იხილეთ წყარო გვერდისთვის შუახმელეთის ხალხები

აქ მოცემულია იმ ხალხთა სია, რომლებიც აღწერილია [[ჯონ რონალდ რუელ ტოლკინი]]ს [[ლეგენდარიუმი|ლეგენდარიუმში]].

== თავისუფალი ხალხები ==

=== აინურნი ===
[[აინურნი]] ანგელოზებისმაგვარი სულები არიან, რომლებიც [[ერუ ილუვატარი|ერუ ილუვატარმა]] შექმნა. მან აინურებს თემა მისცა და დაავალა ამ თემაზე სიმღერის შეთხზვა, მაგრამ ერთ-ერთმა მათგანმა, [[მელკორი|მელკორმა]], საკუთარი თემის შექმნა განიზრახა და აინურების სიმღერის ჰარმონია დაარღვია, დისონანსი ილუვატარმა გამოასწორა და აინურებს ბევრად მშვენიერი თემა მისცა, მელკორმა და მისმა მომხრეებმა ისიც დაარღვიეს, მაშინ ილუვატარმა მესამე თემა მისცა აინურებს, ხოლო როდესაც ისიც დაირღვა, ილუვატარმა შეაჩერა ისინი და დაანახვა ის, რაც მათმა დისონანსმა გამოიწვია. მან დაანახვა მათ მსოფლიო, [[არდა (შუახმელეთი)|არდა]], რომელიც მათი მუსიკის შედეგად შეიქმნა, და სამყარო, [[ეა]], რომელიც არდისთვის შექმნა, ცენტრში ანთებული საიდუმლო ცეცხლით. ილუვატარმა აინურებს განუცხადა, რომ ეა მათი აზრების ხორცშესხმა იყო, იგი მას არსებულს ხდიდა და მათ უფლება მისცა ეაში შესულიყვნენ და იგი სათანადოდ მოემზადებინათ მისი შვილებისათვის. მაგრამ ეაში შესულ აინურებს აღარ შეეძლოთ ილუვატართან დაბრუნება, ისინი სამყაროს აღსასრულამდე იქ უნდა ყოფილიყვნენ. აინურთა უმრავლესობა [[ერუ ილუვატარი|ილუვატართან]] დარჩა, თხუთმეტი მათგანი კი ეაში შევიდა და მათ ეწოდათ [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარები]], სამყაროს სულები.

==== ვალარები ====
ვალარები ეწოდებოდათ აინურებს, რომლებიც [[ეა]]ში შევიდნენ და მისი ნაწილნი გახდნენ. სულ თხუთმეტი ვალა არსებობდა: [[მანუე]], [[მელკორი|მელკორი (მორგოთი)]], [[ულმო]], [[აულე]], [[ორომე]], [[მანდოსი|მანდოსი (ნამო)]], [[ლორიენი|ლორიენი (ირმო)]], [[ტულკასი]], [[ვარდა]], [[იავანა]], [[ნიენა]], [[ესტა]], [[ვაირე]], [[ვანა]] და [[ნესა]]. მოგვიანებით, [[მელკორი|მელკორმა]] მოისურვა [[არდა (შუახმელეთი)|არდის]] მბრძანებლობა, რის გამოც ვალარებმა იგი განდევნეს და იგი ვალად აღარ იწოდებოდა. არდის მომზადების შემდეგ ვალარები თავდაპირველად კუნძულ [[ალმარენი|ალმარენზე]] ცხოვრობდნენ, მაგრამ მელკორის მიერ [[შუახმელეთის არტეფაქტების სია|დიადი ლამპრები]]ს დანგრევის შედეგად ალმარენი განადგურდა და ისინი კონტინენტ [[ამანი (შუახმელეთი)|ამანზე]] გადასახლდნენ. ვალარები არდის მცველები და განმგებლები უნდა ყოფილიყვნენ, მაგრამ [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] [[მელკორი]]ს მბრძანებლობის გამო მათი ძალაუფლება იქ არცთუ ისე დიდი იყო, ვალართა მთავარი დავალება მაინც ის იყო, რომ ილუვატარის პირველი შვილები, ელფები, ბოროტებისგან უსაფრთხოდ ჰყოლოდათ, ამიტომაც შეუშვეს ელფები ამანში, მაგრამ არ მისცეს ამის უფლება მოკვდავ ადამიანებს.

ვალარები არდის განმგებლები [[მეორე ეპოქა|მეორე ეპოქის]] მიწურულამდე იყვნენ, როდესაც [[ნუმენორი]]ს [[ნუმენორის მეფეთა სია|მეფე არ–ფარაზონმა]] ამანს შეუტია, ვალარებმა არ ისურვეს ხელი ადამიანებზე აღემართათ, მათ ილუვატარის წინაშე თავიანთი მოვალეობა დათმეს და ამანი არდის საზღვრებს გასცდა, რითაც იგი მოკვდავთათვის ხელმიუწვდომელი გახდა, ბრტყელი არდა კი დამრგვალდა. იმ დღიდან ამანში მოხვედრა შეიძლებოდა მხოლოდ ელფური ხომალდებით, ვალარები კი არდის ცხოვრებაში მხოლოდ ერთხელ ჩაერივნენ — როდესაც [[საურონი]]ს წინააღმდეგ საბრძოლველად [[ჯადოსანი (შუახმელეთი)|ისტარები]] გაგზავნეს.

=== არწივები ===
როდესაც ვალარებმა შეიტყვეს აულეს მიერ ჯუჯების შექმნის შესახებ, მის მეუღლეს, ნიენას, შეეშინდა, რომ ''ილუვატარის შვილები'' მის მიერ შექმნილ ტყეებს დიდ ზიანს მიაყენებდნენ და რჩევა მანუეს ჰკითხა. მანუეს ილუვატარმა გაუცხადა, რომ [[არდა (შუახმელეთი)|არდა]] მისი ''შვილების'' განმგებლობაში იქნებოდა, მაგრამ ყოველთვის იცხოვრებდნენ მეთვალყურე სულები, რომლებიც ტყეებს უსამართლო ზიანისგან დაიცავდნენ, მანუეს კი თავისი მაცნეები ეყოლებოდა არდაში მომხდარი ამბების შესახებ. ეს არსებები ელფებთან ერთად გაჩდნენ: ტყეებში [[ენტი (შუახმელეთი)|ენტები]] ჩასახლდნენ, ცაში კი არწივები გაბატონდნენ, ისინი მანუეს მაცნეები გახდნენ, ეს არწივები ჩვეულებრივებზე ბევრად დიდები იყვნენ, უშუალოდ მანუეს ემორჩილებოდნენ და მეტყველებაც შეეძლოთ, ხოლო [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] [[მელკორი|მორგოთს]] ყველგან უთვალთვალებდნენ.

პირველ ეპოქაში არწივებს მეთაურობდა მათ შორის უდიდესი, ''თორონდორი'', ისინი [[კრისაეგრიმი]]ს მთებში ბუდობდნენ და [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია#ბელერიანდის ომი|ბელერიანდის ომის]] დროს ელფებს და ადამიანებს სხვადასხვა ცნობებს აწვდიდნენ მორგოთის ჯარების შესახებ (მათი ნაწილი კი [[გონდოლინი|გონდოლინს]] იცავდა). მეორე ეპოქაში მათი უმრავლესობა [[ამანი (შუახმელეთი)|ამანში]] გადასახლდა და [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარების]] ელჩობას ეწეოდნენ, ხოლო მესამეში მათი ნაწილი გვაიჰირის მეთაურობით [[ნისლიანი მთები|ნისლიან მთებში]] დასახლდნენ.

ზუსტად უცნობია, ეს არსებები გონიერი ცხოველები არიან თუ განსხეულებული [[მაია (შუახმელეთი)|მაიარები]].

=== ჯუჯები ===
ჯუჯების შექმნის ისტორია საინტერესოა: მჭედელ [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალა]] [[აულე]]ს იმდენად სურდა [[ერუ ილუვატარი|ილუვატარი]]ს შვილების დანახვა, რომ ვერ მოითმინა და ქვისგან შექმნა ჯუჯების შვიდი მამამთავარი, საკუთარი არსებები, რომლებსაც არ შეეძლოთ თავისუფლად ფიქრი, მათ სიცოცხლე მხოლოდ მაშინ შეეძლოთ, როდესაც აულე მათზე ფიქრს იწყებდა. აულემ ჯუჯები [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] შექმნა და როდესაც მათი შექმნა დაასრულა, მას გამოეცხადა ილუვატარი, რომელმაც შეაგნებინა, რომ მხოლოდ მას შეეძლო გონიერი სიცოცხლის შექმნა, სასოწარკვეთილმა აულემ ჯუჯების გასანადგურებლად თავისი [[ურო (იარაღი)|ურო]] აღმართა, რომ მოულოდნელად ჯუჯები უროსგან მოშორებით დადგნენ, დაიჩოქეს და შენდობა ითხოვეს, ამის შემყურე ილუვატარმა აულეს განუცხადა, რომ მიიღებდა ჯუჯებს თავის შვილებად, მაგრამ მათ უნდა სძინებოდათ ''პირველი შვილების'', ელფების გაღვიძებამდე. გახარებულმა აულემ ჯუჯები დააცალკევა და შვიდ სხვადასხვა მთაგრეხილის გამოქვაბულებში დამალა. ყველა მათგანმა ელფებთან ერთად გამოიღვიძა.

აულემ ჯუჯები დაბლები, მშრომელები, მტკიცეები და გაუტეხლები შექმნა, რომ მათ გაეძლოთ [[მელკორი]]სთვის, რომელიც მათი შექმნის პერიოდში მძლავრობდა შუახმელეთში. მათ, თავიანთი შემქმნელის მსგავსად, ქვასთან და ლითონთან მუშაობა უყვარდათ, ხოლო გამოქვაბულებში დიდი რაოდენობით განძეულს აგროვებდნენ. ჯუჯებს სხვა არსებებთან ცვალებადი ურთიერთობა ჰქონდათ: ყოველთვის მტრობდნენ [[მელკორი|მორგოთთან]] (თუმცა, [[უკანასკნელი კავშირი]]ს დროს ზოგი მათგანი [[საურონი]]ს მხარეზე იბრძოდა), დაძაბული ურთიერთობა ჰქონდათ ადამიანებთან (ამ უკანასკნლებს მათი განძეულის შურდათ) და განსაკუთრებით, ელფებთან ([[პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქაში]] [[არდის ქალაქები და ციხესიმაგრეები#ნოგროდი|ნოგროდმა]] [[დორიათი]] დაარბია, ხოლო [[მესამე ეპოქა]]ში განსაკუთრებით ემტერებოდნენ ერთმანეთს).

ჯუჯათა შვიდმა მამამთავარმა შვიდი კლანი დააარსა: ''გრძელწვერიანები, ცეცხლწვერიანები, გრძელკოჭიანები, რკინისმუშტიანები, მაგარწვერიანები, შავკულულიანები და ქვისტერფიანები''. მათგან ყველაზე მეტი ცნობილი არის [[დურინი]]ს ხალხზე, გრძელწვერიანებზე, რომელიც [[კჰაზად-დუმი]]ს გამოქვაბულებში ცხოვრობდა, ეს ხალხი სხვა კლანებს შორის ყველაზე მრავალრიცხოვანი და დიადი გახდა. გრძელწვერიანების კლანი უმთავრესად ითვლებოდა და მათი სამეფოც ცენტრალურ ჯუჯურ სამეფოდ ითვლებოდა. [[არდის ქრონოლოგია|პირველ, მეორე და მესამე ეპოქის]] დასაწყისში გრძელწვერიანთა სამეფო იყო კჰაზად-დუმი, როდესაც იგი [[ბალროგი]]ს გამო დაიცალა, ცენტრალური სამეფოს როლი [[მარტოსული მთა|მარტოსულ მთაში]] დააარსებულმა [[ერებორი]]ს სამეფომ იკისრა, მაგრამ, რამდენიმე წლის შემდეგ, დრაკონმა [[სმაუგი|სმაუგმა]] ერებორი დაარბია, მორიგი ცენტრალური სამეფო კი [[რკინის გორები|რკინის გორებში]] დააარსებული სამეფო გახდა. [[მეოთხე ეპოქა]]ში ცენტრალური სამეფოს როლი კვლავ აღდგენილმა კჰაზად-დუმის სამეფომ იკისრა.

ჯუჯების მშობლიური ენა [[ჯ. რ. რ. ტოლკინის გამოგონილი ენები#ქუზდულა|ქუზდულაა]], რომელსაც ჯუჯები მხოლოდ ერთმანეთთან საუბრისას იყენებენ. ქუზდულა ჯუჯის გარდა სხვას არავის მოუსმენია, რადგან მის შესახებ ჯუჯები არავის უმხელენ, ჯუჯები თავიანთ სახელებსაც კი ქუზდულაზე არავის უმხელენ, სახელები, რომლებითაც ისინი შუახმელეთში არიან ცნობილნი, მხოლოდ სხვა არსებებთან ურთერთობისთვისაა შერქმეული ადამიანურ ენაზე (ძირითადად, დასავლურზე).

=== ელფები ===

{{მთავარი|ელფი (შუახმელეთი)}}

ელფები უკვდავი არსებები არიან, [[ერუ ილუვატარი|ილუვატარი]]ს ''პირველი შვილები'', რომლებიც [[არდა (შუახმელეთი)|არდა]]ში პირველად გამოჩნდნენ. ელფები გაჩდნენ [[ვალინორის ორი ხე|ვალინორის ხეები]]ს [[არდის ქრონოლოგია|ხანა]]ში, მაგრამ საუკუნეების განმავლობაში ისინი მხოლოდ ღამის ვარსკვლავების სინათლის ქვეშ ცხოვრობდნენ. ელფების სამშობლო [[შუახმელეთი]]ს შორეულ აღმოსავლეთში მდებარე ყურე [[ქუივიენენი]]ს მიდამოებშია. სამწუხაროდ, ელფები პირველად მელკორმა აღმოაჩინა და მრავალი მათგანი შეიპყრო (სწორედ მათგან გამოიყვანა მან ორკები), ელფებში დიდი ხნის განმავლობაში არსებობდა თქმულება, რომ დაკარგულ ელფებს შავი მხედარი იტაცებდა. პირველი ვალა, რომელმაც ელფები ნახა, იყო [[ორომე]], რომელიც შუახმელეთში [[მელკორი]]ს ურჩხულებზე ნადირობდა. ორომე ელფებმა თავიანთ მფარველად მიიჩნიეს, ამიტომაც მას ყველა ვალარზე მეტად ენდობოდნენ. როდესაც ვალარებმა ელფების ამანში გადაყვანა გადაწყვიტეს, ელფები მხოლოდ ორომეს გაჰყვნენ. ელფებისთვის უსაფრთხო გზა რომ შეექმნათ, ვალარები თავს დაესხნენ მელკორს, დაანგრიეს მისი ციხესიმაგრე [[უტუმნო]] და თავად მელკორი შეიპყრეს, ელფებმა ამ ომზე არაფერი იცოდნენ, ისინი მხოლოდ ჩრდილოეთში არსებულ ნათებებს ხედავდნენ, მაგრამ მათ ნაწილს ეშინოდა, რადგან არ იცოდნენ ამანის შესახებ, ამიტომაც მათ დარჩენა არჩიეს, ასე დაიყო ელფების რასა: [[ქუივიენენი|ქუივიენენში]] დარჩენილებს ''ავარები (უარმყოფები)'' ეწოდათ, ხოლო წასულებს — ''ელდარები (ვარსკვლავური ხალხი)'' (თავად ელფები საკუთარ თავს ''კვენდის'' უწოდებდნენ).

ერთ-ერთი აღსანიშნავი ელფია [[ეოლი]] - ბნელი ელფი, რომელიც ტელერი იყო, ფეანორის გარდა - ყველა დროის უდიდესი ელფი მჭედელი<ref>{{ME-ref|Silm|Quenta Silmarillion}}</ref><ref>{{ME-ref|RotK|Appendices}}</ref>.

==== ავარები ====
ავარები ეწოდებოდათ ელფებს, რომლებმაც არ ისურვეს ვალარებს გაჰყოლოდნენ, მათ შესახებ სხვა არაფერია ცნობილი.

==== ელდარები ====
ელდარები მრავალწლიან მოგზაურობაში გაჰყვნენ [[ორომე]]ს, რომელსაც ყველა ვალარზე მეტად ენდობოდნენ. ორომეს მრავალი საქმე ჰქონდა, ასე რომ, ის მათ ხშირად მარტოს ტოვებდა, უცნობი სამყაროთი შეშინებული ელფები კი მის მოსვლამდე არსად მიდიოდნენ, რის გამოც მოგზაურობა ძლიერ გაჭიანურდა. ელფებზე ძლიერ იმოქმედა ნისლიან მთებთან მიახლოებამ, მათი სიმაღლით შეშინებული ბევრი ელფი გაიქცა ან ჩამორჩა, ამის გამო, შუახმელეთის დასავლეთში ბევრად ცოტანი და სხვადასხვა დროს მივიდნენ: სულ პირველად დიდი ზღვის სანაპიროსთან მივიდნენ ''ვანიარები (მშვენიერნი)'' ინგვეს მეთაურობით, შემდეგნი იყვნენ ''ნოლდორები (ბრძენნი)'' [[ფინუე]]ს მეთაურობით და ბოლოს მივიდნენ ''ტელერები (უკანასკნელნი)''. ტელერები გზაში რამდენიმე ტომად დაიყვნენ: ''ფალმარებად (ზღვის ელფები)'' (ამანში წავიდნენ ოლვეს მეთაურობით), ''ფალატრიმებად (ყურის ელფები)'' ([[კირდანი]]ს მეთაურობით ბრიტომბარის და ეგლარესტის ნავსადგურებში დასახლდნენ) და ''ნანდორებად'' (''უკან დაბრუნებულები'', ასევე ცნობილნი არიან როგორც ''ტყის ელფები'') (ლენვეს მეთაურობით ანდუინის ტყეებში დასახლდნენ). მოგვიანებით ფალატრიმებს და ბელერიანდში მცხოვრებ სხვა ელფებს ''სინდარები'' — ''რუხი ელფები'' ეწოდათ.

===== ვანიარები =====
ვანიარები პირველი ელფები იყვნენ, რომლებიც [[ამანი (შუახმელეთი)|ამანი]]სკენ მიმავალ გზას გაუდგნენ და პირველები მივიდნენ იქ, ისინი თავდაპირველად ქალაქ ტირიონში ცხოვრობდნენ, შემდეგ კი მთა [[ტანიქვეტილი|ტანიქვეტილზე]] გადასახლდნენ. ვანიარები ამანიდან მხოლოდ ერთხელ — [[მრისხანე ომი|მრისხანე ომში]] საბრძოლველად — წავიდნენ. მათი მმართველი, [[ინგვე]], ელფების უზენაესი ხელმწიფეა. ვანიარები [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარებიდან]] უშუალოდ [[მანუე]]ს და [[ვარდა]]ს ემორჩილებიან.

===== ნოლდორები =====
ნოლდორები ელფების მეორე და ყველაზე მრავალრიცხოვანი ხალხი იყო, რომლებიც [[ვალინორი|ვალინორში]] მივიდნენ. ნოლდორები ყველაზე განსწავლულნი იყვნენ, სწორედ მათ გამოიგონეს პირველი ელფური [[ანბანი]], ნოლდორებმა პირველებმა იპოვეს ძვირფასი ქვები ვალინორში და მათ თავიანთი ქალაქების ასაშენებლად იყენებდნენ. ისინი უშუალოდ [[აულე]]ს ემორჩილებიან, ძვირფასი ქვების დამუშავების ხელოვნებაც მისგან ისწავლეს.

დიდი ხნის განმავლობაში ნოლდორთა ხელმწიფე იყო [[ფინუე]], რომელსაც სამი შვილი ჰყავდა: [[ფეანორი]], [[ფინგოლფინი]] და [[ფინარფინი]]. სწორედ ფეანორმა შექმნა [[სილმარილები]]. მოგვიანებით, როდესაც [[მელკორი]] გაათავისუფლეს, მან ფინუეს შვილებს და ვალარებს შორის უთანხმოების ჩამოგდება დაიწყო, რასაც მიაღწია და როდესაც მან ფინუე მოკლა და სილმარილები გაიტაცა, ფეანორი და მისი ძმები უკან დაედევნენ (სწორედ ფეანორმა უწოდა მას ''მოროგთი'' — ''მსოფლიოს ბნელი მტერი''). ვალარებმა გაუნცხადეს, რომ მორგოთის დევნაში ხელს არ შეუშლიდნენ, მაგრამ, არც დაეხმარებოდნენ. ტელერების პორტ [[არდის ქალაქები და ციხესიმაგრეები|ალკვალონდე]]ში მისულ [[ფეანორი]]ს ხალხს ტელერებმა შუახმელეთამდე მისასვლელი გემების მიცემაზე უარი განუცხადეს, ამის გამო განრისხებულმა ფეანორმა თავის ხალხს გემების ძალით დაუფლება უბრძანა, მალე ალკვალონდეში ჯერ ფინგოლფინის, შემდეგ კი ფინარფინის ხალხებიც მივიდნენ, მათ ეგონათ, რომ ბრძოლა ტელერებმა დაიწყეს და ფეანორს შეუერთდნენ, ასე მოხდა [[ჟლეტა ალკვალონდეში]]. ნოლდორებმა მრავალი გემი ჩაიგდეს ხელში და [[შუახმელეთი]]სკენ გაცურეს, მაგრამ ზღვაში ამოვარდნილმა ქარიშხალმა რამდენიმე გემი დაამსხვრია, გადარჩენილები ამანის ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე  არამანში გადასხდნენ. იქ მათ გამოეცხადა [[მანდოსი]], რომელმაც ჟლეტის გამო დაწყევლა ყველა ნოლდორი და სხვა ელფი, რომელიც [[ფეანორი|ფეანორს]] გაჰყვებოდა, ამას მოგვიანებით [[ნოლდორთა წილი]] ეწოდა. [[ფინარფინი]] და მისი ხალხი უკან გაბრუნდა, ხოლო ''ჰელქარაქსეში'' (შუახმელეთის ტუნდრა ჩრდილო-დასავლეთით) დარჩენილი გემები არ იყო საკმარისი ფეანორის და [[ფინგოლფინი]]ს ხალხის გადასაყვანად, გადაწყდა, რომ ჯერ ფეანორის ხალხი გადავიდოდა, მაგრამ შუახმელეთში გადასვლისთანავე ფეანორმა გემების დაწვა ბრძანა, დამწვარი გემების კვამლი ფინგოლფინმა დაინახა და მიხვდა, რომ უღალატეს, მაგრამ გადაწყვიტა ნებისმიერ ფასად წასულიყო შუახმელეთში, სწორედ იმ დღეს პირველად ამოვიდა [[არდის არტეფაქტების სია#მზე და მთვარე|მთვარე]] და მის შუქზე ფინგოლფინის ხალხი გაყინული ჰელქარაქსეს გავლით შუახმელეთისკენ მიდიოდა.

ფეანორი რამდენიმე კვირაში [[ბალროგი|ბალროგები]]ს მიერ მოწყობილ ალყაში დაიღუპა, ნოლდორთა მეფე კი დაბრუნებული ფინგოლფინი გახდა.

ნოლდორები ბელერიანდში დასახლდნენ და იქ სინდარების მეზობლად თავიანთი სამეფოები შექმნეს. ისინი [[ბელერიანდი]]ს თითქმის ყველა [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია|ბრძოლაში]] მონაწილეობდნენ. მათ მწარე დამარცხება იგემეს [[დაგორ ბრაგოლახი]]ს და [[ნირნაეთ არნოედიადი]]ს ბრძოლებში.  [[ეარენდილი]]ს წყალობით, ომში ვალარები ჩაერთვნენ და გაიმარჯვეს, ამის შემდეგ ვალარებმა ნოლდორებს [[ამანი (შუახმელეთი)|ამანში]] დაბრუნების უფლება მისცეს, ნოლდორთა უმრავლესობა კუნძულ [[ტოლ-ერესეა]]ზე დასახლდა, მაგრამ მათი ნაწილი [[გილ-გალადი]]ს და [[გალადრიელი]]ს მეთაურობით შუახმელეთში დარჩა (გილ-გალადი ნოლდორთა უზენაესი ხელმწიფე იყო, მაგრამ [[ლოთლორიენი|ლოთლორიენში]] დასახლებული გალადრიელის მორჩილნი, ე.წ. ''გალადრიმები'', გალადრიელს ემორჩილებოდნენ), გილ-გალადი [[უკანასკნელი კავშირი]]ს დროს [[საურონი|საურონმა]] მოკლა, მაგრამ ტახტის მემკვიდრემ, [[ელრონდი|ელრონდმა]], თავის ტიტულზე უარი განაცხადა და მხოლოდ [[შუაველი]]ს სამეფოს განმგებლობა იკისრა.

[[არდის ქრონოლოგია#მესამე ეპოქა|მესამე ეპოქაში]] [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] სიტყვა „ნოლდო“ („ნოლდორების“ მხოლობითი ფორმა) აღარ გამოიყენებოდა, მათ უკვე საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით ეძახდნენ.

===== ნანდორები =====
ნანდორები, ანუ ''უკან გაბრუნებულები'', ტელერთა ნაწილი იყო, რომლებსაც [[ნისლიანი მთები]]ს გადალახვის შეეშინდათ და ლენვეს მეთაურობით მდინარე [[ანდუინი]]ს ტყეებში დასახლდნენ (სწორედ მათგან წარმოიშვნენ [[ბნელტევრი]]ს და [[ლოთლორიენი|ლორიენი]]ს ელფები), ნანდორებმა ყველა სხვა ელფზე კარგად იცოდნენ ცხოველთა და ფრინველთა ენები და მდინარისპირა ტყეებში ცხოვრება ერჩივნათ. მოგვიანებით, ნანდორთა ნაწილი დენეთორის მეთაურობით ნისლიანი მთების გადაღმა გადავიდა და ბელერიანდში დასახლდა, მათ ''ლაიკვენდი —  მწვანე ელფები'', ეწოდათ.

[[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია|ბელერიანდის პირველი ბრძოლის]] დროს ლაიკვენდიმ იმდენად დიდი დარტყმა მიიღეს, რომ ისინი [[მელკორი|მორგოთს]] ღიად აღარასოდეს დაპირისპირებიან, თუმცა, ორკთა მზვერავ რაზმებს ხშირად ესხმოდნენ თავს. ფაქტია, რომ როდესაც [[ნოგორდი]]ს არმიამ [[დორიათი]] გაძარცვა, მწვანე ელფები [[ბერენი]]ს მეთაურობით გზაში ჩაუსაფრდნენ და [[ენტი (შუახმელეთი)|ენტები]]ს დახმარებით ყველა მათგანი გაანადგურეს.

===== სინდარები =====
სინდარები ეწოდათ ელფებს, რომლებიც ბელერიანდში დარჩნენ და [[ამანი (შუახმელეთი)|ამანში]] არ წავიდნენ. მათი უმრავლესობა ბელერიანდის დასავლეთში და სამხრეთში სახლობდა ([[ანგბანდი]]დან მოშორებით), სინდარებს შეადგენდნენ ფალატრიმები, [[დორიათი]]ს მაცხოვრებლები და ტელერები, რომლებიც მთელ ბელერიანდში იყვნენ გაფანტულები. ისინი [[ბელერიანდი|ბელერიანდში]] ყველაზე მრავალრიცხოვან ხალხს წარმოადგენდნენ.

[[არდის ქრონოლოგია|პირველი ეპოქის]] დასრულებისას მრავალი სინდა ამანში გაემართა, დარჩენილები [[ლინდონი (შუახმელეთი)|ლინდონში]] და [[ერეგიონი|ერეგიონში]] დასახლდნენ.

===== ტელერები =====
ტელერები შეადგენდნენ ელფების მესამე და ყველაზე დიდ ჯგუფს, რომელიც [[ქუივიენენი]]დან გამოვიდა, მათ მოგზაურობაში ყველაზე მეტი სირთულე შეხვდათ: [[ნისლიანი მთები]]ს სიახლოვეს ტელერთა ნაწილს მათი გადალახვის შეეშინდა და მდინარე ანდუინის სიახლოვეს დასახლდა, მათ ნანდორები ეწოდათ; ბელერიანდში შესვლისას ტელერთა წინამძღოლი [[თინგოლი|ელვე]] [[ნან ელმოთი]]ს ტყეში უკვალოდ გაუჩინარდა და ტელერებმა მის უშედეგო ძებნაში ვერ მოასწრეს ზღვამდე მისვლა და [[ვალინორი|ვალინორში]] ვანიარებთან და ნოლდორებთან ერთად წასვლა, მათი ნაწილი ელვეს ძმის, ოლვეს, მეთაურობით რამდენიმე წლის შემდეგ [[ულმო]]მ კუნძულ [[ტოლ-ერესეა]]თი [[ამანი (შუახმელეთი)|ამანში]] გადაიყვანა, ბელერიანდში დარჩენილები კი ორად გაიყვნენ — ''ფალატრიმები'' [[კირდანი]]ს მეთაურობით ბრიტომბარის და ეგლარესტის ნავსადგურებში დასახლდნენ, დანარჩენები კი დაბრუნებულ [[თინგოლი|ელვესთან]] (რომელმაც თინგოლი დაირქვა) და მის მეუღლესთან, [[მაია (შუახმელეთი)|მაია]] [[მელიანი|მელიანთან]] ერთად, [[დორიათი|დორიათში]] დასახლდნენ, მათ ''სინდარები'' ეწოდათ.

ამანში ტელერებმა ქალაქ-ნავსადგური [[არდის ქალაქები და ციხესიმაგრეები|ალკვალონდე]] დააარსეს, ისინი საუკეთესო ზღვამსვლელები და გემთმშენებლები გახდნენ, მათი ულამაზესი გემები ამანის გარშემო წყლებში თავისუფლად დაცურავდნენ. როდესაც [[მელკორი|მორგოთმა]] [[უნგოლიანტი|უნგოლიანტთან]] ერთად [[სილმარილები]] გაიტაცა, მას ნოლდორები დაედევნენ. ნოლდორებმა გადაწყვიტეს [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] წასასვლელად გემები ტელერებისთვის ეთხოვათ, მაგრამ ვინაიდან ვალარებს მათთვის წასვლის ნება არ დაერთოთ, ტელერებმა უარი უპასუხეს, ამან ნოლდორთა წინამძღოლი, [[ფეანორი]], განარისხა, მან გემების ძალით დაუფლება ბრძანა. ბრძოლაში ტელერთა უმრავლესობა უმოწყალოდ გაიჟლიტა (ამანში აბჯარ-იარაღს მხოლოდ ნოლდორები ამზადებდნენ, ტელერებს კი მხოლოდ უხარისხო მშვილდები ჰქონდათ), ნოლდორთა მიერ მითვისებული გემების ნაწილი ზღვაში ტელერთა მფარველი მაიარების, [[ოსე]]ს და [[უინენი]]ს მრისხანებისგან ამოვარდნილმა ქარიშხალმა ჩაძირა. ხოლო როდესაც [[მანდოსი|მანდოსმა]] ნოლდორები მათივე თვალწინ დაწყევლა, მათი ნაწილი [[ფინარფინი]]ს მეთაურობით [[ვალინორი|ვალინორში]] დაბრუნდა და პატიება მიიღო, დანარჩენები [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] წავიდნენ.

ტელერები მთელი [[არდის ქრონოლოგია#პირველი ეპოქა|პირველი ეპოქის]] განმავლობაში წყნარად ცხოვრობდნენ, როდესაც [[ამანი (შუახმელეთი|ამანში]] [[შუახმელეთი]]დან [[ეარენდილი]] ვალართა დახმარების სათხოვნელად მივიდა, ტელერებმა ვალართა არმიას შუახმელეთში გადასასვლელად გემები გადასცეს, მაგრამ თავად [[მრისხანე ომი|მრისხანე ომში]] მონაწილეობა არ მიუღიათ.

=== ენტები ===
ენტები [[მცენარე]]ების მცველები არიან, ერთ-ერთი უძველესი რასა, რომელიც ჯერ კიდევ [[ვალინორი]]ს [[ვალინორის ორი ხე|ხეების]] [[არდის ქრონოლოგია#ვალინორის ხეების ხანა|ხანაში]] გაჩნდა, ისინი გაჩდნენ [[ერუ ილუვატარი|ერუსადმი]] [[ვალარები|ვალა]] [[იავანა]]ს თხოვნით, რომ მცენარეები განადგურებისგან დაეცვათ. ენტები ადამიანის და ხისმაგვარი არსებები არიან, ისინი მცენარეებს უსამართლო მოპყრობისგან ჯერ კიდევ მზის ამოსვლამდე იცავდნენ. თავდაპირველად მათ მეტყველება არ შეეძლოთ, მის ცოდნას ენტები ელფებს უმადლიან (ყველაზე მეტად [[ჯ. რ. რ. ტოლკინის გამოგონილი ენები#ქვენია|ქვენია]] მოსწონთ), ისინი ათასწლეულების განმავლობაში ცოცხლობენ, მაგრამ ელფებისგან განსხვავებით უკვდავები არ არიან, დროთა განმავლობაში ენტები მოძრაობას წყვეტენ და მეტყველების უნარსაც კარგავენ, ისინი ამას „გახევებას“ ეძახიან და ამტკიცებენ, რომ ეს სიკვდილი არ არიან. სხვადასხვა ენტი სხვადასხვა მცენარეს უვლის და გარეგნულადაც იმ მცენარეს ჰგავს (მაგალითად, ენტი რტოსხარტა [[ცირცელი|ცირცლებს]] უვლიდა და გარეგნულადაც ცირცელს ჰგავდა).

მამრი ენტები ხეებს უვლიდნენ, ხოლო მათი ცოლები — ბუჩქებს და სამიწათმოქმედო კულტურებს, ენტების ცოლებს საკმაოდ დიდი ბაღები ჰქონდათ გაშენებული, მაგრამ, როდესაც [[მეორე ეპოქა]]ში [[საურონი|საურონმა]] ბაღები გაანადგურა, ისინი უკვალოდ გაუჩინარდნენ.

ენტების სამფლობელო [[მეორე ეპოქა]]ში მთელ [[ერიადორი|ერიადორში]] მოფენილი უზარმაზარი ტყე იყო, რომელიც [[საურონი|საურონსა]] და [[ელფი (შუახმელეთი)|ელფებს]] შორის ატეხილ [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია#ომი საურონსა და ელფებს შორის|ომში]] განადგურდა, გადარჩა მხოლოდ [[ნისლიანი მთები]]ს სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარე [[ფანგორნი]]ს ტყე, რომელშიც ძალიან ცოტა ენტი ცხოვრობდა (სავარაუდოდ, [[იზენგარდის დაცემა]]ში ყველა სიცოცხლისუნარიანი ენტი მონაწილეობდა, მათი რაოდენობა კი ასს არ აღემატებოდა). ფანგორნის ტყის ფაქტობრივი მმართველი იყო [[ენტი (შუახმელეთი)|ენტი]] [[ხისწვერა]] ([[ჯ. რ. რ. ტოლკინის გამოგონილი ენები#სინდარული|სინდარულად]] მისი სახელი ჟღერს როგორც ''ფანგორნი''). დროთა განმავლობაში უხუცესი ენტების ნაწილი გახევდა, ამან კი მათი რაოდენობა უფრო შეამცირა. [[მეოთხე ეპოქა|მეოთხე ეპოქის]] დასაწყისისთვის გადაშენების პირას მყოფი ენტები მხოლოდ [[ფანგორნი]]ს ტყეში სახლობდნენ.

=== გოლიათები ===

ტოლკინთან გოლიათები მხოლოდ რამდენიმეჯერ არის ნახსენები და ამის გამო მრავალი მკითხველი კამათობს, ნამდვილად არსებობდნენ ისინი თუ უბრალოდ ბუნების ძალების მეტაფორულ გადმოცემას წარმოადგენდნენ. [[ნისლიანი მთები]]ს გოლიათები ნახსენებია რომანში „[[ჰობიტი (ფილმი)|ჰობიტი]]“. იქ ისინი ერთმანეთს ეთამაშებოდნენ - ისროდნენ და იჭერდნენ უზარმაზარ ლოდებს, შემდეგ კი უფსკრულში გადაუძახებდნენ და ამსხვრევდნენ. 

ფილმში „[[ჰობიტი: მოულოდნელი მოგზაურობა]]“ გათამაშებულია სცენა რომანიდან. გოლიათები მასში წარმოდგენილები არიან, როგორც ქვის გიგანტური არსებები და ერთმანეთს ებრძვიან.

=== ჰობიტები ===

{{მთავარი|ჰობიტი}}

ჰობიტები თითქმის ორჯერ დაბალ ადამიანებს განეკუთვნებიან, მიუხედავად იმისა, რომ მათზე ყველაზე კარგად მხოლოდ [[არდის ქალაქები და ციხესიმაგრეები|ბრი]]ში მაცხოვრებელმა ადამიანებმა და [[არნორი|არნორელმა]] დუნედაინებმა იციან. [[ჰობიტი|ჰობიტები]] მხიარული, წყნარი, დღესასწაულების მოყვარული ხალხია, ცხოვრობენ მიწისქვეშა სოროებში. მათთვის დიდი მნიშვნელობა არ ჰქონდა მათი ქვეყნის, [[შაირი (შუახმელეთი)|შაირის]] გარეთ რა ხდებოდა.

შაირში მაცხოვრებლები, ფაქტობრივად, გარესამყაროს მოწყვეტილები იყვნენ, მათ არაფერი იცოდნენ ელფების, ვალარების ან კიდევ, აღმოსავლეთში მიმდინარე მოვლენებზე მაშინ, როდესაც ბრიში მაცხოვრებელმა ჰობიტებმა კარგად უწყოდნენ აღმოსავლეთიდან მომავალი საფრთხის შესახებ, ვინაიდან აღმოსავლეთიდან დასავლეთში მრავალი გაქცეული სწორედ ამ ქალაქში ისვენებდა.

[[სარუმანი]]სგან გათავისუფლებული შაირის მაცხოვრებლებმა მალე დაიწყეს გარესამყაროსთან დაკავშირება და თავიანთი წარსულის გამოკვლევა დაიწყეს. [[მერიადოკ ბრენდიბაკი]]ს ჩანაწერებში ცხადდებოდა, რომ ჰობიტები როვანიონიდან იყვნენ (ანუ ჩრდილოელებს განეკუთვნებოდნენ) და ყველაზე მეტად ისინი როჰანელებს ენათესავებოდნენ, ვინაიდან მათი ენებს ბევრი საერთო ჰქონდათ. ამ მოსაზრებას ამყარებდა ისიც, რომ როჰანელთა სიტყვა „ჰოლბიტლა“ „სოროს მაცხოვრებელს“ ნიშნავს.

=== ჰუორნები ===
გონიერ ხეებს, რომლებსაც შეეძლოთ საუბარი და მოძრაობა, ენტები შემოკლებით ჰუორნებს ეძახდნენ.

სავარაუდოდ, ჰუორნები ენტებთან ერთად გაჩნდნენ [[პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქაში]], მაგრამ მათ შესახებ არაფერია ცნობილი [[ბელერიანდის ომები]]ს პერიოდში. როგორც აღმოჩნდა, ჰუორნები და ენტები ტყეებს ერთად დარაჯობდნენ, მაგრამ, დროთა განმავლობაში, ხეების აურაცხელი რაოდენობით ჭრის გამო, ჰუორნებმა ყოველი ცოცხალი არსება, განსაკუთრებით კი, ჯუჯები და ორკები, შეიძულეს. ამიტომაც, ენტებმა ჰუორნების მეთვალყურეობა დაიწყეს, რომ მათგან სხვები დაეცვათ. [[მესამე ეპოქა]]ში ჰუორნები ენტებთან ერთად მხოლოდ [[ფანგორნი]]ს ტყეში სახლობდნენ (თუმცა სავარაუდოდ, [[უძველესი ტყე|უძველეს ტყეში]] არსებული ხეების ნაწილი, მათ შორის ''ბებერი ტირიფი'', ჰუორნები არიან), ენტებისგან განსხვავებით, რომლებიც ამ დროისთვის გადაშენების პირას იყვნენ, ჰუორნების რაოდენობა ფანგორნის სიღრმეში რამდენიმე ათასს აღწევდა.

ჰუორნები ძირითადად ღამით გადაადგილდებოდნენ, თავიანთი მოძრაობის შესანიღბად ისინი ქმნიდნენ წყვდიადის საფარველს, საიდანაც მხოლოდ მათი ხმა ისმოდა. [[ბრძოლა ჰორნბურგთან|ჰორნბურგის ბრძოლაში]] მათ შეუცვლელი როლი ითამაშეს: ჰელმის ხეობის შესასვლელში ჩადგნენ და ყველა გაქცეული ურუკი გაანადგურეს.

=== ადამიანები ===

{{main|ადამიანი (შუახმელეთი)}}

[[მესამე ეპოქა]]ში შუახმელეთში ადამიანები ბევრ ადგილზე სახლობდნენ. მათი დიდი ნაწილი ცხოვრობდა გონდორისა და როჰანის ტერიტორიებზე. ადამიანები ცხოვრობდნენ ბრიშიც, ესგაროთშიც, დრუადანთა ტყეშიც და ფოროხელის ყინულოვან რეგიონებშიც. იყვნენ აგრეთვე ადამიანები, რომლებიც ემსახურებოდნენ საურონსა თუ სარუმანს - დუნლანდელები, რუნის, ჰარადისა და უმბარის მაცხოვრებლები.

===მდინარის ასულები ===

ბუნების სულები, რომლებიც მდინარეებსა და წყლისპირთან ცხოვრობენ. ტოლკინს მხოლოდ ორი ჰყავს ნახსენები: [[ოქროკენკრა]], [[ტომ ბომბადილი]]ს ცოლი და მისი დედა, მდინარის-ქალბატონი. უცნობია, რამდენად უნიკალური არსებები იყვნენ ისინი და წარმოადგენდნენ თუ არა დიდი ხალხის ნაწილს ან მაიარები იყვნენ.

=== ტომ ბომბადილი ===

უცნობი არსება, რომელიც ცხოვრობს შაირთან არსებულ [[უძველესი ტყე|უძველეს ტყეში]]. [[ტომ ბომბადილი]] არდაში გაჩენილ ყოველ არსებაზე ხნიერია, ის, როგორც ჩანს, არდასთან ერთად გაჩნდა, არ არის არც აინუ, არც მაია, არც ელფი და მით უმეტეს, არც ადამიანი. ის უკვდავია, გამუდმებით კარგ ხასიათზე არის, არ ანაღვლებს გარესამყაროში მიმდინარე მოვლენები (თუმცა, [[მელკორი|მელკორზე]] და [[საურონი|საურონზე]] საკმაოდ ბევრი იცის) და იცის ბევრი ლეგენდა და მითი. ტომ ბომბადილზე არ მოქმედებს არანაირი მაგია, [[მთავარი ბეჭედი|მთავარი ბეჭდისაც]] კი (როდესაც ბეჭედი გაიკეთა, არ გაუჩინარდა, გაუჩინარებული [[ფროდო ბეგინსი|ფროდო]]ს დანახვა კი შეძლო).

ტომ ბომბადილი [[უძველესი ტყე|უძველესი ტყის]] შუაგულში, ბორცვზე ცხოვრობს თავის ცოლთან, ოქროკენკრასთან, ერთად. იგი ტყეში განუსაზღვრელი უფლებებით სარგებლობს, თუმცა, მხოლოდ წესრიგის დამცველია. მიუხედავად იმისა, რომ გარესამყაროში მიმდინარე მოვლენები არ აინტერესებს, გარკვეული კავშირები აქვს [[ჰობიტი|ჰობიტ]] ფერმერ მეგოტთან (ჰობიტებთან საუბრისას ახსენება მისი სახელი), ამათანავე, მასზე იციან დუნედაინებმა ([[არაგორნი|არაგორნმა]] თქვა, რომ ჰობიტები „ბომბადილის ტყიდან“ გამოსვლისას დაინახა), რაც იმაზე მეტყველებს, რომ გარესამყაროსთან კავშირი არ აქვს გაწყვეტილი.

სავარაუდოდ, ტომ ბომბადილი უძველეს ტყეში თვით [[დაგორ დაგორათი|დაგორ დაგორათამდე]] იცხოვრებს.

== დრუადანები ==

[[თეთრი მთები]]ს აღმოსავლეთით არსებულ დრუადანის ტყეში ცხოვრობდა პირველყოფილი ტყის ხალხი, რომლებსაც გონდორელებთან ნეიტრალური დამოკიდებულება ჰქონდათ, მაგრამ სძულდათ ორკები, რომლებიც ხის რესურსს საწვავად იყენებდნენ. [[ბეჭდის ომი]]ს დროს ამ ხალხმა როჰირიმები ჩუმად გაატარა გონდორელების მიერ გაკეთებული გვირაბებით, რითაც შეუცვლელი დახმარება გაუწია გონდორს. [[ბეჭდის ომი]] შემდეგ [[არნორის და გონდორის გაერთიანებული სამეფო|გაერთიანებული სამეფოს]] მეფე [[არაგორნი|ელესარმა]] დრუადანის ტყე ადგილობრივების საკუთრებად გამოაცხადა.

== დამპყრობელი „ხალხები“ ==

=== ბალროგები ===

ყველა [[მაია (შუახმელეთი)|მაია]] [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარების]] მხარეზე არ გადასულა. [[არდის არტეფაქტების სია#დიადი ლამპრები|დიადი ლამპრების]] დანგრევის შემდეგ მაიარების ნაწილი [[მელკორი]]ს მხარეზე გადავიდა და მასთან ერთად [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] დასახლდა. როდესაც [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარების]] მსგავსად მათაც ხილული სახე მიიღეს, მელკორის მაიარების ნაწილმა ცეცხლოვანი არსებების სახე მიიღო, მათ ბალროგები ეწოდათ. ბალროგები მელკორის არმიის მეომრები გახდნენ, ხოლო [[ელფი (შუახმელეთი)|ელფების]] გამოჩენის შემდეგ, როდესაც მელკორმა მათგან [[ორკი|ორკები]] გამოიყვანა, ბალროგები არმიის ელიტური დანაყოფების წევრები გახდნენ. [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარებსა]] და [[მელკორი|მელკორს]] შორის მომხდარი მეორე [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია|ომის]] დროს ვალარებმა მრავალი ბალროგი გაანადგურეს, გადარჩენილები ნახევრად დანგრეული [[ანგბანდი]]ს ჯურღმულებში დაიმალნენ და იქ თითქმის სამი საუკუნის განმავლობაში ცხოვრობდნენ, მბრძანებლის დაბრუნების მოლოდინში კი ციხესიმაგრე თანდათან აღადგინეს. თითქმის სამი საუკუნის შემდეგ ანგბანდში [[მელკორი|მორგოთის]] ყვირილი გაიგონეს და ბალროგებიც მის მოსაძებნად გაემართნენ. მათ ბეწვზე მიუსწრეს [[უნგოლიანტი]]ს წყვდიადის აბლაბუდაში შეპყრობილ მორგოთს, ბალროგებმა თავიანთი ცეცხლოვანი მათრახებით უნგოლიანტის მტკიცე აბლაბუდა გაწყვიტეს, თავად უნგოლიანტი კი გააგდეს. ანგბანდში დაბრუნების შემდეგ მორგოთმა თავისი არმია აღადგინა და შუახმელეთის დასაპყრობად ომი წამოიწყო. ბალროგები არმიის უმთავრესი წევრები გახდნენ უძლიერესი მათგანის, [[გოთმოგი]]ს, მეთაურობით. [[მრისხანე ომი]]ს შემდეგ გადარჩენილ ბალროგებს ვალარებმა მიწის ზედაპირზე ამოსვლა აუკრძალეს და ისინიც მთელ შუახმელეთში გაიფანტნენ. ერთ-ერთი მათგანი [[ნისლიანი მთები]]ს უღრმეს გამოქვაბულებში დაიმალა, სადაც თითქმის ხუთი ათასი წლის შემდეგ იგი [[კჰაზად-დუმი]]ს ჯუჯებმა გამოაღვიძეს, მან ჯუჯები იქიდან გაყარა და გამოქვაბულებში თავად დასახლდა, თითქმის ათას ასი წლის შემდეგ კი ბალროგი [[მაია (შუახმელეთი)|მაია]] [[განდალფი|განდალფთან]] შეტაკებისას დაიღუპა.

ბალროგები ცეცხლოვანი არსებები იყვნენ, ტანი ადამიანისას მიუგავდათ, თავი დემონის მსგავსი ჰქონდათ, ჰქონდათ ფრთები და, სავარაუდოდ, კუდიც. ისინი შეიარაღებულები იყვნენ მრავალგვარი იარღით, მათ შორის,  ცეცხლოვანი ხმლით და ცეცხლოვანი მრავალშოლტიანი მათრახით ([[გონდოლინი|გონდოლინზე]] შეტევისას ზოგი ბალროგი შურდულებითაც იყო შეიარაღებული), მაგრამ, მათი უმთავრესი იარაღი მაინც მათი შემზარავობა იყო. ბალროგის სხეულს წყვდიადის კვამლის ფარდა ფარავდა, ხოლო ცეცხლთან მიახლოებისას კვამლს ალი ეკიდებოდა და ისიც ხილული ხდებოდა.

[[მეოთხე ეპოქა]]ში ცოცხალ ბალროგებზე ცნობები აღარ არსებობდა.

===ყორღანების აჩრდილები===

ბნელი სულები, რომლებიც ანგმარის გრძნეულმა მეფემ დუნადანთა ძველ მეფეთა გასაცოცხლებლად გააგზავნა. ცხოვრობდნენ ბრისთან, ყორღანების დაბლობებზე.

=== დრაკონები ===
დრაკონების შექმნის ისტორია საკმაოდ საინტერესოა: [[დაგორ აგლარები]]ს შემდეგ ნოლდორთა ხელმწიფის, [[ფინგოლფინი]]ს მეთაურობით, [[ბელერიანდი]]ს ელფებმა დაიწყეს [[ანგბანდის ალყა]], რომელიც თითქმის ოთხი საუკუნე გრძელდებოდა. მორგოთის ნებისმიერი ალყის გარღვევის მცდელობა კრახით სრულდებოდა, შედეგად, მან გადაწყვიტა თავისი არმიისთვის ახალი მეომრები შეემატებინა და დაიწყო დრაკონების, უზარმაზარი ქვეწარმავლების, შექმნა, რომლებიც შეძლებდნენ ელფური იარაღით მიყენებული ტკივილის ატანას, რომ გზა გაეხსნათ ძირითადი ჯარისთვის, რომელიც ალყას გახსნიდა და მოკავშირეებს გაანადგურებდა. მორგოთის ჩანაფიქრი დრაკონების მიმართ ნაწილობრივ გამართლდა: ისინი საკმაოდ ძლიერები და გამძლეები იყვნენ, შეეძლოთ ცეცხლის გამოფრქვევაც, მაგრამ პირველ დრაკონებს ფრთები არ ჰქონდათ და ნელა იზრდებოდნენ. [[პირველი ეპოქა|პირველი ეპოქის]] [[მზის ხანა|მზის ხანის]] 260 წელს ალყის გარღვევა სცადა პირველმა დრაკონმა, [[გლაურუნგი|გლაურუნგმა]], მან მოალყეების გაფანტვა მოახერხა, მაგრამ იგი ჯერ კიდევ პატარა იყო, მისი ჯავშანი კი არც ისე მტკიცე, რომ ისრების მრავალი დარტყმისთვის გაეძლო და [[ფინგოლფინი]]ს შვილმა, [[ფინგონი|ფინგონმა]] მოისარი მხედრების დახმარებით გლაურუნგი შეაშინა და ანგბანდში გააბრუნა. ამან მორგოთი დაარწმუნა, რომ დრაკონების გამოყენება ალყის მოსახსნელად საუკეთესო საშუალება იყო, მაგრამ, მათ გასაზრდელად დრო იყო საჭირო.

პირველ დრაკონებს ფრთები არ ჰქონდათ, ფრთოსანი დრაკონები მორგოთმა მოგვიანებით შექმნა, ისინი პირველად [[გონდოლინის ალყა|გონდოლინის ალყის]] დროს გამოჩნდნენ, ისინი ზომით და ძალით ბევრად აღემატებოდნენ პირველ დრაკონებს. დრაკონების მთავარ იარღს ცეცხლი წარმოადგენდა, პირველი დრაკონების ცეცხლი ძალიან მხურვალე იყო ([[ჯუჯა (შუახმელეთი)|ჯუჯების]] [[ძალაუფლების ბეჭდები#შვიდი ბეჭედი|შვიდი ბეჭდიდან]] ოთხი დრაკონების ცეცხლს ემსხვერპლა), მაგრამ, დროთა განმავლობაში ამ ცხოველებმა დაკნინება განიცადეს, რაც მათი ზომების და ძალების შემცირებაში გამოჩნდა, თუმცა, დრაკონებს შორის იყვნენ ისეთებიც, რომლებსაც ცეცხლის გამოფრქვევა არ შეეძლოთ.

დრაკონებს შეეძლოთ მეტყველება, მათ ასევე ჰქონდათ ჰიპნოზის უნარი (ნებისმიერი არსება, რომელიც დრაკონს თვალებში შეხედავდა, შეიძლებოდა მისი გავლენის ქვეშ მოქცეულიყო), დრაკონები დაჰიპნოზებულ მსხვერპლს იშვიათად კლავდნენ ([[გლაურუნგი|გლაურუნგმა]] [[ტურინ ტურამბარი|ტურინსა]] და მის დას, [[ნიენორი|ნიენორს]], მეხსიერება წაუშალა, მაგრამ არ დახოცა), მაგრამ მათი ჰიპნოზი მათშიც აღწევდა, რომლებსაც ვერ ხედავდნენ ([[ბილბო ბეგინსი|ბილბოს]] [[მთავარი ბეჭედი|ბეჭედი]] ეკეთა, მაგრამ [[სმაუგი]]ს თვალებში შეხედვისთანავე მასთან საუბრის სურვილი გაუჩნდა). დრაკონებს ძალიან უყვარდათ განძეულობა, რის გამოც ხშირად თავს ესხმოდნენ [[ჯუჯა (შუახმელეთი)|ჯუჯებს]], მათმა თავდასხმებმა არაერთი ჯუჯური სახელმწიფო გაანადგურა (მაგალითად, [[ერებორი]]). თავიანთი შემქმნელისგან განსხვავებით, დრაკონებს განადგურებისგან მიდრეკილება არ ჰქონიათ, მათ მხოლოდ სურდათ, რომ არ შეეწუხებინათ (სმაუგი ესგაროთს მხოლოდ მაშინ დაესხა თავს, როდესაც იეჭვა, რომ ბილბო მათი გამოგზავნილი ქურდი იყო), მიუხედავად იმისა, რომ შემწუხებელს სასტიკად უსწორდებოდნენ.

[[პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქაში]] დრაკონები [[ანგბანდი|ანგბანდში]] ცხოვრობდნენ, მაგრამ, [[მრისხანე ომი]]ს შემდეგ ვალარებს ცოტა მათგანი გადაურჩა, ამიტომაც [[მეორე ეპოქა]]ში მათზე [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]] თითქმის არ სმენიათ, [[მესამე ეპოქა]]ში კი გამრავლებულებმა [[ერედ მითრინი|რუხი მთების]] ჩრდილოეთიდან შემოიჭრნენ და ჯუჯების განძზე ნადირობა დაიწყეს, [[მეოთხე ეპოქა|მეოთხე ეპოქის]] დასაწყისში გადარჩენილი დრაკონები რუხი მთების ჩრდილოეთ ტერიტორიაზე, ე.წ. [[გადაბუგული ტრამალი|გადაბუგულ ტრამალებზე]] ცხოვრობდნენ.

=== ადამიანები===

==== აღმოსავლელები ====
სიტყვა „აღმოსავლელს“ ელფები თავდაპირველად ზოგადად „ადამიანის“ სინონიმად იყენებდნენ, მოგვიანებით ასე ეწოდათ მორგოთის მხარეზე გადასულ ადამიანებს. აღმოსავლელები [[არდის ქრონოლოგია#პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქაში]] [[მელკორი|მორგოთი]]ს არმიის შემადგენლობაში იყვნენ, თუმცა, [[მრისხანე ომი]]ს დასრულების შემდეგ, [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარების]] რისხვას მრავალი მათგანი [[შუახმელეთი]]ს სამხრეთში და აღმოსავლეთში გაექცა, მათგან მომდინარეობენ [[ჰარადი]]ს და [[რუნი]]ს მოსახლეები, რომლებიც წლების განმავლობაში მტრობდნენ დასავლელ ადამიანებთან, კერძოდ კი — გონდორელებთან.

[[მეორე ეპოქა|მეორე]] და [[მესამე ეპოქა|მესამე]] [[არდის ქრონოლოგია#მზის ხანა|ეპოქებში]] „აღმოსავლელი“ [[რუნი]]ს მიწებზე მომთაბარე ხალხის სინონიმად იქცა, ეს ხალხი ორი ეპოქის მანძილზე სამხრეთელებთან (ჰარადრიმებთან) ერთად ებრძოდა ჯერ შუახმელეთში მოსახლე ნუმენორელებს, ხოლო შემდეგ კი მათ შთამომავლებს, გონდორელებს. [[ბეჭდის ომი|ბეჭდის ომში]] ათასობით აღმოსავლელი [[საურონი]]ს ბრძანებით [[მორდორი|მორდორში]] შეიკრიბა, მათი ნაწილი ძირითად ჯართან ერთად [[ითილიენი]]ს გავლით [[მინას ტირითი]]სკენ დაიძრა, ნაწილი კი ჩრდილოეთის არმიასთან ერთად [[ველი (შუახმელეთი)|ველის]] და [[ერებორი]]ს დასამორჩილებლად გაემართა, რომ საურონს გზა გახსნოდა [[რუხი მთები]]ს გავლით [[ერიადორი|ერიადორში]] [[ანგმარი]]ს მხრიდან შესაჭრელად. საბოლოოდ, საურონის ორივე არმია განადგურდა, [[მორანონის ბრძოლა|მორანონის ბრძოლის]] შემდეგ კი ისინი რუნის მიწებზე გაიფანტნენ.

[[მეოთხე ეპოქა]]ში [[არნორის და გონდორის გაერთიანებული სამეფო|გაერთიანებული სამეფო]]ს მეფე [[არაგორნი|ელესარმა]] არაერთი ლაშქრობა მოაწყო რუნის მიწებზე სამეფოს გავლენის გასაზრდელად.

==== დუნლანდელები ====
დუნლანდი ველურ მთიელთა ტერიტორია იყო [[ნისლიანი მთები]]ს სამხრეთ კიდის დასავლეთით. დუნლანდელები ცხოვრების წესით ჰგვანან [[ერედ ნიმრაისი|თეთრი მთები]]ს აღმოსავლეთ კიდეზე არსებული დრუადანის ტყის მაცხოვრებლებს, მაგრამ, მათგან განსხვავებით, [[მესამე ეპოქა]]ში [[სარუმანი]]ს მხარეზე გადავიდნენ [[როჰანი (შუახმელეთი)|როჰანი]]ს მიმართ არსებული სიძულვილის გამო: დუნლანდელებს სჯეროდათ, რომ კალენარდონის მიწები, სადაც როჰირიმები [[გონდორი]]ს [[გონდორის მოურავების სია|მოურავი კირიონი]]ს ნებართვით დასახლდნენ, მათ წინაპრებს ეკუთვნოდათ და როჰირიმების იქ დასახლება უსამართლობა იყო. [[მესამე ეპოქა|მესამე ეპოქის]] 2758 წელს დუნლანდელები როჰანს მოულოდნელად დაესხნენ თავს და მოსახლეობა აიძულეს მთებში გახიზნულიყო, სადაც იმ წელს საკმაოდ მკაცრი ზამთრის გამო მრავალი ადამიანი შიმშილით და ყინვით დაიღუპა (მათ შორის მეფეც და მისი შვილებიც), გაზაფხულზე მეფის დისშვილმა
ფრეალაფმა დუნლანდელებს მოულოდნელად შეუტია და აიძულა კვლავ დუნლანდში დაბრუნებულიყვნენ. დუნლანდელებმა როჰანზე დაივიწყეს, მაგრამ, [[ბეჭდის ომი|ბეჭდის ომში]], [[სარუმანი|სარუმანმა]] მათ კვლავ გაუღვივა როჰირიმების მიმართ არსებული სიძულვილი და [[იზენგარდი]]ს არმიაში მონაწილეობა შესთავაზა. დუნლანდელები იზენგარდელი ურუკების მხარეზე [[იზენი]]ს ფონებთან მომხდარ ორივე [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია|ბრძოლაში]] და [[ბრძოლა ჰორნბურგთან|ჰორნბურგის ბრძოლაში]] მონაწილეობდნენ. იზენგარდის დაცემის შემდეგ ენტებმა და როჰირიმებმა ყველა დატყვევებული დუნლანდელი გაათავისუფლეს და დუნლანდში დაბრუნების საშუალება მისცეს.

==== უმბარელები ====
[[უმბარი]] [[ნუმენორი]]ს უმთავრესი ნავსადგური იყო [[მეორე ეპოქა]]ში. ნუმენორის განადგურების შემდეგ უმბარი „მეფის ხალხით“ იყო დასახლებული, რომლებსაც [[მესამე ეპოქა]]ში „შავ ნუმენორელებს“ ეძახდნენ. ასწლეულების შემდეგ შავ ნუმენორელთა სისხლი ადგილობრივი ხალხის სისხლში აირია და მათი საგვარეულოც გაქრა, მათი შთამომავლები კი [[საურონი]]ს მორჩილ მეკობრეებად იქცნენ, რომლებიც [[გონდორი]]ს სანაპირო დასახლებებს ძარცვავდნენ. გონდორის ფლოტის არარსებობის გამო კი ისინი ელფებისთვისაც წარმოადგენდნენ საფრთხეს (ელფებს ეშინოდათ, რომ მეკობრეები [[რუხი ნავსადგური|რუხ ნავსადგურამდე]] მიაღწევდნენ და გაანადგურებდნენ მას, რითაც ელფებს [[ვალინორი|ვალინორში]] გასაქცევ გზას მოუჭრიდნენ). უმბარელები [[ბეჭდის ომი|ბეჭდის ომშიც]] მონაწილეობდნენ: მათ [[არდის ქალაქები და ციხესიმაგრეები#პელარგირი|პელარგირის]] გარნიზონი უნდა გაენადგურებინათ და შემდეგ ჰარადრიმებთან ერთად [[ანდუინი|ანდუინს]] აჰყოლოდნენ [[ოსგილიათი|ოსგილიათამდე]] [[მინას ტირითი]]ს ალყის გასაძლიერებლად. მაგრამ, მეკობრეების და ჰარადრიმების ჯარი [[არაგორნი]]ს ბრძანებით [[დუნჰარგელი აჩრდილები]]ს ლაშქარმა გაანადგურა, გადარჩენილები კი სამხრეთში გაიქცნენ. [[მეოთხე ეპოქა]]ში უმბარი [[არნორის და გონდორის გაერთიანებული სამეფო|გაერთიანებულმა სამეფომ]] დაიპყრო, მეკობრეები კი, ან სამხრეთით განდევნეს, ან გაანადგურეს.

==== შავი ნუმენორელები ====
შავი ნუმენორელები ეწოდებოდათ [[ნუმენორი]]ს განადგურების შემდეგ [[შუახმელეთი]]ს დასავლეთ სანაპიროებზე არსებული კოლონიების მოსახლეობას, რომლებიც ე.წ. „მეფის ხალხს“ შეადგენდნენ. ეს ხალხი უწყვეტ წინააღმდეგობას უწევდა „ერთგულების“ მიერ დააარსებულ [[გონდორი|გონდორს]] და [[არნორი|არნორს]]. შავ ნუმენორელთა შთამომავლები ჰარადის და უმბარის მხარდაჭერით არაერთხელ ლაშქრობდნენ გონდორის წინააღმდეგ (კომპიუტერული თამაში [[ბეჭდების მბრძანებელი: ბრძოლა შუახმელეთისთვის II: გრძნეული ხელმწიფის აღზევება|ბეჭდების მბრძანებელი: ბრძოლა შუახმელეთისთვის II: გრძნეული ხელმწიფის აღზევების]] მიხედვით შავი ნუმენორელები [[არნორი]]ს წინააღმდეგ [[ანგმარი]]ს ჯარებშიც იბრძოდნენ). შავი ნუმენორელები  „ერთგულების“ შთამომავლებზე მცირედნი იყვნენ და მათი სისხლის ადგილობრივებთან შერევის გამო ეს ხალხი თითქმის ათას წელიწადში გადაშენდა, მათი შთამომავლები კი [[საურონი]]ს სახელით შუახმელეთის თავისუფალი ხალხის წინააღმდეგ მრავალ ომში მონაწილეობდნენ [[მეოთხე ეპოქა]]მდე. მეოთხე ეპოქაში შავ ნუმენორელთა შთამომავლების მიწები [[არნორის და გონდორის გაერთიანებული სამეფო|გაერთიანებულმა სამეფომ]] დაიპყრო.

==== ჰარადრიმები ====
[[გონდორი]]ს და [[მორდორი]]ს სამხრეთით არსებული [[ჰარადი]]ს მიწებზე სახლობდა ხალხი, რომელთა წინაპრებიც [[პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქაში]] [[მელკორი|მორგოთს]] ემსახურებოდნენ და [[მრისხანე ომი]]ს შემდეგ [[ბელერიანდი]]დან სამხრეთ შუახმელეთში გაიქცა. ჰარადი იყო მომთაბარე ტომებით დასახლებული მიწების საერთო დასახელება, ცნობილია, რომ ჩრდილოეთ და დასავლეთ ჰარადში გარკვეული სამეფოებიც არსებობდა, სამხრეთში კი ჯუნგლებით დაფარული ტერიტორია იყო, სადაც შავკანიანი ხალხი ცხოვრობდა. ჩრდილოეთ და დასავლეთ ჰარადის მოსახლეობა [[მორდორი|მორდორს]] ემორჩილებოდა, მაგრამ სამხრეთის მოსახლეობა შუახმელეთში მომხდარ არცერთ ომში არ მონაწილეობდა.

ჰარადრიმები მთელი [[მესამე ეპოქა|მესამე ეპოქის]] განმავლობაში ეომებოდნენ [[გონდორი|გონდორს]], თავისი დიდების ხანაში გონდორი მთელ ჩრდილოეთ და ჩრდილო-დასავლეთ ჰარადს აკონტროლებდა, მაგრამ დაკნინების პერიოდში დიდი ტერიტორია დაკარგა, ხოლო მესამე ეპოქის მიწურულს მორდორისკენ ჰარადრიმები გონდორის ერთ-ერთი უმთავრესი ტერიტორიის, [[ითილიენი]]ს, გავლით მიდიოდნენ. [[ბეჭდის ომი|ბეჭდის ომში]] ჰარადრიმები თავიანთ მიწებზე მობინადრე უზარმაზარი სპილოსმაგვარი ცხოველებით, [[მუმაკები]]თ, იბრძოდნენ. მუმაკები მათი არმიის უძლიერეს ნაწილებს შეადგენდნენ, ამ ცხოველების დახოცვა საკმაოდ ძნელი იყო, რაც ბრძოლაში ჰარადრიმების წარმატების საწინდარი ხდებოდა. [[მეოთხე ეპოქა]]ში [[არნორის და გონდორის გაერთიანებული სამეფო|გაერთიანებულმა სამეფომ]] [[ჰარადი|ჰარადში]] არაერთი სამხედრო კამპანია წამოიწყო და მათ შედეგად მან გონდორის დიდებისდროინდელი მიწები დაიბრუნა.

=== ორკები ===
[[პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქამდე]] [[მელკორი]]ს არმიას შეადგენდნენ მხოლოდ ბალროგები და სხვადასხვა ცხოველებისგან შექმნილი ურჩხულები (მათ შორის, მაქციები, ვარგები და ვამპირები). როდესაც მელკორმა ელფები აღმოაჩინა, მან გადაწყვიტა მათი გამოყენება ახალი არსებების შესაქმნელად. მელკორის ჯაშუშები [[ქუივიენენი|ქუივიენენს]] დაშორებულ ელფებს იტაცებდნენ და მიჰყავდათ [[უტუმნო]]ში, სადაც მელკორმა მათგან დროთა განმავლობაში გამოიყვანა ელფებისგან ძლიერ სახეშეცვლილი, გაველურებული, ვანდალური, დამახინჯებული არსებები, ორკები. ორკებს თავიანთი აღნაგობის წყალობით სწრაფად შეეძლოთ გადაადგილება [[ვალინორის ორი ხე|ხეების სინათლეს]] მოშორებულ [[შუახმელეთი|შუახმელეთში]]. ორკები მელკორის არმიის უმთავრესი შემადენელი ძალა გახდა. [[ანგბანდი|ანგბანდში]] და [[უტუმნო]]ში ორკების რაოდენობა თანდათან იზრდებოდა, სანამ ელფების დასაცავად [[მელკორი|მელკორს]] [[ვალა (შუახმელეთი)|ვალარები]] არ [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია#მეორე ომი ვალარებს და მელკორს შორის|დაესხნენ თავს]], უტუმნო და ანგბანდი დაინგრა, ორკების უმრავლესობა განადგურდა, გადარჩენილები კი ანგბანდის ჯურღმულებში დაიმალნენ მელკორის სხვა არსებებთან ერთად. როდესაც ანგბანდში [[მელკორი|მორგოთი]] დაბრუნდა, ორკები უკვე იმდენად იყვნენ გამრავლებულები, რომ მორგოთის თავდაპირველ არმიას მრავალჯერ აღემატებოდნენ რაოდენობით. დაბრუნებისთანავე მორგოთმა გადაწყვიტა მოულოდნელი თავდასხმით გაენადგურებინა ჯერ [[ბელერიანდი]]ს, ხოლო შემდეგ კი მელი [[შუახმელეთი]]ს ყველა ელფი, მაგრამ, [[ბელერიანდის პირველი ბრძოლა|ბელერიანდის პირველ ბრძოლაში]] ფალატრიმებმა და [[დორიათი|დორიათმა]] გაძლეს, [[დაგორ-ნუინ-გილიათი|დაგორ-ნუინ-გილიათში]] კი ნოლდორები ჩაერივნენ, მაგრამ ყველასთვის მოულოდნელი იყო მზის გამოჩენა, მზის სინათლე იმდენად ძლიერი იყო, რომ ორკები მას ვერ იტანდნენ, ეს კი დღისით ორკების საბრძოლველად გამოყვანას შეუძლებელს ხდიდა.

[[პირველი ეპოქა|პირველი ეპოქის]] შემდეგ ორკების უმრავლესობა გროვდებოდა [[მორდორი|მორდორში]] [[მელკორი|მორგოთის]] ყოფილი მთავარსარდლის, [[საურონი]]ს, მბრძანებლობის ქვეშ. საურონმა ორკებისგან შექმნა მათთან შედარებით ძლიერი და დისციპლინური ურუკები, მაგრამ მზის სინათლეს ვერც ისინი ვერ იტანდნენ, საურონმა არაერთხელ სცადა მათი ამ ნაკლის გამოსწორება, მაგრამ ამ საქმეში სრულყოფილ წარმატებას მიაღწია საურონის დამორჩილებულმა [[მაია (შუახმელეთი)|მაიამ]], [[ჯადოსანი (შუახმელეთი)|ისტარმა]] [[სარუმანი|სარუმანმა]].

[[მესამე ეპოქა|მესამე ეპოქის]] შემდეგ ორკები მიუვალ ადგილებში გაიფანტნენ და, სავარაუდოდ, გადაშენდნენ.

==== ნახევარორკები ====
ნახევარორკები გაჩნდნენ [[საურონი]]ს მიერ მზისადმი გამძლე ორკების შექმნის მცდელობისას. ამისთვის მან გადაწყვიტა შეერთებინა ორკები და ადამიანები, მიღებული არსებები ორკებზე შედარებით მაღლები აღმოჩნდნენ, მაგრამ მათი კანი არაბუნებრივად შავი ფერის გამოვიდა, თვალის ჭრილები კი — ძალზე წვრილი. ვინაიდან ნახევარორკების რაოდენობა ძალზე მცირე იყო, მათზე ბევრი არ იყო ცნობილი, მხოლოდ ის, რომ ისინი [[ბეჭდის ომი|ბეჭდის ომში]] [[მორდორი]]ს მხარეზე იბრძოდნენ.

==== ურუკები ====
ურუკებს თავდაპირველად უწოდებდნენ მორდორის დიდი ზომის ორკებს, რამდენიმე წლის შემდეგ კი [[სარუმანი|სარუმანმა]] [[იზენგარდი|იზენგარდში]] შექმნა სინათლისადმი გამძლე ორკების ახალი სახეობა, რომლებსაც ურუკები უწოდეს. იზენგარდელი ურუკები ბევრად ძლიერები, გამძლეები, მაღლები და დისციპლინურები იყვნენ ჩვეულებრივ ორკებთან შედარებით, დროთა განმავლობაში იზენგარდის არმიის უდიდესი ნაწილი ურუკებმა შეადგინეს. ურუკები ბრძანებებს უსიტყვოდ და ზედმიწევნით ასრულებდნენ (როდესაც [[უგლუკი]]ს რაზმს დატყვევებული [[ჰობიტი|ჰობიტები]] [[იზენგარდი|იზენგარდში]] მიჰყავდა, მორდორელი და მორიელი ორკები მათ დახოცვას მოითხოვდნენ, მაგრამ ურუკები სარუმანის ბრძანების — ჰობიტების იზენგარდში უვნებლად მიყვანის — დარღვევას არ აპირებდნენ. ყველა იზენგარდელი ურუკი [[ბრძოლა ჰორნბურგთან|ჰორნბურგის ბრძოლაში]] და [[იზენგარდის დაცემა|იზენგარდის დაცემისას]] განადგურდა, გადარჩენილები კი ბრძოლის ველს გარშემორტყმულმა ჰუორნებმა დახოცეს, ის ურუკები კი, რომლებიც იზენგარდიდან მორდორში გაგზავნეს, ან [[შავი კარიბჭე|შავი კარიბჭის]] [[ბრძოლა შავ კარიბჭესთან|ბრძოლაში]] დაიხოცნენ, ან მიუვალ ადგილებში დაიმალნენ და დროთა განმავლობაში გადაშენდნენ.

=== ტროლები ===
ტროლები [[მელკორი|მელკორმა]] ქვისგან შექმნა, როგორც თავისი არმიის „ენტები“. ტროლები ზონზროხა, უტვინო და შტერი გოლიათები იყვნენ, ჰქონდათ მტკიცე ტყავი და შავი სისხლი, ტროლები გამოირჩეოდნენ თავიანთი ღონით და გამძლეობით, უყვარდათ მოსახლეობის აწიოკება  და ძარცვა, ნაძარცვ ოქროს კი თავიანთ გამოქვაბულებში აგროვებდნენ. ტროლებს ორკების მსგავსად მზის ატანა არ შეეძლოთ, მაგრამ მათზე მზის სინათლეს ბევრად ძლიერი ეფექტი ჰქონდა — მზის სინათლეზე ისინი ქვავდებოდნენ. ისინი  ტროლები მონაწილეობდნენ [[შუახმელეთი]]ს თითქმის ყველა [[შუახმელეთის ომების და ბრძოლების სია|ომში]] [[მელკორი]]ს და [[საურონი]]ს მხარეზე, [[მეოთხე ეპოქა]]ში ტროლები მიუვალ ადგილებში გადაიკარგნენ და დროთა განმავლობაში გადაშენდნენ. ტროლების მრავალი ერთმანეთისგან განსხვავებული სახეობა არსებობდა, ისინი ქვემოთ არიან მოცემულები:

==== გამოქვაბულის ტროლები ====
გამოქვაბულის ტროლები ცხოვრობდნენ [[ნისლიანი მთები|ნისლიანი]] და [[ერედ მითრინი|რუხი მთების]] მიწისქვეშა გამოქვაბულებში ცხოვრობდნენ მთის ორკეთან ერთად. გამოქვაბულის ტროლები შედარებით დაბლები იყვნენ (ორი-სამი ადამიანის სიმაღლის), ჰქონდათ კოჟრებიანი კანი და უთითებო ფეხები, მათი ნაწილი [[ბეჭდის ომი]]სთვის [[კჰაზად-დუმი|მორიის]] გამოქვაბულებში ცხოვრობდნენ.

==== მთის ტროლები ====
[[მორდორი|მორდორში]] არსებული გორგოროთის მთების ტროლები მორდორის არმიის ერთ-ერთი ძლიერი ნაწილის შემადგენლობაში იყვნენ. ისინი იყვნენ საკმაოდ ზორბები, ჰქონდათ მტკიცე, ჯავშნიანი კანი, იყვნენ საკმაოდ აგრესიულები და ძლიერები. ბეჭდის ომში მორდორის არმიაში იბრძოდნენ.

==== ნახევარტროლები ====
ნახევარტროლები [[საურონი]]ს პირველი მცდელობა იყო, შეექმნა მზის სინათლისადმი გამძლე ტროლები. ეს არსებები ჩვეულებრივ ტროლებზე ბევრად სუსტები და დაბლები იყვნენ, მაგრამ, მათი უმრავლესობისგან განსხვავებით, ნაჭედი იარაღის ხმარება შეეძლოთ. ისინი [[ბეჭდის ომი|ბეჭდის ომში]] [[საურონი]]ს მხარეზე იბრძოდნენ.

==== ოლოგ-ჰაი ====
ტროლების ყველაზე ახალგაზრდა სახეობა, ოლოგ-ჰაი [[საურონი|საურონმა]] [[მესამე ეპოქა|მესამე ეპოქის]] მიწურულს შექმნა, ეს არსებები ძალზე განსხვავებოდნენ სხვა ტროლებისგან: ძალიან მაღლები იყვნენ (4-5 ადამიანის სიმაღლის), ბევრად ძლიერები, საკმაოდ ჭკვიანები, რომ ენები შეესწავლათ და მათზე ელაპარაკათ, იყვნენ ცბიერები, გამძლეები, შეეძლოთ სხვადასხვა, მათ შორის, ნაჭედი იარაღის გამოყენება და აბჯრის ტარება, მაგრამ მათი უმთავრესი პლუსი მზის სინათლისადმი გამძლეობა იყო, შედეგად, საურონმა შეძლო შეექმნა ტროლების სახეობა, რომელიც დღისით ბრძოლასაც შეძლებდა, მაგრამ [[მთავარი ბეჭედი|მთავარი ბეჭდის]] განადგურებასთან ერთად [[საურონი]]ს აღსასრულიც დადგა, მისი მეომრები კი მიუვალ ადგილებში გაიფანტნენ და გადაშენდნენ.

==== ქვის ტროლები ====
ქვის ტროლების უმრავლესობა [[მესამე ეპოქა]]ში ცხოვრობდა [[ერიადორი]]ს ჩრდილოეთ მიდამოებში, [[ნისლიანი მთები|ნისლიან მთებთან]]. ქვის ტროლები შედარებით დაბლები იყვნენ (დაახლ. 3 ადამიანის სიმაღლის), ცხოვრობდნენ გამოქვაბულებში და იქვე აგროვებდნენ ნაძარცვ განძეულობას. ტროლები, რომლებსაც [[თორინ მუხისფარი]]ს ექსპედიცია გადაეყარა, სწორედ ქვის ტროლებს წარმოადგენდნენ.

==== სხვები ====
კომპიუტერულ თამაშში [[ბეჭდების მბრძანებელი: ბრძოლა შუახმელეთისთვის II: გრძნეული ხელმწიფის აღზევება]] აღწერილია ორი სახის ტროლი, რომლებიც [[ანგმარი|ანგმარში]] და მის ჩრდილოეთ მიდამოებში ცხოვრობდნენ: პატარა, თეთრი ხშირი ბეწვით დაფარული და სწრაფი '''თოვლის ტროლები''' და მწვანე ტყავის მქონე ძლიერი, მაგრამ ზანტი '''მთის ტროლები'''. ამასთანავე, ამ თამაშში ნაჩვენებია [[როგაში]], ტროლი [[გუნდაბადი|გუნდაბადის მთიდან]] და '''ჩრდილოელი ტროლების''' წინამძღოლი, რომელიც არცერთ ზემოთჩამოთვლილ ტროლს არ ჰგავს (თოვლის ტროლისთვის საკმაოდ დიდია, მთის ტროლისთვის კი — ბეწვიანი და მოქნილი).

=== ვამპირები და ღამურები ===
ვამპირებს ტოლკინი უწოდებდა ჩვეულებრივთან შედარებით დიდი ზომის ღამურებს, რომლებიც [[მელკორი|მორგოთმა]] ჩვეულებრივი ღამურებისგან შექმნა. მათზე ძალზე ცოტაა ნახსენები, ცნობილია მხოლოდ ერთი მათგანი — თურინგვეთილი, რომლის სახეც [[ლუთიენ ტინუვიელი|ლუთიენმა]] მიიღო, რათა [[ანგბანდი|ანგბანდამდე]] შეუმჩნევლად მიეღწია.

ღამურები ტოლკინთან არიან ღამის მფრინავი არსებები, რომლებიც ცხოვრობდნენ გამოქვაბულებში ან ბნელ ტყეებში.

ღამურები, როგორც ჩანს, შუახმელეთის ჩრდილოეთით უფრო მეტი იყო. როდესაც ბილბო ბეგინსი დადიოდა ნისლიანი მთების გვირაბებში, მას ისე ხშირად ესმოდა ღამურების ხმა, რომ ეშინოდა. როდესაც ბილბო და ჯუჯები ბნელტევრში იყვნენ, ღამით ცეცხლი დაანთეს, როდესაც იხილეს ათასობით პეპელა, რომლებსაც მოჰყვებოდნენ ღამურები. კიდევ ერთი ღამურა ბილბოს შეხვდა სმაუგის სამფლობელოში. ამან ჰობიტი შეაშინა. მას ჩირაღდანი გაუვარდა. სხვა ჯუჯები მის დასახმარებლად მოვიდნენ. ღამურები ხუთი ლაშქრის ბრძოლაშიც მონაწილეობდნენ - მათ იმდენად დაფარეს ცა, რომ ყველაფერი დაბნელდა.

გნომურად, რომელიც ტოლკინთან ელფური ენის ერთ-ერთი ადრეული კონცეფცია იყო, ღამურის ანალოგი არის cwildred.

„[[როვერანდომი|როვერანდომში]]“ წყვდიადის ღამურები ნახსენებია მთვარეზე მცხოვრებ არსებებთან ერთად.

=== ვარგები ===
[[მელკორი|მორგოთის]] მიერ შექმნილი მგლები, რომლებსაც [[ორკი|ორკები]] ასამხედრებლად ჯერ კიდევ [[პირველი ეპოქა|პირველ ეპოქაში]] იყენებდნენ. ვარგებს თავიანთი ენა აქვთ და შუახმელეთის ომებში ყოველთვის ბოროტების მხარეს იბრძოდნენ, ვარგები ყოველთვის ორკებთან ერთად იბრძვიან, ისინი ორკებს სწრაფად გადაადგილებაში ეხმარებიან, სანაცვლოდ კი საკვებს იღებენ. მიუხედავად ამისა, [[ბრძოლა ჰორნბურგთან|ჰორნბურგის ბრძოლის]] დროს მონაწილე დუნლანდელები ვარგებზე იყვნენ ამხედრებულები. [[ბეჭდის ომი]]ს შემდეგ ვარგები მიუვალ ადგილებში გადაიკარგნენ.

=== მაქციები ===
მაქციებს ტოლკინი უწოდებდა ჩვეულებრივთან დიდი ზომის მგლებს, რომლებიც [[მელკორი|მორგოთმა]] ჩვეულებრივი მგლებისგან გამოიყვანა. მათზე ძალზე ცოტაა ნახსენები, ცნობილია მხოლოდ ორი მათგანი — დრაუგლუინი, რომლის ტყავიც [[ბერენი|ბერენმა]] ანგბანდამდე შეუმჩნევლად მისასვლელად გადაიცვა, და მისი შვილი, ანფაუგლირი, რომელიც მორგოთმა ანგბანდის კარიბჭის მცველად გაზარდა.

== სხვა არსებები ==
„[[ჰობიტი (რომანი)|ჰობიტში]]“ აღწერილია [[ნისლიანი მთები|ნისლიან მთებში]] მობინადრე ''ქვის გოლიათები'', რომლებიც ჯუჯებს ქვებს ესროდნენ, მათზე აბსოლუტურად არაფერია ცნობილი, თუმცა, კომპიუტერულ თამაშებში [[ბეჭდების მბრძანებელი: ბრძოლა შუახმელეთისთვის II]] და მის დამატება [[ბეჭდების მბრძანებელი: ბრძოლა შუახმელეთისთვის II: გრძნეული ხელმწიფის აღზევება|გრძნეული ხელმწიფის აღზევება]] არსებობენ '''მთის გოლიათები''', რომლებიც ''გობლინების'' (ანუ ნისლიანი მთების ორკების) არმიის შემადგენლობაში არიან. პიტერ ჯექსონის ფილმში „[[ჰობიტი: მოულოდნელი მოგზაურობა]]“ ნაჩვენებია ქვის გოლიათები, რომლებიც ერთმანეთს ებრძვიან.

ცნობილია, რომ შუახმელეთში ცხოვრობდნენ ამოუცნობი არსებები, რომლების შესახებ [[საურონი|საურონმაც]] კი არ იცოდა, ასეთი არსებების უმრავლესობა მიწისქვეშ ცხოვრობდა, სწორედ მათ მიერ იყო გაყვანილი [[კჰაზად-დუმი|მორიისქვეშა]] გვირაბები, რომლებშიც [[განდალფი]] და [[ბალროგი]] ერთმანეთს ებრძოდნენ.

==სქოლიო==

{{სქოლიოს სია}}

{{შუახმელეთი}}

[[კატეგორია:შუახმელეთის რასები]]

[[hu:Emberek (Középfölde)]]