იხილეთ წყარო გვერდისთვის შობის კუნძული (კირიბატი)

{{მრავალმნიშვნელოვნება*|შობის კუნძული}}
{{ინფოდაფა კუნძული
| სახელი = შობის კუნძული
| მშობ. სახელი = {{lang-en|Christmas Island}}
| native name link = 
| მეტსახელი = 
| სურათის სახელი = Kiritimati-EO.jpg
| სურათის წარწერა = შობის კუნძული, გადაღებული [[საერთაშორისო კოსმოსური სადგური]]დან
| სურათის ზომა = 250px
| ალტ სურათი = 
| locator map = 
| locator map size = 
| map_custom = yes
| მდებარეობა = 
| კოორდინატები = {{coord|01|52|00|N|157|24|00|W|type:isle|display=}}
| მდებარეობა = [[წყნარი ოკეანე]]
| კუნძულთა რაოდენობა = 
| მთავარი კუნძული = 
| ფართობი_კმ2 = 388,39
| სია = 
| სიგრძე_კმ = 
| სიგანე_კმ = 
| სანაპიროს სიგრძე = 
| სანაპიროზოლი_კმ = 
| უმაღლესი მთა = 
| სიმაღლე_მ = 13
| ქვეყნის სახელი = {{დროშა|კირიბატი}}
| ქვეყანა = 
| ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური = 
| ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფა           = 
| ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური 1 = 
| ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფა 1         = 
| ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური 2 = 
| ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფა 2       = 
| ქვეყნის დედაქალაქი                   = 
| ქვეყნის უდიდესი ქალაქი              = 
| ქვეყნის უდიდესი ქალაქის მოსახლეობა = 
| ქვეყნის ლიდერის ტიპი              = 
| ქვეყნის ლიდერის სახელი           = 
| ქვეყანა 1                         = 
| ქვეყნის 1 ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური = 
| ქვეყნის 1 ადმინისტრაციული დაყოფა         = 
| ქვეყნის 1 ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური 1 = 
| ქვეყნის 1 ადმინისტრაციული დაყოფა 1       = 
| ქვეყნის 1 ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური 2 = 
| ქვეყნის 1 ადმინისტრაციული დაყოფა 2    = 
| ქვეყნის 1 დედაქალაქი            = 
| ქვეყნის 1 უდიდესი ქალაქი           = 
| ქვეყნის 1 უდიდესი ქალაქის მოსახლეობა = 
| ქვეყნის 1 ლიდერის ტიპი            = 
| ქვეყნის 1 ლიდერის სახელი         = 
| ქვეყანა 2                         = 
| ქვეყნის 2 ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური = 
| ქვეყნის 2 ადმინისტრაციული დაყოფა         = 
| ქვეყნის 2 ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური 1 = 
| ქვეყნის 2 ადმინისტრაციული დაყოფა 1       = 
| ქვეყნის 2 ადმინისტრაციული დაყოფის სათაური 2 = 
| ქვეყნის 2 ადმინისტრაციული დაყოფა 2    = 
| ქვეყნის 2 დედაქალაქი            = 
| ქვეყნის 2 უდიდესი ქალაქი           = 
| ქვეყნის 2 უდიდესი ქალაქის მოსახლეობა = 
| ქვეყნის 2 ლიდერის ტიპი = 
| ქვეყნის 2 ლიდერის სახელი = 
| მოსახლეობა = 5586
| აღწერის წელი = 2010
| სიმჭიდროვე_კმ2 = 14,38 ად.
| ეთნიკური ჯგუფები = 
| ვებსაიტი = 
| დამატებითი ინფო = 
}}

'''შობის კუნძული''', ''კირიტიმატი'' ({{lang-en|Christmas Island}}) — ერთ-ერთი უდიდესი [[ატოლი]] [[წყნარი ოკეანე|წყნარ ოკეანეში]], [[ლაინის კუნძულები|ლაინის კუნძულთა ჯგუფში]]. ეკუთვნის [[კირიბატი]]ს. მდებარეობს 285 კმ-ში კუნძულ [[ტაბუაერანი]]დან, 2500 კმ-ში [[ჰონოლულუ]]დან, 2700 კმ-ში [[ტაიტი]]დან. ფართობი — 388,39 კმ², [[ლაგუნა|ლაგუნის]] ფართობი — 324 კმ². მაქსიმალური სიმაღლე ზღვის დონიდან — 13 მეტრი. გაშენებულია ქოქოსის პალმის პლანტაციები. ხდება [[მარგალიტი]]ს მოპოვება. 1777 წელს აღმოაჩინა [[ჯეიმზ კუკი|ჯ. კუკმა]].

შობის კუნძული — მსოფლიოში ყველაზე დიდი [[ატოლი]]ა ფართობით 321 კმ² (ხმელეთის ფართობი). კუნძულზე მსოფლიოში საზღვაო ფრინველების ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი კონცენტრაციაა. ატოლზე ხუთი დაკეტილი ტერიტორიაა.

[[მეორე მსოფლიო ომი]]ს დროს კუნძული დაიკავა მოკავშირეთა [[ჯარი|ჯარმა]], თვითმფრინავებისთვის აშენდა ასაფრენ-დასაშვები ზოლი. 1956—1958 წლებში კუნძულიდან 50 კმ-ში [[დიდი ბრიტანეთი]] აწარმოებდა [[ბირთვული იარაღი]]ს გამოცდას. ბევრი ნაგებობა დაინგრა. მაგრამ შენარჩუნებულმა ინფრასტრუქტურამ შესაძლებელი გახადა კირიტიმატი გამხდარიყო ლაინის კუნძულების ადმინისტრაციული ცენტრი.

შობის კუნძულს ჰყავს ორი წარმომადგენელი ქვეყნის პარლამენტში. აქ ასევე მდებარეობს ლაინის და ფენიქსის კუნძულების სამინისტრო. შობის კუნძული — დედამიწის პირველი დასახლებული ადგილია, რომელიც ხვდება [[ახალი წელი|ახალ წელს]].

== გეოგრაფია ==

=== ფიზიკური სტრუქტურა ===
ატოლის ცალკეულ ბრტყელ მომცრო კუნძულებს აქვთ [[მარჯანი|მარჯნული]] წარმოშობა, ხოლო თვითონ [[რიფი]] მიემართება წყლის ქვეშ სიღრმით 30-120 მ და ეყრდნობა [[ვულკანი|ვულკანურ]] [[კლდე|კლდეებს]]. ატოლს აქვს ძალიან დიდი ლაგუნა 16 000 ჰა ფართით, რომელიც შეერთებულია ოკეანესთან ჩრდილო-დასავლეთით. კუნძულის აღმოსავლეთ ნაწილში არსებობს რამდენიმე ასეული პატარა ლაგუნა ფართით 16 800 ჰა, რომლებსაც არა აქვთ ზღვაზე გასასვლელი. ამ ლაგუნებში წყლის სიმლაშე საკმაოდ განსხვავებულია. ლაგუნებში განლაგებულია ასობით მომცრო კუნძული. მიწის დონე დამოკიდებულია დღის პერიოდზე: მოქცევის დროს ბევრი კუნძული იფარება წყლით. ატოლზე არსებობს მტკნარი წყლის წყაროები საკმაოდ დაბალი სიმლაშით და სიღრმით 2 მეტრამდე. კუნძულის ყველაზე მაღალი წერტილი — მაღლობი [[დიუნა|დიუნების]] მწვერვალზე, რომელიც მდებარეობს სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნახევარკუნძულის ჩრდილოეთ სანაპიროზე.

შობის კუნძული განლაგებულია მშრალ [[ეკვატორი|ეკვატორულ]] ზონაში. ნალექების საშუალო წლიური დონეა — 873 მმ (ამასთან ზოგჯერ 177-დან 2621 მმ-მდე). წვიმის სეზონი მარტსა და აპრილს შორის. ყველაზე ცხელი დღეებია ოქტომბერ-ნოემბერში. კუნძულზე წლის განმავლობაში ტემპერატურა ძალიან არ იცვლება, წლის საშუალო ტემპერატურაა — 24-30 °C. [[ქარი]] უპირატესად აღმოსავლეთისაა.

=== კუნძულის ფლორა და ფაუნა ===
კუნძულის ხელუხლებელი ტყეები შედგება [[დიდი პიზონია|დიდი პიზონიის]] ({{lang-la|''Pisonia grandis''}}) სამი მასივისაგან, რომლის სიმაღლეც აღწევს 10 მეტრს. ეს მასივები მდებარეობს სამხრეთ-აღმოსავლეთის კონცხთან, მოტუ-ტაბუსთან და ჩრდილო-დასავლეთ კონცხთან ახლოს. კუნძულზე დაბალი სიმაღლის [[ბუჩქი|ბუჩქებია]] {{lang-la|''Scaevola taccada''}}, რომელიც ქმნის ერთგვაროვან საფარს, ან შერეულს {{lang-la|''Messerschmidia argentea''}} და {{lang-la|''Suriana maritima''}}. დაბალი სიღრმის ლაგუნებში ჭარბობს {{lang-la|''Suriana maritima''}}, რომელიც იზრდება 2 მეტრ სიმაღლემდე. Messerschmidia argentea უპირატესად გვხვდება სანაპირო დაბლობებში. {{lang-la|''Sida fallax''}}, რომელიც იზრდება 2 მეტრ სიმაღლემდე, ხარობს სამხრეთ სანაპირო დაბლობებში და ყველა ქვიშოვან ნიადაგზე. {{lang-la|''Heliotropium anomalum''}} ქმნის ტყის საფარს სანაპიროზე. სამხრეთ-აღმოსავლეთ კონცხზე ჭარბობს Sida fallax, Heliotropium anomalum, {{lang-la|''Boerhavia repens''}} და {{lang-la|''Lepturus repens''}}. კუნძულის დასავლეთით დაახლოებით 5200 ჰა-ზე დარგულია [[ქოქოსის პალმა]] ({{lang-la|''Cocos nucifera''}}). სხვა არაადგილობრივი მცენარეები შემოტანილი იქნა ადამიანის მიერ XX საუკუნეში.

1960 წლის დეკემბერში შობის კუნძული გამოცხადდა ფრინველთა ნაკრძალად გილბერტისა და ელისის კუნძულების კოლონიაში. სამი მომცრო კუნძული — კუკი, მოტუ-ტაბუ და მოტუ-უპუა — გამოცხადდა შეზღუდული შეხების ტერიტორიად. 1975 წლის მაისში ნაკრძალებად ხელახლა გამოცხადდა კუკის (19 ჰა); მოტუ-ტაბუს (3,5 ჰა); მოტუ-უპუას (19 ჰა); ნგაონტეტააკეს (2,7 ჰა) — კუნძულების ტერიტორიები; ჩრდილო-დასავლეთი კონცხი. შესვლა ამ ტერიტორიებზე მკაცრად აკრძალულია, შესაძლებელია მხოლოდ წერილობითი ფორმით.

კუნძულზე არსებობს ფრინველთა 37 სახეობა, რომელთაგან 20 ბუდობს კუნძულზე. კუნძულზე არსებული ტროპიკული ფრინველების სახეობების რაოდენობა ყველაზე დიდია მსოფლიოში. აქ შეიძლება შევხვდეთ ფრინველთა შემდეგ სახეობებს: {{lang-la|''Pterodroma alba''}}, {{lang-la|''Puffinus pacificus''}}, {{lang-la|''Puffinus nativitatis''}}, {{lang-la|''Nesofregetta albigularis''}}, {{lang-la|''Phaethon rubricauda''}}, {{lang-la|''Sula dactylatra''}}, {{lang-la|''Sula sula''}}, [[ფრეგატისებრნი|დიდი ფრეგატი]] ({{lang-la|''Fregata minor''}}), [[ფრეგატისებრნი|პატარა ფრეგატი]] ({{lang-la|''Fregata ariel''}}), {{lang-la|''Sterna fuscata''}}, {{lang-la|''Sterna lunata''}}, {{lang-la|''Procelsterna cerulea''}}, {{lang-la|''Anous minutus''}}, {{lang-la|''Gygis alba''}}. შობის კუნძულზე {{lang-la|Sterna fuscata}}-ის მსოფლიოში ყველაზე დიდი პოპულაციაა. კუნძულზე ზოგჯერ გვხვდება {{lang-la|''Vini kuhlii''}}. გადამფრენი ფრინველებიდან აქ ბუდობენ {{lang-la|''Pluvialis fulva''}}, {{lang-la|''Numenius tahitiensis''}}, {{lang-la|''Arenaria interpres''}}. 1778 წლის იანვარში კუნძულზე ბუდობდა {{lang-la|Scolopacidae}}-ის ერთ-ერთი სახეობა — {{lang-la|''Prosobonia cancellatus''}}, მაგრამ მის შემდეგ იგი არავის არ უნახია.

კუნძულის ერთადერთი [[ძუძუმწოვრები|ძუძუმწოვარია]] — {{lang-la|''Rattus exulans''}}. ამას გარდა გვხვდება [[მწვანე კუ]] ({{lang-la|''Chelonia mydas''}}) და ცხოველთა რამდენიმე სხვა სახეობა.

== ისტორია ==
* 1777 წლის 24 დეკემბერი — კაპიტანმა [[ჯეიმზ კუკი|ჯეიმზ კუკმა]] გემებით «HMS Resolution» და «HMS Discovery» აღმოაჩინა კუნძული, რომელსაც მან 2 იანვარს დაარქვა შობის კუნძული;
* 1834 წელი — კუნძულზე მივიდა ეკიპაჟი გემით «ტუსკანი» (Tuscan);
* 1836 წლის 10 ოქტომბერი — გემი «ბრიტონი» (Briton) კაპიტან ჯორჯ ბენსონის (Captain George Benson) მეთაურობით ჩაიძირა კუნძულის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კონცხთან;
* 1842 წელი — კუნძული გამოიკვლია კაპიტანმა ჯ. სკოტმა (Captain J. Scott) ბრიტანული სამხედრო საზღვაო ძალების გემით «სამარანგი» (Samarang);
* 1847 წლის დეკემბერი — კუნძულთან ჩაიძირა ბრემენის გემი «მოცარტი»;
* 1857 წელი — კუნძული [[გუანო]]ს რაოდენობის დასადგენად გამოიკვლია კაპიტანმა ჯონ სტეტსონმა (Captain John Stetson);
* 1858 წლის ნოემბერი — გუანოს მოპოვების უფლება მიიღო ამერიკულმა კომპანიამ;
* 1865 წელი — კუნძულზე მოპოვებული გუანოს მოპოვებას აწარმოებს ინგლისურ-ავსტრალიური კომპანია;
* 1888 წლის 17 მარტი — კუნძულის ანექსია მოახდინა დიდმა ბრიტანეთმა;
* 1911 წელი — კუნძულზე გადმოსხდნენ [[იაპონია|იაპონელი]] ბრაკონიერები, რომლებმაც მოკლეს ათასობით ფრინველი;
* 1937 წლის თებერვალი — კუნძულზე ამუშავდა დიდი ბრიტანეთის რადიოსადგური;
* 1950-1960 წლები — კუნძულზე მდებარეობდა დიდი ბრიტანეთის სამხედრო ბაზა, რომელიც აწარმოებდა ბირთვული იარაღის გამოცდას;
* 1957 წლის მაისი — კუნძულის შორიახლოს გამოიცადა პირველი ბრიტანული წყალბადის ბომბი;
* 1962 წელი — [[ამერიკის შეერთებული შტატები]] პროექტ "დომინიკი"-ს ფარგლებში აწარმოებს 22 ბირთვულ გამოცდას.

== ატოლის დასახლებული პუნქტები და მათი რაოდენობა ==
მოსახლეობის რაოდენობა 2005 წლის აღწერის თანახმად შეადგენდა 5115 ადამიანს<ref>[http://www.spc.int/prism/Country/KI/Stats/Census2005/Gen-pdf/GTAB-1.pdf Volkszählung 2005] (анг)</ref>, ხოლო 2010 წლის აღწერის თანახმად 5586 ადამიანს<ref name=census-2010>{{cite web|title=Kiribati Census Report 2010 Volume 1|url=http://www.mfed.gov.ki/wp-content/uploads/2011/05/Census-Report-2010-Volume-1.pdf|publisher=National Statistics Office, Ministry of Finance and Economic Development, Government of Kiribati|accessdate=17 March 2013|archiveurl=https://www.webcitation.org/6RiBPOvsM?url=http://www.mfed.gov.ki/wp-content/uploads/2011/05/Census-Report-2010-Volume-1.pdf|archivedate=10 აგვისტო 2014}}</ref>.

{| border=1
 !დასახლება (ქართ.)||დასახლება (ინგლ.)||მოსახლეობის რაოდენობა,<br />ად. (2005)||მოსახლეობის რაოდენობა,<br />ად. (2010)
 |-
 |ბანანა||Banana (Banana Wells)||1170||955
 |-
 |ლონდონი||London||1829||1879
 |-
 |პოლანდი||Poland||235||441
 |-
 |ტაბვაკეა||Tabwakea||1881||2311
 |-
 !style="background-color:#E9E9E9"|შობის კუნძული||Christmas Island||align=right|5115||align=right|5586
|}

== ეკონომიკა ==
1858 წლის ივნისში კუნძული გახდა ამერიკის შეერთებული შტატების ტერიტორია და მას შემდეგ მასზე მოიპოვებოდა [[ფოსფატები]]. 1886 წელს კუნძულზე დაირგო 18 000—20 000 ქოქოსის პალმა და მოპოვებული იქნა 50 ტონა [[მარგალიტი]]. XIX საუკუნეში კუნძულზე კიდევ დაირგო 70 000 ქოქოსის პალმა, რომელთაგან გაიხარა მხოლოდ 25 %-მა ძლიერი გვალვის გამო. 1905 წლიდან 1912 წლამდე პერიოდში კუნძული იყო დაუსახლებელი, მაგრამ შემდეგ ხელახლა აღდგა ქოქოსის პალმის პლანტაციები. დღეისათვის კუნძულზე ძირითადი ეკონომიკური მოღვაწეობაა — [[კოპრა|კოპრის]] წარმოება (სახელმწიფო პლანტაციას უკავია ტერიტორია ფართით 5170 ჰა). დღეისათვია კუნძულზე ასევე იწარმოება გაყინული ოკეანის [[თევზი]]. 1971 წელს [[ჰავაის კუნძულები]]ს უნივერსიტეტმა სცადა კუნძულის ლაგუნაში მოეყვანა [[კიბოსნაირნი|კიბორჩხალები]] ({{lang-la|Artemia salina}}), მაგრამ 1978 წელს ეს პროექტი დაივიწყეს. ახლახან განხორციელდა ზღვის წყლისაგან მარილის დამზადების პროექტი. ბოლო წლებში ვითარდება [[ტურიზმი]].

== ეკოლოგიური პრობლემები ==
ქოქოსის პალმის პლანტაციებმა განდევნა ადგილობრივი მცენარეული საფარი კუნძულის ტერიტორიის დაახლოებით მესამედზე. სხვადასხვა პროექტების განხორციელებისას დიდი რაოდენობით განადგურდა {{lang-la|''Messerschmidia argentea''}}. ამის გამო დიდი რაოდენობით შემოიტანეს უცხო მცენარეები. მაგალითად, მეორე მსოფლიო ომის დროს შემოიტანეს {{lang-la|''Pluchea odorata''}}, რომელიც ფართედ გავრცელდა ატოლზე და წარმოქმნა მრავალრიცხოვანი ტყის მცირე მასივები. ასევე შემოიტანეს {{lang-la|''Tribulus cistoides''}}, რომელმაც დღეისათვის წარმოქმნა აქ მობინადრე ფრინველთათვის ხელსაყრელი საფარი. 1978 წელს კუნძულზე არსებობდა დაახლოებით 50 ეგზოტიკური მცენარე. ბირთვული იარაღის გამოცდის შედეგად ზოგიერთმა ფრინველმა დაკარგა გამრავლების უნარი, რაც უარყოფითად მოქმედებს ზღვის ფრინველების პოპულაციაზე.

XIX საუკუნეში კუნძულზე გამოჩნდნენ [[კატა|კატები]], რომლებიც ასევე საფრთხეს უქმნიან ფრინველებს. კატების რაოდენობა აღწევს 2000 ერთეულამდე. შედეგად ფრინველთა 18 სახეობიდან ლაგუნის მომცრო კუნძულებზე  ბუდობს 11, სადაც ჯერ კიდევ არ არიან კატები. ამ ცხოველების დაჭერის ცდებს არ მოჰყოლია მოსალოდნელი შედეგები, ამიტომ ბოლო დროს სოფლებში ხდება მახეების დაგება, ხოლო მაცხოვრებლებს აკრძალული აქვთ კატების ყოლა.

კუნძულზე არსებული {{lang-la|Sterna fuscata}}-ისთვის დიდ საფრთხეს წარმოადგენენ [[ღორი|ღორები]], თუმცა ბოლო დროს მოხერხდა მათი რაოდენობის მკვეთრად შემცირება.

გახშირდა ზღვის ფრინველების ბრაკონიერული გზით მოპოვების შემთხვევები.

==ლიტერატურა==
* ქსე, ტ. 11, გვ. 15, თბ., 1987

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:ლაინის კუნძულები]]
[[კატეგორია:კირიბატის კუნძულები]]