იხილეთ წყარო გვერდისთვის ქართველი ებრაელები

[[ფაილი:Tbilisi Synagogue (1).jpg|thumb|right|300px|[[თბილისის სინაგოგა]]]]

'''ქართველი ებრაელები''' — [[ებრაელები|ებრაელი]] ხალხის ეთნოლინგვისტური ჯგუფი.<ref name="ეეე ">[https://eleven.co.il/article/11322 Электронная еврейская энциклопедия]</ref> ქართულ ლიტერატურაში ტერმინი იხმარებოდა [[XI საუკუნე|XI საუკუნიდან]].<ref name="ეეე "/> [[XIX საუკუნე]]ში ტერმინმა მიიღო ფართო გავრცელება [[რუსეთის იმპერია]]ში. საქართველოს ებრაული თემი მნიშვნელოვანი მხარდაჭერით სარგებლობს საერთაშორისო ებრაული ორგანიზაციების მხრიდან. მას მხარს უჭერს „ამერიკის ებრაელთა გაერთიანებული კომიტეტი“ (დაარსებული 1914 წელს). ფუნქციონირებს ებრაული კულტურულ-საგანმანათლებლო ფონდი, რომელიც დაარსდა 1993 წელს. მისი მხარდაჭერით გამოიცემა ჟურნალი „ნაბიჯი თორისკენ“. საქართველოს თავარი რაბინია [[არიელ ლევინი]]. საქართველოში დაახლოებით 4 ათასამდე ებრაელი ცხოვრობს. მათი 80% [[სეფარდები|სეფარდია]], დანარჩენი კი აშქენაზი. მოქმედებს [[თბილისის დიდი სინაგოგა|თბილისის]], [[ბათუმის სინაგოგა|ბათუმის]], [[ონის სინაგოგა|ონის]], [[სურამის სინაგოგა|სურამის]], გორის, ქუთაისის და ახალციხისა სინაგოგები. თბილისში მოქმედებს [[საქართველოს ებრაელთა ისტორიის მუზეუმი]]. ქართველი ებრაელები საუბრობენ [[ქართული ენა|ქართულ ენაზე]], თუმცა ვაჭრებში შეიქმნა ქართულ-ებრაული ენა [[ყივრული]].<ref name="ეეე "/>

== ისტორია==
ძველი ქართული საისტორიო მწერლობის მიხედვით ებრაელები [[საქართველო]]ში მივიდნენ ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალმის დარბევს შემდეგ, ძვ. წ. VI საუკუნეში. მათ [[მცხეთა]]ში მამასახლისისგან აიღეს მიწები ხარკით და დასახლდნენ მის გარეუბან ზანავში. „[[მოქცევაი ქართლისაი]]ს“ მიხედვით ებრაელთა ნაწილი ქართლში მივიდა ძვ. წ. 169 ბარ-კოხბას აჯანყების დამარცხების შემდეგ. ებრაელების ახალი ტალღა საქართველოში გაჩნდა ახ. წ. I საუკუნეში, [[ვესპასიანე]]ს მიერ იერუსალიმის დარბევის შემდეგ. ებრაელებმა განსაკუთრებული როლი შეასრულეს საქართველოში [[მონოთეიზმი]]ს იდეის გავრცელებაში. „მოქცევაი ქართლისაის“ მიხედვით მცხეთელი ებრაელი ქალი [[სიდონია]] [[საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია|საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის]] პირველი წმინდანია, ხოლო ქართველი ებრაელი [[ელიოზ მცხეთელი]] არის საქართველოში [[უფლის კვართი]]ს ჩამომტანი. 

=== ფეოდალური ხანა ===

IV საუკუნეში მცხეთის გარდა ებრაელები ცხოვრობდნენ [[ურბნისი|ურბნისში]], [[ბოდბე]]ში, კოდისწყაროსა და ხობისში. მცხეთის იმ უბანს, სადაც ებრაელები ცხოვრობდნენ „უბანი ჰურიათა“ ეწოდებოდა. მათ ჰქონდათ საკუთარი სინაგოგები. ამ დროს [[იბერია]]ში თანაბრად გავრცელებულ ექვს ენას შორის იყო ებრაული ენაც. თუმცა საქართველოში მცხოვრებმა ებრაელობამ ადრევე შეითვისა [[ქართული ენა]] და ქართული ადათ-წესები. აღმოჩენილია III-IV საუკუნეების ებრაელთა ეპიგრაფიკული ძეგლები ნებრაულ და [[არამეული ენები|არამეულ]] ენებზე მცხეთასა და ურბნისში. საქართველოში ჩამოსულმა [[წმინდა ნინო]]მ პირველად ებრაელთა სინაგოგას მიაკითხა და პირველად ისინი გააქრისტიანა. VI საუკუნეში ებრაელთა კიდევ ერთი ჯგუფი, ამჯერად [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის იმპერიიდან]] დაიძრა და ჯერ დასავლეთ, შემდეგ კი აღმოსავლეთ საქართველოში დამკვიდრდა. IX საუკუნის მიწურულს საქართველოში წარმოიქმნა იუდაისიტური სექტა, რომელიც გალახას ზოგიერთ პუნქტს უარყოფდა, მათ შორის სქესობრივ ცხოვრებასთან და საკვების აკრძალვასთან დაკავშირებულ დებულებებს. მისი დამფუძნებელი აბუ იმრან მოშე საქართველოში ბაბილონიდან ჩავიდა. მისმა სექტამ დაახლოებით 300 წელს იარსება. X საუკუნეში საქართველოში დაბინავდა [[ხაზართა სახაკანო]]ს დაცემის შემდეგ სლავებისგან დევნილი ხაზარი ყარაიმი იუდეველების ერთი ნაწილი. საქართველოსაც შეეხო ამ პერიოდის დაპირისპირება რაბინულ-თალმუდისტურ და ყარაიმულ იუდაიზმს შორის. საბოლოოდ ქართველი ებრაელები თალმუდისტური იუდაიზმის ერთგულები დარჩნენ. შუა საუკუნეებში ქართველი ებრაელები აღმოსავლეთის ებრაელობის რელიგიურ ცენტრთან [[ბაღდადი|ბაღდადთან]] ინარჩუნებდნენ ურთიერთობას. X საუკუნეს მიეკუთვნება [[ლაილაშის ბიბლია]], რომელსაც ებრაულთან ერთად ქრისტიანული მოსახლეობაც სასწაულმოქმედ ძალას მიაწერდა. 

XIII საუკუნეში [[მონღოლთა ბატონობა საქართველოში|მონღოლთა ბატონობის დროს]] ებრაელები აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოდან დასავლეთში გადავიდნენ და იქ ახალი თემები ჩამოაყალიბეს. [[მარკო პოლო]], რომელმაც თბილისი მოინახულა 1272 წელს, წერდა რომ თბილისში ცხოვრობდნენ ძირითადად ქრისტიანი ქართველები და სომხები, აგრეთვე მუსლიმები და ებრაელები. 
[[File:Oni Synagogue 1587.jpg|thumb|300 პქ|ონის სინაგოგა]]
XIV საუკუნეში ებრაული თემი გაძლიერდა ქალაქ [[გაგრა]]ში. ამ დროს გაგრაში ცხოვრობდა სწავლული ფილოლოგი რაბინი იეჰუდა ბენ იაკობი, რომელიც იყო გადამწერი ებრაული გრამატიკისა, რომელსაც ყარაიმული გრამატიკული სკოლის გავლენა ეტყობა. XIV საუკუნეში ქალაქ [[თავრიზი|თავრიზში]] მოღვაწეობდა იეშა-იაჰუ ბენ იოსებ თბილელი, რომელმაც 1330 წელს დაწერა „სამოთხის წიგნი“. სოფელ [[ბრეთი|ბრეთში]] ინახებოდა 1513 წელს სალონიკში გადაწერილი ე.წ. ავალიშვილების ბიბლია. გვიანფეოდალურ ხანაში ებრააელების სამოსახლო ადგილები იყო ქართლში [[სურამი]], [[ალი (ხაშურის მუნიციპალიტეტი)|ალი]], [[ბაზალეთი (დუშეთის მუნიციპალიტეტი)|ბაზალეთი]], [[ცხინვალი]], [[არაგვისპირი]], [[ატენი]], [[ძეგვი]], [[ხერკი]], [[კასპი]], [[კავთისხევი]], მესხეთში [[ფანასკერტი]], [[არტანუჯი]], [[ახალქალაქი]], [[ახალციხე]], კახეთში [[ბოდბისხევი]], [[ზემო ხოდაშენი]], [[ველისციხე (გურჯაანის მუნიციპალიტეტი)|ველისციხე]], [[ურიათუბანი]], [[საგარეჯო]], დასავლეთ საქართველოში [[ქუთაისი]], [[ვანი]], [[კულაში]], [[ფოთი]], [[ბანძა]], [[სენაკი]], [[ოზურგეთი]], [[ონი]], [[ლაილაში]], [[ხოტევი]]. ებრაელები კონცენტრირებულად ცხოვრობდნენ სინაგოგის ირგვლივ, რადგან სინაგოგა წარმოადგენდა მათი როგორც რელიგიური, ასევე საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრს. [[თბილისი|თბილისში]] ებრაელთა უბანი მდებარეობდა [[ფეთხაინი]]ს ძირში, [[სიონის ტაძარი|სიონთან]] ახლოს. აქ მდებარეობდა [[თბილისის ჰურიათა ბაგინი]].

=== საქართველო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ===

XIX საუკუნის დამდეგს საქართველოს ტერიტორიაზე დასახლდნენ [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთს იმპერიიდან]] გადმოსული არამეელი ებრაელები – ლახლუხები. ამავე პერიოდში გადმოვიდნენ ებრაელები [[სპარსეთი]]დან. ევროპელი ებრაელები – [[აშქენაზები]] – საქართველოს ტერიტორიაზე პირველად გამოჩნდნენ 1804 წელს. XX საუკუნეში თბილისში მცხოვრებმა ებრაელებმა თხოვნით მიიმართეს [[ტფილისის გუბერნია|ტფილისის გუბერნატორს]] ახალი სინაგოგის აშენების შესახებ. [[თბილისის დიდი სინაგოგა]] აშენდა 1905-1906 წლებში და ებრაული მოსახლეობაც მის ირგვლივ [[ვერცხლის ქუჩა|ვერცხლისა]] და [[კოტე აფხაზის ქუჩა (თბილისი)|კოტე აფხაზის ქუჩის]] მიდამოებში დასახლდა. XIX საუკუნეში საქართველოდან ისრაელში წასული ხახამებიდან რამდენიმეა ცნობილი. ეფრაიმ ბენ იაკობ ჰალევი კუკია, რომელმაც 1877 წელს იერუსალიმში გამოაქვეყნა რელიგიურ-ფილოსოფიური თხზულებები „ეფრაიმის განმარტებათა კრებული ხუთწიგნეულსა და თორაზე“ და „სიცოცხლის ელექსირი“, ახალციხელი ხახამი იოსებ დავითაშვილი და სიმან ბენ მოშე რიჟნაშვილი, რომელმაც 1892 წელს იერუსალიმში გამოსცა ქართულ-ებრაული სახელმძღვანლო-სასაუბრო.

XIX საუკუნის ბოლოდან საქართველოში გაჩნდა [[სიონიზმი|სიონისტური]] წრეები. სიონიზმის შემომტანი და გამავრცელებლები იყვნენ ძირითადად აშქენაზები. ასეთი წრეები გაჩნდა თბილისში, სოხუმში, ბათუმში, ქუთაისში, ფოთში. [[რუსეთის რევოლუცია (1905)|1905 წლის რევოლუციის]] დროს შეიქმნა ებრაელთა ეროვნული კომიტეტი. 1919 წლის ივნისში ამ კომიტეტმა თავი საქართველოს სიონისტურ კომიტეტად გამოაცხადა. აგვისტოში მან მოიწვია საქართველოს პირველი სიონისტური კონფერენცია. 1903 წელს გამართულ ბაზელის სიონისტურ კონგრესში მონაწილეობდა ქართველი რაბინი [[დავით ბააზოვი]]. მასთან ერთად XX საუკუნის დასაწყისში სიონისტურ მოძრაობას ხელმძღვანელობდა [[ნათან ელიაშვილი]] (1893-1929). სიონისტებს საქართველოში წინააღმდეგობა შეხვდათ მოძრაობა ხაბადის მხრიდან, რომელმაც საქართველოში 1916 წლიდან დაიწყო საქმიანობა.  

===საბჭოთა პერიოდში===
[[File:Shalom Koboshvili. Slaughtering poultry according to religious rules. Oil on canvas. 70.5×101 cm. 1940.jpg|thumb|200პქ|[[შალომ კობოშვილი]], „შეხოტი“ (1940), საქართველოს ეროვნული მუზეუმი]]
[[საქართველოს სსრ|საბჭოთა პერიოდში]] ქართველ ებრაელთა უმრავლესობა განაგრძობდა სინაგოგაში სიარულს, იცავდა ქაშრუთს, წინადაცვეთის, ქორწინების და დასაფლავების რიტუალებს. 1960-იან წლებში მთელი [[საბჭოთა კავშირი]]ს მასშტაბით გაჩაღდა ბრძოლა ისრაელში დაბრუნებისთვის. ამ ბრძოლაში ჩაებნენ ქართველი ებრაელებიც. 1967 წლის 9 აგვისტოს 18-მა ებრაულმა ოჯახმა მიმართვა გაუგზავნა [[გაერო]]ს ისრაელში წასვლის უფლების მოსაპოვებლად. პირველებმა ქართველმა ებრაელებმა შეძლეს საბჭოთა ანტისიონიზმის და [[რკინის ფარდა|რკინის ფარდის]] გარღვევა. 1998 წლის სექტემბერში საქართველოში ფართოდ იზეიმეს თანაცხოვრების 2600 წლისთავი. საქართველოდან ებრაელთა გადინებამ კულმინაციას მიაღწია 1991-1994 წლებში.

== დემოგრაფია==
{{გადასაწერი}}

{| class="wikitable" |
|-
|'''ქართველ ებრაელთა განსახლების არეალი და რაოდენობა'''<br><small>'''სულ''': '''დაახლოებით 80 000'''</small>
|-
| [[ისრაელი]]: 122 068
|-
| [[აშშ]]: 10 228
|-
|  [[საქართველო]]: 4000
|-
| [[ბელგია]]: 3 086
|-
| [[რუსეთი]]: 2 786
|-
| [[აზერბაიჯანი]]: 740
|}

=== სოციალური სტრუქტურა ===
[[ფაილი:Sachkhere 1962 (A).PNG|მინი|320პქ|მარჯვნივ|ქართველი ებრაელები [[საჩხერე]]ში, [[1962]] წელს]]
ადრე ფეოდალურ ხანამდე სოციალური სტრუქტურით ქართველი ებრაელები არაფრით არ განსხვავდებოდნენ მათი მეზობელი ქართველებისაგან, თუმცა მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ბატონყმობის პერიოდში საზოგადოების ყველაზე დაბალ ფენებში მოექცნენ და უუფლებო ყმათა მასას შეადგენდნენ. ისინი ძირითადად მიწათმოქმედებით და ხელოსნობით იყვნენ დაკავებულნი და იჯარას უხდიდნენ თავიანთ ბატონებს (ეკლესიას ან ადგილობრივ ფეოდალებს). მხოლოდ ბატონყმობის გაუქმების შემდგომ დაიწყო მათი კონცენტრაცია ქალაქურ ცენტრებში და ვაჭრობითა და სხვა თავისუფალი პროფესიებით დაკავება. შესაძლებელია ითქვას, რომ ქართველი ებრაელების რელიგიურ-სოციალური სეგრეგაცია ძირითადი ქართული მოსახლეობისაგან აშკარა ფაქტი იყო და საქართველოს სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდებში მხოლოდ სიმძაფრეს იცვლიდა. ძალიან მწირი ისტორიული წყაროებია ქართველ ებრაელთა ფაქტობრივ მდგომარეობაზე 18-საუკუნემდე, მაგრამ ნათელია, რომ ქართულ სახელმწიფოებში ებრაელების მიმართ არ ყოფილა რაიმე მიზანმიმართული დევნა ან შევიწროება რელიგიურ ან ეთნიკურ ნიადაგზე. მდგომარეობა მკვეთრად შეიცვალა საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვის და რუსეთთან შეერთების შემდეგ, როდესაც რუსეთის ადმინისტრაციამ 19 საუკუნის 70-იან წლებში საქართველო გადააქცია ანტესემიტური აქციების პოლიგონად (საჩხერეს ებრაელთა საქმე, შემდომში კი მრავალრიცხოვანი ანტისემიტური ექსცესები დასავლეთ საქართველოში, დაგეგმილი და განხორციელებული ცარისტული უშიშროების სამსახურების მიერ).  მიუხედავად ამ ხელოვნურად დანერგილი კონფლიქტების მცდელობებისა, ქართველი ხალხი განსაკუთრებულ ტოლერანტობას ინარჩუნებდა მათი მეზობელი ებრაელების მიმართ. უფრო მეტიც, ქართველი ინტელიგენცია შეუპოვრად ამხილებდა ამ მცდელობებს და ილაშქრებდა მათ წინააღმდეგ. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ილია ჭავჭავაძის წერილები, სადაც სჩანს, რომ ამ უდიდესმა მოაზროვნემ ნახევარი საუკუნით ადრე განსჭვრიტა და იწინასწარმეტყველა ევროპელი ებრაელების კატასტროფა.

თვით ქართველი ებრაელები მკვეთრად გამოჰყოფდნენ თავიანთ თავს არა მარტო ქართველებისაგან (რელიგიური ნიშნის მიხედვით), არამედ სხვა არაქართველი ებრაელებისაგან (ეთნიკური ნიშნით). სოციალურად კი ისინი დახურულ კასტას წარმოადგენდნენ და თავიანთ თავს განიხილავდნენ როგორც "ჩვენებურები". საინტერესოა რომ ამავე ტერმინით გაემიჯნებოდნენ ქართველი მუსლიმი ქრისტიანი ქართველებისაგან. ამის მიუხედავად, ქართველი ებრაელები განუმეორებლივად ერთგული რჩებოდნენ საქართველოს სამეფო კარის  და ქართული სახელმწიფოებრიობის მიმართ. უფრო მეტიც, საქართველოს პერიფერიულ რაიონებში ისინი ქართული სახელმწიფოებრიობის,  ქართული ენისა  და კულტურის  ძირითად საყრდენადაც გვევლინებოდნენ ისტორიის გარკვეულ პერიოდებში (მაგალითად, ცხინვალის და ახალციხის მოსახლეობის თითქმის ნახევარს ქართველი ებრაელები შეადგენდნენ)  რუსული და ოსმალური ოკუპაციის პირობებში. ასევე იყო შუა საუკუნეების აფხაზეთში (გაგრის ქართული ებრაული თემი). ქართველ ებრაელთა ეთნოპოლიტიკური ინტეგრაციის ხარისხი ქართულ სახელმწიფოში იმდენად დიდი იყო, რომ ისინი შესაძლოა ქართველი ხალხის განუყოფელ ეთნორელიგიურ ნაწილადაც განიხილებოდეს. მით უმეტეს, რომ საქართველოში სხვა ასეთი ეთნორელიგიური ჯგუფების წარმოქმნა (მუსლიმი ქართველები, გრიგორიანი და კათოლიკე ქართველები) დამახასიათებელი იყო საქართველოს სახელმწიფოებრივი დეზინტეგრაციისა და დაკნინების პირობებში.
[[File:Museum of History of Jews of Georgia, Tbilisi, outside.jpg|thumb|320პქ|საქართველოს ებრაელთა ისტორიის მუზეუმი]]
ქართული ნაციონალიზმის წარმოშობასთან ერთად, ქართველი ინტელიგენციის დიდი ნაწილი (''ქართული ეთნოცენტრიზმის წარმომადგენლები'') ქართველ ებრაელებს განიხილავდნენ როგორც ქართველი ხალხის განუყოფელ ნაწილს. მაგალითად, იაკობ გოგებაშვილი თავის დედა ენას "ყველა სარწმუნოების ქართველთათვის" ქმნიდა; ქართველი სოციალ დემოკრატები კი ქართველ ებრაელებს "მოსეს რჯულის ქართველებად" მიიჩნევდნენ.  თუმცა მეოცე საუკუნის დასაწყისში იყო გარკვეული ნაწილი თვით ქუთაისელ ქართველ ებრაელთა შორის (ხანანაშვილების ჯგუფი), რომლებიც ასიმილატორულ რელსებზე იდგნენ და თავს ქართველებად მოიხსენიებდნენ, მაგრამ ამ კონცეფციამ დამარცხება განიცადა ებრაული თვითშეგნებისა და პოლიტიკური სიონიზმის წინაშე, რომელმაც ქართველ ებრაელთა შორის ფეხი 20 საუკუნის 10-ან წლებში მოიკიდა. ამ პროცესებზე გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონია საქართველოში ლიტველი და იერუსალიმელი ებრაული სექტების მისიონერულმა საქმიანობამ (რაბი ხვოლესი ცხინვალში, რაბი ელიაშვილი ქუთაისში) 19 საუკუნის დასასრულსა და 20 საუკუნის დასაწყისში.

დღეს ქართველი ებრაელების უმრავლესობა ისრაელშია და მათი ისრაელის სხვა ებრაელ მოსახლეობასთან ინტეგრაციის და ასიმილაციის პროცესი თანდათან ჩქარდება. ის იგივე პროცესია, რომელსაც ადგილი აქვს თურქეთში მუსლიმ ქართველებსა ("ჩვენებურები") და თურქეთის ძირითად მოსახლეობას შორის. სამწუხაროდ, განმანათლებითი ინფრასტრუქტურის უქონლობის გამო ძნელდება ქართული ენისადა და ქართული ტრადიციების მომავალი თაობისათვის გადაცემა, თუმცა აშკარად სჩანს ახალგაზრდების დაინტერესება შეინარჩუნოს ქართული ენა.

== ლიტერატურა ==
{{commonscat|Jewish people of Georgia}}
*{{წიგნი | ავტორი= | ნაწილი=| სათაური=„რელიგიები საქართველოში“| გამომცემლობა=[[საქართველოს სახალხო დამცველი|სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა]] |ადგილი=თბილისი|წელი=2008| origyear=|ბმული=| isbn=978-9941-0-0902-0| edition=|გვერდები=96-103}}
* [[ზაქარია ჭიჭინაძე|ჭიჭინაძე ზ.]], «ქართველი ებრაელები საქართველოში», თბ., 1990
* [[როინ მეტრეველი|მეტრეველი რ.]], «ებრაელები საქართველოში», თბ., 2002
* [[ელდარ მამისთვალიშვილი|მამისთვალიშვილი ე.]], «ქართველ ებრაელთა ისტორია», თბ., 1995
* ციციაშვილი ა., «ებრაელები და საქართველო», თბ., 2003
* [[დანიელ ხანანაშვილი]]ს შესავალი წერილი წიგნისათვის, «საქართველოს რაბინები, რელიგია და ისტორია», ისრაელი, 2000.
* [[ჯემალ აჯიაშვილი|აჯიაშვილი ჯ.]], «გამოიღვიძე, ქნარო», თბ., 1992
* იველაშვილი თ., ცაგარეიშვილი თ., «გვიხმობს მამული მამა-პაპათა», თბ., 1995
* [[შოთა ბოსტანაშვილი|ბოსტანაშვილი შ.]], «საქართველოში ებრაელთა დამკვიდრების 26 საუკუნე», თბ., 1998
* მ. ქუთათელაძე, „თბილისის ტაძრები“, ტ. I, თბ., 2010 გვ. 30-31
;უცხოენოვანი
* Skorecki K, Selig S, Blazer S, et al. (1997). "Y chromosomes of Jewish priests". Nature 385 (6611): 32
* Behar DM, Metspalu E, Kivisild T, et al. (2008). MacAulay, Vincent. ed. "Counting the founders: the matrilineal genetic ancestry of the Jewish Diaspora". PLoS ONE 3 (4): e2062. Bibcode 2008PLoSO...3.2062B. doi:10.1371/journal.pone.0002062. PMC 2323359. PMID 18446216.
* Thomas MG, Weale ME, Jones AL, et al. (June 2002). "Founding mothers of Jewish communities: geographically separated Jewish groups were independently founded by very few female ancestors". American Journal of Human Genetics 70 (6): 1411–1420. doi:10.1086/340609. PMC 379128. PMID 11992249.
* Vincenza Battaglia, Simona Fornarino, Nadia Al-Zahery, Anna Olivieri, Maria Pala, Natalie M. Myres, Roy J. King, Siiri Rootsi, Damir Marjanovic, Dragan Primorac, Rifat Hadziselimovic, Stojko Vidovic, Katia Drobnic, Naser Durmishi, Antonio Torroni, Augusta Silvana Santachiara-Benerecetti, Peter A. Underhill, and Ornella Semino. "Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe." European Journal of Human Genetics 17 (2009): pages 820-830.

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:ქართველი ებრაელები| ]]