იხილეთ წყარო გვერდისთვის ქართული ხმლები

'''ქართული ხმლები''' — [[საქართველო|ქართული]] საბრძოლო იარაღი. მისი შემადგენელი ნაწილებია: პირი, ტარი და ქარქაში. ხმლის პირს აქვს - ნესტარი (წვერი), შაშარი (ორლესული წვერი), ფხა (ალესილი პირი), გნდე (ყუა, აულესავი პირი) და ღარი (ან ღარები); ტარი შედგება - კოტასაგან (საკუთრივ ხეტარი, ან რქა, ან ლითონი), ვადაჯვარისაგან (ვადა-პირისა და ტარის შეერთების ადგილი, სადაც განთავსებულია ჯვრის ფორმის მტევნისდამცავი, ანუ ვადაჯვარი), ვაშლისაგან (ტარის მოხრილი ბოლო, ანუ ქუდი) და დვარისაგან (მოქლონი, რითაც დამაგრებულია ხეტარი პირზე).

[[სულხან-საბა ორბელიანი|სულხან-საბა]] ახასიათებს საუკეთესო ხმლის თვისებებს და ასახელებს მხოლოდ ორი ხმლის სახეობას [[გორდა]]სა და [[კალდიმი|კალდიმს]], რომელთაც ქართველები იყენებენ. ქართული ეთნოგრაფიული და ფოლკლორული მასალით კი დასტურდება ხმლის ისეთი ნაირგვარობა, როგორიცაა [[დავითფერული]], მისრული, დაშნა, შიშნა, ნიჩბა, ჭოლაური, [[ლეკური ხმალი|ლეკური]], გველისპირული, თუშური ორლესული, [[უნგრული ხმალი|უნგრული]], [[ფრანგული (ხმალი)|ფრანგული]] და სხვ. თითოეული მათგანი განსხვავდება ერთმანეთისგან ტარის, პირისა და ქარქაშის ფორმა-მოყვანილობის მიხედვით. საქართველოში ხმლები ადგილობრივად მზადდებოდა, მაგრამ შემოდიოდა ევროპული იარაღიც, რომელთა სადამღო ნიშნებს ქართველი ხელოსნები აქტიურად იყენებდნენ თავიანთ ნახელავ იარაღზე.

ხევსურეთში ევროპული ხმლების საერთო სახელად ფრანგული იყო მიღებული, არჩევდნენ დედალ და მამალ ფრანგულს. გერმანიიდან და ავსტრიიდან შემოსულ ხმლებს დედალ ფრანგულს ეძახდნენ, ხოლო იტალიურს - მამალ ფრანგულს. თავისთავად დედალი ფრანგულიც დაბალი ღირსების ხმალს არ გამოხატავდა. გავრცელებული იყო გერმანული წარმოების ხმლები, რომელზედაც იყო დამღა მგლის სტილიზებული გამოსახულებით. ამ დამღას [[XIV საუკუნე|XIV საუკუნის]] პასაუელი ხელოსნები ხმარობდნენ, ხოლო [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნიდან]] ზოლინგენის ხელოსნები. საქართველოში ასევე დიდი პოპულარობით სარგებლობდა [[XVI საუკუნე|XVI საუკუნის]] იტალიელი ოსტატების ანდრეა და ჯანდონატო ფერარების მიერ დამზადებული ხმლის პირები, პოპულარული იყო ასევე იტალიური, გორდას დამღიანი ხმლის პირებიც და სხვ.

== თბილისური ხმალი ==
{{მთავარი|თბილისური ხმალი}}
უქარქაშო ხმალი, მთლიანი სიგრძე - 95 სმ., პირი - 81,5 სმ. ნივთი [[1941]] წელს აგრაფინე ჭეიშვილისგან არის შეძენილი.

[[ხმალი|ხმლის]] პირი დამზადებულია [[დამასკო|დამასკოული]] [[ფოლადი]]საგან. ცალლესული, ორღარიანი, ოდნავ მოხრილი, აქვს 21 სმ. სიგრძის შაშარი (ორლესული პირი). პირის ორივე მხარეს [[ყუა]]სთან ახლოს [[ვადანი|ვადიდან]] შაშარამდე ორ-ორი ღარი მიჰყვება. ზედა შედარებით ვიწრო, ხოლო ქვედა ფართო. ხმლის ღარებში ვიზუალური დაკვირვებით კარგად ჩანს დამასკოული ფოლადის სტრუქტურა, რომელიც ხმალს თითქოს [[ორნამენტი|ორნამენტად]] მიუყვება. პირის ზედა მხარეს შტამპით რვაწახნაგიანი [[დამღა]]ა შესრულებული. აღნიშნული ტიპის დამღები იმ [[თბილისი|თბილისელ]] ოსტატებს ეკუთვნოდა, რომლებიც [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] I ნახევარში მოღვაწეობდნენ. დამღიდან გამომდინარე ასეთი ხმლები თბილისური ხმლების კატეგორიში ერთიანდება.

== კალდიმი ==
{{მთავარი|კალდიმი}}
ქართული ხმლის ერთ-ერთი სახეობა. კალდიმი (ხევსურული) მთლიანი სიგრძე - 90 სმ., პირი - 78 სმ.

[[ხმალი|ხმლის]] პირი დამზადებულია [[ფოლადი]]სგან, ცალლესულია, ერთღარიანი, ოდნავ გახრილი. აქვს 10 სმ სიგძის შაშარი (ორლესული პირი). პირს ორივე მხარეს [[ტარი|ტარიდან]] 20 სმ. სიგრძემდე თითო ფართო ღარი მიჰყვება. [[ვადაჯვარი|ვადაჯვართან]] ორივე მხარეს ღარებში გამოსახულია ნიშნები 1414, რაც [[გერმანია|გერმანული]] ხმლის პირებზე არსებული ნიშნების მინაბაძია, (გერმანული განმარტებით ეს არის მაგიური ნიშნები). ღარის ბოლოში ერთ მხარეს გამოსახულია „სამეფო სფეროს“ (სამეფო რეგალია) სტილიზებული გამოსახულება (დამღა) - 1,5 სმ. [[დიამეტრი]]ს წრე, რომელსაც ზემოდან [[ჯვარი]] ადგას. პირის მეორე მხარეს კი მორბენალი [[მგელი]]ა წარმოდგენილი.

=== წარმომავლობა ===
ერთ-ერთი ვერსიით, ამ ხმალს წარმომავლობა იმ [[ჯვაროსნები|ჯვაროსნებს]] უკავშირდება, რომლებიც [[ჯვაროსნული ლაშქრობები]]ს პერიოდში თოთქოსდა [[კავკასია]]ში დარჩნენ. ხმლის ჯვაროსნებთან დაკავშირება განაპირობა კალდიმის დამღამ - სფეროზე (წრეზე) დასმული ჯვარი. ხმლის მეორე მხარეს კი, როგორც ავღნიშნეთ, გამოსახულია ე.წ. „მგლის“ დამღა, რომელიც [[სამეცნიერო ლიტერატურა|სამეცნიერო ლიტერატურის]] მიხედვით, გერმანული წარმომადგენლობისაა. თავდაპირველად, ეს დამღა (მგლის სტილიზებული გამოსახულება) [[XIV საუკუნე|XIV საუკუნის]] პასაუელ ხელოსნებს ეკუთვნოდა, ხოლო [[XVI საუკუნე|XVI]]-[[XVII საუკუნე|XVII საუკუნიდან]] ამ ნიშანს ზოლინგენის [[ხელოსნობა|ხელოსნება]] იყენებდა. აღსანიშნავია,რომ [[ევროპა|ევროპულ]] ხმლებზე მგელი ძალიან სტილიზებულად არის წარმოდგენილი - 9-11 [[შტრიხი]]თ, ხოლო [[საქართველო|ქართული]] და კავკასიური მგლები გამოსახულია მთელი ტანით, აქცენტირებულია კიდურები, თავი და ბალანიც კი. მგლის დამღა ძალიან პოპულარული და სახასიათო იყო ქართული და კავკასიური ხმლებისათვის. სრულებით არ არის გასაკვირი, რომ იგი კალდიმზეა გამოსახული.

== უნგრული ხმალი ==
{{მთავარი|უნგრული ხმალი}}
ქართული ხმლის ერთ-ერთი სახეობა. მთლიანი პირის სიგრძეა - 78,5 სმ.

პირი დამზადებულია [[ფოლადი]]საგან, ორღარიანია, ცალლესული, მოხრილი. აქვს 20 სმ. სიგრძის შაშარი (ორლესული წვერი). პირზე [[ვადანი|ვადიდან]] წვერამდე ორი ფართო ღარი მიჰყვება. პირის ერთ მხარეს შუა წელზე გამოსახულია ხმალამოწვდილი [[ჰუსარი]], ქვემოთ კი ორმწკრივად წარწერაა: PRO DEO ET PATRIA (ღმერთისა და მამულისათვის). წარწერის ქვემოთ ორქიმიანი [[ჯვარი]]ა, განშტოებებზე რგოლებით. ჯვრის ქვემოთ წარწერა სამ მწკრივად - PRO PATRIA ET LIBERTAT VITAM (სიცოცხლე მამულისა და თავისუფლებისათვის).

ხმალზე დაგებულია [[ვერცხლი]]ს ტარი, რომლის მთლიანი ზედაპირი [[სევადი]]თ გამოყვანილი ორნამენტებითაა მორთული. ტარის შუა ნაწილზე სამ ადგილას ცვრიანი მავთულია გადახვეული. ტარის გაფართოებული ბოლო ზემოდან სოლისებურად ჩახსნილია. ამ ადგილზე არის სევადით შესრულებული [[ვარდული]], რომელიც თითქოს წრიულ ჩარ-ჩოში ზის. ქარქაში დამზადებულია ხისაგან, რომლის ზედა ნაწილზე გადაკრულია 2/3-ზე წითელი ტყავი, ხოლო ქვედა ნაწილზე — მწვანე და შავზოლიანი ქსოვილი. ქარქაშზე მოცემულია 2 სალტე, ერთი 11 სმ. სიგრძისა - ქარქაშის თავთან და მეორე 3 სმ. სიგანისა - ქარქაშის ტყავისა და ქსოვილის შეერთების ადგილას. ორივე სალტე მორთულია სევადით შესრულებული ყვავილოვანი ორნამენტებით. ზედა სალტეზე ისეთივე მოსევადებულია, როგორიც ხმლის ტარზე იყო გამოსახული. ქარქაშს აკლია [[ბუნიკი]]. დაზიანებულია ქსოვილი. ხმალი ქარქაშში ეგება ტარის გაფართოებულ ადგილამდე.ქარქაშის ზედა სალტეზე კიდესთან ახლოს მოცემულია დამღა - მცირე მართკუთხედში ჩასმული წმინდა გიორგი, რომელიც გველეშაპს გმირავს, შემდეგ, ასევე მართკუთხედში ჩასმულია ციფრი - 84 (ვერცხლის სინჯი). მართკუთხედშივე ორმწკრივად ასოები - E.B. (ე.ი. ბლუმბერგი, სასინჯი პალატის კონტროლიორი) და თარიღი 1863 წელი. ასეთ დამღებს თბილისის ოლქის სასინჯი პალატა 1843-1886 წლებში იყენებდა. თბილისური დამღის არსებობა საშუალებას იძლევა აღნიშნული ხმალი მივაკუთვნოთ ქართველ, კერძოდ თბილისელ ოსტატებს. აღსანიშნავია, რომ დაწყებული [[XVII საუკუნე|XVII]]-[[XVIII საუკუნე]]ებიდან უნგრული ხმლები იმდენად პოპულარული იყო, რომ [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] თბილისელი ოსტატებიც კი, აქტიურად ამზადებდნენ ამ ხმლებს, რათა დაეკმაყოფილებინათ ადგილობრივი ბაზრის მოთხოვნილებები.

== გორდა ==
{{მთავარი|გორდა}}
მოკლე, უვადო, მოხრილი და დრეკადი ხმალი, რომელსაც შუაში ერთი ფართო, ხოლო ყუისკენ დამატებით ორი ვიწრო ღარი გასდევს. აქვს თავისებური დამღა — ხმლის ყუაზე გამოყვანილი ტალღოვანი რკალები ან ხმლის პირზე ორი მოპირდაპირე, დაკბილული პატარა ნახევარრკალი. რკალის ბოლოები სამმარცვლოვანი ნიშნებით აქვს დაწინწკლული (გადმოცემის თანახმად, ბრძოლებში მონაწილეობის ან მოკლული მტრის რაოდენობის აღსანიშნავად). ასეთი დამღა დამახასიათებელია აღმოსავლური. კავკასიური თუ ევროპული წარმომავლობის ხმლის პირებისათვის. გვიანდელ ფეოდალურ [[საქართველო]]ში გორდა ფართოდ იყო გავრცელებული და, [[ორბელიანი, სულხან-საბა|საბას]] სიტყვით, „ამას ქართველი ჰყვარობენ“. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში შემოინახა, როგორც ადგილობრივი, ისე [[XVI საუკუნე|XVI]]-[[XVII საუკუნე]]ების ცნობილ იტალიელ ოსტატთა ნახელავი გორდა ხმლები, რომლებიც გენუელ ვაჭრებს შემოჰქონდათ საქართველოში. საქართველოში დამზადებულ ხმლის პირებს სადამღო რკალები ყუაზე მიჯრით ჰქონდა გამოყვანილი.

== დავითფერული ==
{{მთავარი|დავითფერული}}
სწორი, პირბასრი, დრეკადი, სამღარიანი ხმალი. ამზადებდნენ საუკეთესო ფოლადისაგან. ფერად "ლიბრი" (მოლურჯო) იყო. [[გორდა]]სთან ერთად ერთ-ერთი საუკეთესო, "ძვალთა და რკინათა მკვეთელ და თვით უვნებელ" ხმლად ითვლებოდა მთელს საქართველოში და ძვირად ფასობდა.

ერთღარიანი, ცალლესული. შუა წელზე ოდნავ გახრილია. აქვს 10-11 სმ. სიგრძის შაშარი (ორლესული წვერი). ვადაჯვრიდან 20-21 სმ სიგრძეზე,Pპირის ორივე მხარეს თითო ღარი აჰყვება. პირის ერთ მხარეს, ღარში გამოსახულია პატარა ჯვრები, შუაში [[ლათინური დამწერლობა|ლათინური წარწერით]] FERARA. ღარის ბოლოში კი მორბენალი მგელია ამოკაწრული. [[მგელი|მგელს]] უჩანს თვალი, პირი, წინწკლებით ბალანია გამოხატული; მგელი მიმართულია პირისკენ. ხმლის მეორე მხარეს, ასევე პატარა ჯვრებში ჩაწერილია ლათინური წარწერა ANDREA და მგელია გამოსახული. მგლის გამოსახულებები თითქმის იდენტურია.პირზე დაგებულია ლითონის ვადაჯვარი, რომლის მთლიანი ზედაპირი მორთულია ოქროზარნიშით შესრულებული ყვავილოვანი ორნამენტებით.

== კაბიანი ხმალი ==
{{მთავარი|კაბიანი ხმალი}}
კაბიანი [[ხმალი]] (კაბიანი კალდიმი). მთლიანი სიგრძე - 88 სმ., პირის - 74,5 სმ. ნივთის წარმომავლობა - [[იმერეთი|იმერული]].

ხმლის პირი დამზადებულია ფოლადისაგან, ცალლესული, ცალღარიანი, სწორი. აქვს მკვეთრად დაქანებული 6 სმ. სიგრძის შაშარი (ორლესული წვერი). პირის ორივე მხარეს შუაში 15 სმ სიგრძის თითო ღარია მოცემული. ზედა მხარეს ღარში გამოსახულია დამღა „სამეფო სფეროს“ სტილიზებული გამოსახულება - 1 სმ დიამეტრის წრე, რომელსაც [[ჯვარი]] აზის, ჯვრის ვერტიკალური ღერძი სფეროს შუაზე კვეთს. დამღა შესრულებულია [[სპილენძი]]ს ზარნიშით. პირის მეორე მხარეს, ღარში მორბენალი [[მგელი|მგლის]] დამღაა გამოსახული. მგლის ფიგურაზე კარგად იკითხება, თათები, სახე და ბალანიც კი (რაც ადასტურებს ხმლის ქართულ და არა ევროპულ წარმომავლობას).

== ლეკური ხმალი ==
{{მთავარი|ლეკური ხმალი}}
ქართული ხმლის ერთ-ერთი სახეობა. ხმლის პირი დამზადებულია ფოლადისაგან, ცალლესულია, ორღარიანი, მოხრილი. აქვს 22,5 სმ-იანი შაშარი (ორლესული წვერი). პირზე ყუასთან ახლოს მოცემულია ორი - ერთი შედარებით ფართო და მეორე ძალზე ვიწრო ღარი, რომლებიც ვადიდან შაშარის შუაწელამდე მიჰყვება. პირის ერთ მხარეს შტამპით შესრულებული დამღაა. დამღას კვადრატული ფორმა აქვს, ზედა მხარეს გუმბათისებურად ბოლოვდება, [[გუმბათი|გუმბათზევე]] სამეფო გვირგვინის ფორმის ნიშანია დასმული. დამღის გუმბათში გამოსახულია ქართული ასოები „გ“ და მის მუცელში ჩასმულია „ვ“. დამღის ინიციალები ჯერჯერობით გაშიფრული არ არის, მაგრამ დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ იგი [[ქართველები|ქართველ]] [[ოსტატი|ოსტატს]] ეკუთვნის. დამღის კვადრატულ ნაწილში ორ მწკრივად რუსული წარწერაა - ზედა მწკრივში „ТИФ“, ხოლო ქვემოთ „ЛИС“.

=== დამზადების წესი ===
ლეკურს ამზადებდნენ უმთავრესად ლეკი მეიარაღე-ხელოსნები. ხმლის სხვა ცნობილ სახეობებთან ერთად ლეკური გავრცელებული იყო მეტწილად [[ჩრდილოეთი|ჩრდილოეთ]] [[კავკასია]]ში, ნაწილობრივ [[საქართველო]]ში ([[იმერეთი|იმერეთში]]). უვადო ხმალი, როგორც მკვეთელი იარაღი, თავისი საბრძოლო თვისებებით, ვადიან ხმალზე ნაკლებად ფასობდა. საფიქრებელია, რომ [[საქართველო]]ში ცნობილი ხმალი „ლეკური” უნდა იყოს კავკასიაში ძალზედ გავრცელებული ხმლის სახეობა ე. წ. „შაშკა“. მისი სახელწოდება ჩერქეზულიდან მომდინარეობს და „დიდ დანას“ ნიშნავს. სავარაუდოდ, მისი სამშობლოც ჩერქეზეთია. წერილობით წყაროებში „შაშკა” პირველად [[1625]] წელს იტალიელ მოგზაურს ჯოვანი დე ლუკას აქვს მოხსენიებული ჩერქეზების აღწერილობაში. დაწყებული [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნიდან]] თითქმის მთელ კავკასიაში დიდი პოპულარობით სარგებლობდა შაშკა. ხან გირეი აღნიშნავდა, რომ „შაშკებს ატარებენ ცეცხლსასროლ იარაღთან ერთად, ვისაც ჰქონდა იარაღი, მას აუცილებლად ჰქონდა შაშკაც...“ აქედან გამომდინარე, სავარაუდოა, რომ შაშკა კავკასიელი მეომრის აკაზმულობის უცილობელ ატრიბუტად იქცა.

== ირანული ტიპის ქართული ხმალი ==
{{მთავარი|ირანული ტიპის ქართული ხმალი}}
ქართული ხმლის ერთ-ერთი სახეობა.

[[ხმალი|ხმლის]] სიგრძე - 91,5 სმ, პირის - 77 სმ. ხმლის პირი [[ფოლადი]]საა, შუა წელზე მკვეთრად მოხრილია, ცალლესული, უღარო. ასეთი ტიპის ირანული ხმლები უმრავლეს შემთხვევაში ბულატის ფოლადისაგანაა დამზადებული. აღნიშნულ ხმალზე ვიზუალური დაკვირვებით ბულატის ფოლადის სტრუქტურა არ შეინიშნება. პირის ზედა მხარეს [[ვადაჯვარი|ვადაჯვართან]] ახლოს დიაგონალურად წაგრძელებული მართკუთხედია გამოსახული, რომელიც წინწკლებით და რკალებითაა მორთული. ამ ფიგურისაგან მოშორებით ამოკაწრულია ოვალური ფორმის [[ყვავილი|ყვავილოვანი]] ორნამენტი, რომელიც ასევე წინწკლებითა და მცირე ზომის რკალებითაა მორთული. ასეთი ორნამენტი დამახასიათებელია [[XVII საუკუნე|XVII]]-[[XVIII საუკუნე]]ების [[სპარსეთი|სპარსული]] ხმლების მორთულობისათვის, რომლებზეც ძირითადად იწერებოდა ყურანიდან ნაწყვეტები, ხოლო ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს [[ირანი|ირანული]] ხმლის პირის [[საქართველო|ქართულ]] მინაბაძთან, სადაც გადმოტანილია ორნამენტის მხოლოდ ფორმა, შესრულების დონე კი საკმაოდ დაბალია.

== ხევსურული ხმალი ==
{{მთავარი|ხევსურული ხმალი}}
ქართული ხმლის ერთ-ერთი სახეობა.

მთლიანი სიგრძე - 91,5 სმ. პირის - 80 სმ. ხმლის პირი დამზადებულია [[ფოლადი]]საგან, ცალლესულია, ორღარიანი, ოდნავ გახრილი, აქვს 15 სმ სიგრძის შაშარი (ორლესული წვერი). ყუასთან ახლოს წარმოდგენილია ორი ვიწრო ღარი, რომელიც ვადიდან შაშარამდე მიჰყვება. ტართან ახლოს, ორივე მხარეს ღარებში გამოსახულებები მოჩანს: ერთ მხარეს ზედა ღარში [[ლათინური ენა|ლათინური]] ასოებია - INN, MINI, ხოლო ქვედა ღარში X-ის მსგავსი რვა ფიგურა. მეორე მხარეს ზედა ღარში - IEN, MINI და ქვედა ღარში X-ის ფორმის ფიგურა. ტარზე დაგებულია ვადაჯვარი, რომელიც მორთულია თითბრის ზარნიშით. ვადაჯვრის ზედაპირზე გამოსახულია კუდაწეული `ლომის~ ფიგურა, რომელიც გეომეტრიული ორნამენტებით მორთულ სივრცეშია ჩასმული. ვადაჯვრის უკანა მხარეც მორთულია თითბრის ზარნიშიანი ხაზებით. ტარი დამზადებულია ხისაგან, რომელზეც გადაკრულია შავი ფერის ტყავი. ტყავზე შეჭედილია ორი ვერცხლის სალტე, ოთხი ორნამენტირებული გობაკი, ტარის მოხრილ ადგილზე (ვაშლზე) გადაჭიმულია [[ვერცხლი]]ს ფირფიტა.

==ლიტერატურა==
{{ქსე|3|341|ჩოლოყაშვილი ქ.}} 
*ქაფიანიძე მ., ქართული ხმლების ტიპოლოგიისათვის, საქართველოს ეროვნული მუზეუმის მოამბე, N 1, 2010
* Аствацатурян Э. Г., Оружие народов кавказа, Санкт-Петербург, 2004
*Асхабов И.,Чеченское оружие, Москва, 2001
*Горелик М.З., Ранний Монголъский Доспех (IX-первая половина XIVв) Новосибирск, 1987
*Елашвили В.И., Парикаоба (Хевсурское фехтование),  Тбилиси, 1956
*Ленц Е. Е., О клеймах мастеров на оружии, Санкт-Петербург, 1911
*Трубников Б.Г., Защитное Вооружение, Санкт-Петербург, 2004 
*აბაშიძე ბ. მითოლოგიის საკითხები ქართულ ზეპირსიტყვიერებაში, თბილისი, 1978
*გასიტაშვილი გ., „ხევსურული აბჯარი“ მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის ტ. IX, გვ 79-108, თბილისი, 1957
*გუგუშვილი პ., საქართველოსა და ამიერკავკასიის ეკონომიკური განვითარება XIX-XX საუკუნეებში, ტ., V, 1962
*Аствацатурян Э. Г., Указатель клейм и имен кавказских мастеров оружейного и серебрянного дела, Москва, 1982
*MullerH. KollingH., EUROPAISCHE HIEB-UND STICHWAFFEN, Berlin, 1984
*კლდიაშვილი ა. „მეფედ კურთხევის გამოსახულებისათვის ქართულ კედლის მხატვრობაში“,  ლიტერატურა და ხელოვნება #3. თბ., 1991
*ორბელიანი პ., ამბავნი ქართლისანი, თბ., 1983
*Аствацатурян Э. Г., Указатель клейм и имен кавказских мастеров оружейного и серебрянного дела, Москва, 1982
*ჩოლოყაშვილი კ.,  „ბულატის თბილისელი ოსტატები,” ჟურ. მეცნიერება და ტექნიკა N5, 15-17, 1956
*ჯალაბაძე გ., საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ეთნოგრაფიული ფონდების გზამკვლევი, თბ., 1979
*ყეინაშვილი ი., რაინდულო საქართველოვ, აღსდექ! ქართველთა საბრძოლო სისტემები, ტრადიციები და ისტორია, თბ., 2002
*სულხან-საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული ტ. I თბ., 1991
*''ჯავახიშვილი ივ.,'' მასალები ქართველი ერის მატერიალური კულტურის ისტორიისათვის, ტ. 3-4, თბ., 1962
*კუტალეიშვილი ზ., ნაოსნობა საქართველოში, თბილისი, 1987

[[კატეგორია:ქართული ხმლები|*]]