, Erster Theil|publisher=Reclam|location=ლაიფციგი|date=თ.უ.|ref=CITEREFნოლით.უ.}} (1881–1882)
*{{cite book|last=პრაჰაჩი|first=მარგიტ|title=Franz Liszt, Briefe aus ungarischen Sammlungen, 1835–1886|location=ბუდაპეშტი|year=1966|ref=CITEREFპრაჰაჩი1966}}
*{{cite book|last=რააბე|first=პიტერ|title=Liszts Schaffen|publisher=Cotta|location=შტუტგარტი და ბერლინი|year=1931|ref=CITEREFრააბე1931}}
*{{cite book|last=რამანი|first=ლინა|author-link=ლინა რამანი|title=Franz Liszt, Artist and Man: 1811-1840|year=1882|publisher=W.H. Allen & Co.|location=ლონდონი|isbn=978-1-330-07220-2|url=https://archive.org/details/franzlisztartist01ramauoft/page/n3/mode/2up|ref=CITEREFრამანი1882}}
*{{cite book|last=რამანი|first=ლინა|author-link=ლინა რამანი|title=Lisztiana, Erinnerungen an Franz Liszt in Tagebuchblättern, Briefen und Dokumenten aus den Jahren 1873–1886/87|editor=არტურ ზაიდლი|type=ტექსტის გადახედვა: ფრიდრიხ შნაპი|location=მაინცი|year=1983|ref=CITEREFრამანი1983}}
*{{cite encyclopedia|editor-last=სეიდი|editor-first=სტენლი|editor-link=სტენლი სეიდი|title=[[გროუვის მუსიკალური ლექსიკონი]]|edition=first|location=ლონდონი|publisher=Macmillan|year=1980|isbn=978-0-333-23111-1|ref=CITEREFსეიდი1980}}
**{{wikicite|ref={{harvid|მაკდონალდი}}|reference=[[ჰიუ მაკდონალდი|მაკდონალდი, ჰიუ]], "Symphonic poem", "Transformation, thematic"}}. {{harvnb|სეიდი|1980}}
**{{wikicite|ref={{harvid|სირლი}}|reference=[[ჰამფრი სირლი|სირლი, ჰამფრი]], "Liszt, Franz"}}. {{harvnb|სეიდი|1980}}
**{{wikicite|ref={{harvid|ტემპერლეი}}|reference=ტემპერლი, ნიკოლას, "Symphony: II. 19th century"}}. {{harvnb|სეიდი|1980}}
*{{cite book|last=სეფლი|first=მაიკლ|title=Liszt in Germany, 1840–1845|series=Franz Liszt Studies Series|number=2|publisher=Pendragon Press|location=სტაივისენტი, ნიუ-იორკი|year=1994|ref=CITEREFსეფლი1994}}
*{{cite book|last=შონბერგი|first=ჰაროლდ ჩარლზ|author-link=ჰაროლდ ჩარლზ შონბერგი|title=The Lives of the Great Composers|year=1997|publisher=W. W. Norton|location=ნიუ-იორკი|edition=3rd|isbn=978-0-349-10972-5|url=https://archive.org/details/livesofgreatcomp00scho_1/mode/2up|url-access=registration|ref=CITEREFშონბერგი1997}}
*{{cite book|last1=სირლი|first1=ჰამფრი|last2=ბიუხნერი|first2=სარა დეივის|title=The Music of Liszt|publisher=Courier Corporation|location=ჩელმსფორდი|year=2012|isbn=978-0486487939|url=https://books.google.com/books?id=0rrFAgAAQBAJ|ref=CITEREFსირლიბიუხნერი2012}}
*{{cite book|last=სპენსერი|first=პირს|chapter=Symphonic poem [tone-poem]|editor-last=ლათემი|editor-first=ელისონ|title=The Oxford Companion to Music|url=https://archive.org/details/isbn_9780198662129|location=ოქსფორდი და ნიუ-იორკი|publisher=Oxford University Press|year=2002|isbn=978-0-19-866212-9|ref=CITEREFსპენსერი2002}}
*{{cite book|last=სტრადალი|first=ავგუსტ|author-link=ავგუსტ შტრადალი|title=Erinnerungen an Franz Liszt|location=ბერნი, ლაიფციგი|year=1929|ref=CITEREFსტრადალი1929}}
*{{cite book|last=უოკერი|first=ალან|author-link=ალან უოკერი (მუსიკოლოგი)|title=ფერენც ლისტი, ვირტუოზობის წლები, 1811–1847|edition=revised|publisher=Cornell University Press|year=1987|isbn=0801494214|url=https://books.google.com/books?id=lCw4cxHmpgYC|ref=CITEREFუოკერი1987}}
*{{cite book|last=უოკერი|first=ალან|title=ფერენც ლისტი: ვაიმარის წლები, 1848–1861|date=1987b|publisher=Cornell University Press|isbn=978-0-8014-9721-6|url=https://books.google.com/books?id=yNhQhSgRlWIC|ref=CITEREFუოკერი1987b}}
*{{cite book|last=უოკერი|first=ალან|title=ფერენც ლისტი, საბოლოო წლები, 1861–1886|publisher=Cornell University Press|year=1997|isbn=0801484537|url=https://books.google.com/books?id=beP86q3iO6MC|ref=CITEREFუოკერი1997}}
*{{cite book|title=My Musical Experiences|last=უოკერი|first=ბეტინა|author-link=ბეტინა უოკერი|location=ლონდონი|publisher=Richard Bentley & Son; Novello, Ewer & Co.|orig-year=1890|edition=new|year=1892|url=https://archive.org/stream/cu31924022431385#page/n5/mode/2up|ref=CITEREFუოკერი1892}}
*{{cite book|last=უოტსონი|first=დერეკ|author-link=დერეკ უოტსონი (მსახიობი და მუსიკოლოგი)|title=ლისტი|publisher=Oxford University Press|location=ოქსფორდი|year=2000|orig-year=1989|isbn=978-0-02-872705-9|url=https://archive.org/details/lisztwats00wats/page/n1/mode/2up|url-access=registration|ref=CITEREFუოტსონი2000}}
*{{cite book|last=უილიამსი|first=ედრიენ|year=1990|title=Portrait of Liszt: By Himself and His Contemporaries|publisher=Clarendon Press|location=ოქსფორდი|isbn=978-0-19-816150-9|url=https://archive.org/details/portraitofliszt0000unse/page/n5/mode/2up|url-access=registration|ref=CITEREFუილიამსი1990}}
{{Refend}}

==რესურსები ინტერნეტში==
{{Commons category|Franz Liszt}}
{{Wikiquote}}
{{საარქივო ჩანაწერები|title=ჰარი როსენტალი ფერენც ლისტის კოლექციებზე, 1829–1886|location= [[მუსიკის განყოფილება, კონგრესის ბიბლიოთეკა]]|description_URL=https://lccn.loc.gov/2006569278}}
* {{curlie|Arts/Music/Composition/Composers/L/Liszt,_Franz_Joseph}}
* {{IMSLP | id=Liszt%2C_Franz | cname=ფერენც ლისტი}}
* {{ChoralWiki|Franz Liszt}}
* {{Gutenberg author |id=Liszt,+Franz | name=ფერენც ლისტი}}
* {{Internet Archive author |search=( Liszt AND (Franz OR Ferenc OR Ferencz) )}}
* {{Librivox author |id=10429}}
* {{BBC composer page|liszt|ლისტი}}
* {{PM20|FID=pe/011537}} – გერმანულად
{{clear}}

==სქოლიო==
===შენიშვნები===
{{სქოლიოს სია|group=შ|colwidth=30em}}

===ციტატები===
{{სქოლიოს სია}}

{{ფერენც ლისტი}}
<!--{{რომანტიკული მუსიკა}}-->
{{ახალი გერმანული სკოლა}}
{{რომანტიზმი}}
<!--{{Portal bar|კლასიკური მუსიკა|ოპერა|უნგრეთი|ბიოგრაფია|მუსიკა}}-->

{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:ლისტი, ფერენც}}
[[კატეგორია:ფერენც ლისტი| ]]
[[კატეგორია:დაბადებული 1811]]
[[კატეგორია:გარდაცვლილი 1886]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის კლასიკური კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის კლასიკური პიანისტები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის დირიჟორები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის უნგრელი მუსიკოსები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის უნგრელი რომაული კათოლიკური ეკლესიის მღვდლები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის მამაკაცი მუსიკოსები]]
[[კატეგორია:XIX საუკუნის ორგანისტები]]
[[კატეგორია:კათოლიკური ლიტურგიის კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:პედლიანი ფორტეპიანოს კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:ფორტეპიანოს კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:ორგანის კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:ფერენც ლისტის მუსიკალური აკადემია]]
[[კატეგორია:სამეფო ფილარმონიული საზოგადოების საპატიო წევრები]]
[[კატეგორია:უნგრელი კლასიკური კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:უნგრელი კლასიკური ორგანისტები]]
[[კატეგორია:უნგრელი კლასიკური პიანისტები]]
[[კატეგორია:უნგრელი დირიჟორები]]
[[კატეგორია:უნგრელი მასონები]]
[[კატეგორია:უნგრელი მამაკაცი კლასიკური კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:უნგრელი მუსიკის პედაგოგები]]
[[კატეგორია:უნგრელი ოპერის კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:გერმანული წარმოშობის უნგრელები]]
[[კატეგორია:უნგრელი ფილანთროპები]]
[[კატეგორია:უნგრელი რომანტიკოსი კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:მამაკაცი კლასიკური პიანისტები]]
[[კატეგორია:მამაკაცი დირიჟორები]]
[[კატეგორია:მამაკაცი ოპერის კომპოზიტორები]]
[[კატეგორია:მამაკაცი კლასიკური ორგანისტები]]
[[კატეგორია:ფრანცისკე ასიზელის მესამე ორდერის წევრები]]
[[კატეგორია:მუსიკოსები პარიზიდან]]
[[კატეგორია:მუსიკოსები ვაიმარიდან]]
[[კატეგორია:ორგანის იმპროვიზატორები]]
[[კატეგორია:ადამიანები ობერპულენდორფიდან]]
[[კატეგორია:ფორტეპიანოს პედაგოგები]]
[[კატეგორია:კარლ ჩერნის მოსწავლეები]]
[[კატეგორია:Pour le Mérite-ით დაჯილდოებული ადამიანები]]
[[კატეგორია:უნგრელი ემიგრანტები გერმანიაში]]