იხილეთ წყარო გვერდისთვის ჩადი

{{ინფოდაფა ქვეყანა|
|მშობლიური_სახელი = {{lang-fr|République du Tchad}}<br />{{lang-ar|جمهورية تشاد}}
|სრული_სახელი = ჩადის რესპუბლიკა
|საერთო_სახელი = ჩადი
|დროშა = Flag of Chad.svg
|გერბი = Coat of arms of Chad.svg
|რუკა = Chad (orthographic projection).svg
|ჰიმნი = La Tchadienne
|დევიზი = „Unité, Travail, Progrès“ (ფრანგ.)
|ოფიციალური_ენები = [[ფრანგული ენა|ფრანგული]], [[არაბული ენა|არაბული]]
|დედაქალაქი = [[ნჯამენა]]
|latd=12
|latm=06
|latNS=N
|longd=15
|longm=02
|longEW=W
|უდიდესი_ქალაქი = [[ნჯამენა]]
|მთავრობის_ტიპი = [[რესპუბლიკა]]
|ლიდერის_ტიპი_1 = [[ჩადის პრეზიდენტი|გარდამავალი სამხედრო საბჭოს თავმჯდომარე]]
|ლიდერის_სახელი_1 = [[მაჰამატ დები იტნო]]
|ლიდერის_ტიპი_2 =  
|ლიდერის_სახელი_2 =  
|ლიდერის_ტიპი_3 = 
|ლიდერის_სახელი_3 = 
|რანგი_ფართობით = 21-ე
|ფართობი = 1 284 000
|წყალი_% = 1,9
|სავარაუდო_მოსახლეობა = 10 780 600
|სავარაუდო_მოსახლეობა_რანგი = 75-ე
|მოსახლეობა_სავარაუდოდ_წელს = 2007
|მოსახლეობის_ცენზი = 11 039 873
|მოსახლეობის_ცენზი_წელს = 2009
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე = 8,6
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე_რანგი = 167-ე
|მშპ_ppp_წელი = 2005
|მშპ_ppp = $15.260 მილიარდი
|მშპ_ppp_რანგი = 128-ე
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე = $1,519
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე_რანგი = 163-ე
|აგი = 0.388
|აგი_ტენდენცია = {{ზრდა}}
|აგი_კატეგორია = <font color="#E0584E">დაბალი</font>
|აგი_რანგი = 170-ე
|აგი_წელი = 2007
|ვალუტა = [[აფრიკული ფრანკი]]
|ვალუტის_კოდი = XAF
|ქვეყნის_კოდი = TCD
|დროის_სარტყელი = [[UTC+01:00]]
|ზაფხულის_დრო = [[UTC+01:00]]
|cctld = [[.td]]
|სატელეფონო_კოდი = 235
|სატელეფონო_კოდი_მითითება = 
|სქოლიო = 
}}
'''ჩადი''' ({{lang-fr|République du Tchad}}, {{lang-ar|جمهورية تشاد}}; სრული სახელი — '''ჩადის რესპუბლიკა''') — [[ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფოები|ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო]] [[ცენტრალური აფრიკა|ცენტრალურ აფრიკაში]]. დედაქალაქი — [[ნჯამენა]]. დასავლეთიდან ესაზღვრება [[ნიგერი|ნიგერს]], [[ნიგერია]]ს, [[კამერუნი|კამერუნს]], სამხრეთიდან [[ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკა]]ს, აღმოსავლეთიდან [[სუდანი|სუდანს]] და ჩრდილოეთიდან [[ლიბია]]ს.

== სახელწოდება ==
* '''ოფიციალური''': ჩადის რესპუბლიკა.
* '''ეროვნული''': Tchad; تشاد; République du Tchad.
* '''ეტიმოლოგია''': სახელი ეწოდა [[ჩადის ტბა|ჩადის ტბის]] მიხედვით, რომელიც სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში მდებარეობს, ნიგერიის საზღვართან.

== ისტორია ==
=== ჩადი ევროპელების მოსვლამდე ===
დიურაბის უდაბნოში, ტოროს-მენელას რაიონში ნაპოვნი [[ტუმაი]] თავის ქალის და კიდევ რამდენიმე ინდივიდის ფრაგმენტების მიხედვით გამოიყო ''[[Sahelanthropus]]''-ის სახეობა, რომელიც პირველაღმომჩენთა კლასიფიკაციის მიხედვით ყველაზე უფრო ძველი წარმომადგენელია ცნობილი [[ჰომინინები]]ს [[ტრიბა]]ს ({{lang-la|tribus}}) შორის. კორო-ტოროში აღმოჩენილია ავსტრალოპითეკ ''[[Australopithecus bahrelghazali]]''-ის ყბის ერთადერთი ფრაგმენტი<ref>''[[Дробышевский, Станислав Владимирович|Дробышевский С. В.]]'' [http://antropogenez.ru/zveno-single/56/ გრაცილური ავსტრალოპითეკები]</ref><ref>[http://antropogenez.ru/location/33/ ბაჰრ-ელ-გაზალი / Chad = Bahr el Ghazal = Koro Toro]</ref>.

ანგამის ქედის დასავლეთის დაბოლოებასთან, ბორკაში ნაპოვნია [[ჰომო ერექტუსი]]ს [[შუბლი]]ს ძვალი და სახის მარჯვენა ნაწილი, რომელმაც აღმოჩენის დროს სახელად მიიღო ''Tchadanthropus uxoris''. შესაძლებელია ეს იყოს [[ანატომია|ანატომიურად]] თანამედროვე ადამიანის თავის ქალა, რომელიც [[ქვიშა|ქვიშისაგან]] და [[ქარი]]საგან მეტისმეტი [[ეროზია|ეროზიის]] გამო დაემსგავსა აღმოჩენილი [[ჰომინიდები|ჰომინიდის]] თავის ქალას<ref>[http://antropogenez.ru/location/148/ ჩადი / Chad]</ref><ref>''Wood B.'' Palaeoanthropology: Hominid revelations from Chad // Nature, 2002, V.418, pp.133-135.</ref>.
[[ფაილი:Megatschad GIS.PNG|thumb|right|250px|[[მეგა-ჩადი]]ს ტბა [[ჰოლოცენი]]ს ეპოქაში დაახლოებით 7 ათასი წელი ჩვენს წელთაღრიცხვამდე (ცისფერი რაიონი). თანამედროვე [[ჩადის ტბა]] (მწვანე რაიონი).]]
დაახლოებით 5700–7300 წლის წინ ([[ნეოლითური სუბპლუვიალი]]) [[ევრაზია|ევრაზიიდან]] ჩადის ტბის რაიონში მოვიდნენ [[ჰაპლოჯგუფი R1b (Y-დნმ)|Y-ქრომოსომიანი ჰაპლოჯგუფი R1b]] R1b1a2-V88 ქვეჯგუფის მატარებლები<ref>[http://www.cell.com/ajhg/fulltext/S0002-9297(16)30448-7 ''Marc Haber'' et al. Chad Genetic Diversity Reveals an African History Marked by Multiple Holocene Eurasian Migrations, 2016.]</ref>.

შუა საუკუნეებში ჩადში არსებობდა სახელმწიფო [[კანემის იმპერია]], რომელშიც გახსნილი იყო [[ისლამი|მუსლიმი]] ვაჭრების ფაქტორიები.

XIX საუკუნის 70-იან წლებში [[კანემის იმპერია]]ს, [[ვადაის სასულთნო]]ს და [[ბაგირმის სასულთნო]]ს შორის არსებულ ტერიტორიებზე შეიქმნა თეოკრატიული არაბული სახელმწიფო [[ეგვიპტე|ეგვიპტის]] ფაშის ალ-ზუბაიარ რამის ყოფილი მონის — [[რაბიჰ აზ-ზუბაირი]]ს მეთაურობით. 1893 წელს რაბიჰ აზ-ზუბაირის თოფებით შეიარაღებულმა [[ჯარი|ჯარმა]] გადალახა მდინარე [[შარი]], საბოლოო დარტყმა მიაყენა კანემის იმპერიას, ხოლო შემდეგ გაემართა ჰაუსალენდისკენ. მაშინ მის წინააღმდეგ გამოვიდნენ [[ფრანგები]]: მდინარე შარისთან გაანადგურეს რაბიჰ აზ-ზუბაირი ჯარი ([[ბრძოლა კუსერისთან]]), 1899 წელს ფრანგებმა შეიპყრეს რაბიჰ აზ-ზუბაირი და გადააგზავნეს ქალაქ [[ზინდერი (ქალაქი)|ზინდერში]]. 1900 წელს რაბიჰ აზ-ზუბაირის ვაჟი, ფადლალა ჯარის ნარჩენებით გაემართა [[სოკოტოს სასულთნო]]საკენ, სადაც დამარცხდა სასულთნოს ჯართან და უკან დაიხია აღმოსავლეთში ქალაქ [[მაიდურუგი]]დან. იქ მან [[ინგლისელები|ინგლისელებს]] მოსთხოვა დახმარება და [[ფრედერიკ ლუგარდი|ფრედერიკ ლუგარდმა]], შეშინებულმა რეგიონში სიტუაციის გამწვავებით, იგი გამოაცხადა კანემის გამგებლად. ფადლალას მმართველობა დიდ ხანს არ გაგრძელებულა, რადგანაც [[1901]] წლის 23 აგვისტოს ფრანგული რაზმი კაპიტან [[დანგევილი]]ს ხელმძღვანელობით შეიჭრა [[დიდი ბრიტანეთი]]ს ტერიტორიაზე და მოკლა ის.

=== ფრანგული კოლონიალური იმპერიის შემადგენლობაში ===
1900 წლის 10 ოქტომბერს, კუსერისთან ბრძოლის შემდეგ, ჩადის ტერიტორია გამოცხადდა [[საფრანგეთი]]ს სამხედრო ტერიტორიად [[კოლონია]] [[უბანგი-შარი]]ს შემადგენლობაში. 1910 წლის 15 იანვარს ტერიტორია ჩართეს [[საფრანგეთის ეკვატორული აფრიკა|საფრანგეთის ეკვატორული აფრიკის]] შემადგენლობაში.
[[ფაილი:Chadian soldier of WWII.jpg|thumb|right|250px|ჯარისკაცი [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს დროს]]
საფრანგეთი ჩადს განიხილავდა, როგორც მოსახლეობის ხარჯზე ჯარის მოსამარაგებელ ბაზას და [[დიდი ბრიტანეთი]]ს მიერ ოკუპირებული [[სუდანი]]ს მხრიდან სამხედრო საფრთხის შემთხვევაში საფრანგეთის ტროპიკული აფრიკის დასაცავად გამოსადეგ სამხედრო ტერიტორიას. უკვე 1906 წელს ფრანგებმა დაიწყეს ჩადის ტერიტორიაზე სტრატეგიული დანიშნულების [[რკინიგზა|რკინიგზის]] პროექტების შემუშავება, მაგრამ არც ერთი რკინიგზის ხაზი კოლონიაში არასდროს არ აშენებულა. 1914 წელს ჩადი გამოყვეს უბანგი-შარიდან, ხოლო 1920 წლიდან გახდა ცალკე კოლონია საკუთარი ლეიტენანტ-გუბერნატორის მეთაურობით. ჩადი იყო საფრანგეთის კოლონიალური იმპერიის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ღარიბი ადგილი და საკმაოდ ცოტა ევროპელს თუ უნდოდა ემსახურა ადგილობრივ კოლონიალურ ადმინისტრაციაში. კოლონიაში დისლოცირებული სამი საჯარისო ბატალიონით მხარდაჭერილი ნაკლებრიცხოვანი კოლონიალური ხელისუფლება შემოიფარგლებოდა მხოლოდ საზოგადოებრივი წესრიგის უზრუნველსაყოფად, ან უბრალოდ სიტუაციას აკვირდებოდა. ჩადის ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით ხელისუფლება ცდილობდა საერთოდ არ ჩარეულიყო ადგილობრივი ტომების და კლანების ცხოვრებაში. როდესაც 1923 წელს კანემის, სალამატის და ჰერას პრეფექტურების რაიონში ადგილობრივმა ტომებმა შეიპყრეს და მონათ გაყიდეს [[სენეგალი]]დან [[მექა]]ში მიმავალი მლოცველები, კოლონიალურმა ადმინისტრაციამ გააძლიერა კონტროლი მოსახლეობაზე. მართვაში ჩართეს ადგილობრივი სასულთნოების ხელმძღვანელები, ხოლო ადმინისტრატორების დანაკლისი დაიფარა ადგილობრივი ეთნიკური ჯგუფის [[სარა (ხალხი)|სარას]] წარმომადგენლებით.

1928 წლიდან ჩადის როლი საფრანგეთის კოლონიალურ იმპერიაში მკვეთრად შეიცვალა. ხელისუფლება აძლევდა საფრანგეთის კომპანიებს მონოპოლიას [[ბამბა (ბოჭკო)|ბამბის]] მოყვანაზე და დამზადებაზე, კოლონიაში ბამბისგადამამუშავებელი და ზეთისდამამზადებელი ქარხნების აუცილებელი მშენებლობის სანაცვლოდ. ჩადში დაინერგა ბამბის მონოკულტურა, რომელსაც ზოგჯერ ქვეყნის მშველელს და ზოგჯერ დამაქცევარს უწოდებდნენ.

1940 წელს საფრანგეთის [[მეორე მსოფლიო ომი|მეორე მსოფლიო ომში]] [[გერმანია]]სთან დამარცხების შემდეგ და იქ მარშალ [[ანრი ფილიპ პეტენი]]ს რეჟიმის ([[ვიში]]ს რეჟიმი) დამყარების შემდეგ ჩადის კოლონიალურმა ხელისუფლებამ უარი თქვა მხარი დაეჭირა პროფაშისტური რეჟიმისთვის. 1940 წლის 26 აგვისტოს ჩადის გუბერნატორმა [[ფელიქს ებუე]]მ განაცხადა გენერალ [[შარლ დე გოლი]]ს მხარეზე გადასვლის თაობაზე. ჩადის ტერიტორია გამოიყენეს მოკავშირეების სამხედრო-საჰაერო ძალების ბაზების შესაქმნელად, საიდანაც ხორციელდებოდა ავიადარტყმები [[იტალია|იტალო]]-[[გერმანია|გერმანულ]] ძალებზე [[ჩრდილოეთი აფრიკა|ჩრდილოეთ აფრიკაში]] და [[სამხრეთი ევროპა|სამხრეთ ევროპაში]]. ჩადის ტერიტორიიდან გენერალ [[ფილიპ ფრანსუა ლეკლერკი]]ს ჯარმა განახორციელა გადასვლა [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]]ზე, შეიჭრა [[ფეცანი]]ში და დაიპყრო იგი. 1943 წლის იანვარში ისინი შევიდნენ [[ტრიპოლი]]ში და მოხდა მათი გადაფორმირება საფრანგეთის მე-2 მსუბუქ ფეხოსან დივიზიად. ''„თავისუფალი საფრანგეთის“'' ძალების შემადგენლობაში იბრძოდა 15 000 ჩადელი ჯარისკაცი და ოფიცერი.

მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებიდან საკმაოდ მალე ჩადში განახლდა ბამბის კულტივირება, რომელიც წამოიწყო 5 ფრანგულმა ტრესტმა. 1946 წლის 27 ოქტომბერს ჩადი გამოცხადდა [[საფრანგეთის ზღვისიქითა ტერიტორიები|საფრანგეთის ზღვისიქითა ტერიტორიად]]. 1948 წელს ეკონომიკური განვითარების ოთხწლიანმა გეგმამ საფრანგეთს ამოცანად დაუსახა ჩადი გაეხადა ბამბის ძირითად მომწოდებლად და ორი წლის შემდეგ ფრანგმა მეცნიერებმა კოლონიისთვის გამოიყვანეს ბამბის ახალი, უფრო მოსავლიანი ჯიშები.

1940-იანი წლების შუა პერიოდში ჩადში ჩამოყალიბდნენ პოლიტიკური პარტიები, რომელთაგან ყველაზე უფრო დიდი და გავლენიანი გახდა [[ჩადის პროგრესული პარტია]], რომელიც გამოდიოდა პოპულისტური პლატფორმით. 1950-იანი წლების შუა პერიოდის რეფორმების შედეგად, საარჩევნო უფლებების გაფართოების მიზეზით, ამ პარტიამ ქვეყნის მჭიდროდ დასახლებული სამხრეთი რეგიონების მხარდაჭერით მნიშვნელოვნად გაზარდა თავისი გავლენა და დომინირებდა ჯერ კოლონიის, ხოლო შემდეგ დამოუკიდებელი სახელმწიფოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში.

ზოგიერთი მონაცემებით, საფრანგეთის მმართველობის პერიოდში ჩადის მოსახლეობა 1900 წელს არსებული 8 მილიონი ადამიანიდან 1960 წელს შემცირდა 2,7 მილიონ ადამიანამდე.

=== ჩადი დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ===
{{მთავარი|ლიბია-ჩადის კონფლიქტი}}
{{მთავარი|ჩადის სამოქალაქო ომი (1965-1979)}}
[[ფაილი:Tschad GUNT.jpg|thumb|right|250px|მუქი-მწვანე: [[აუზუს ზოლი]], ღია-მწვანე: 1987 წლამდე ჩადის ეროვნული ერთიანობის გარდამავალი მთავრობის მიერ კონტროლირებადი ჩადის ნაწილი, წითელი ხაზები: მე-15 და მე-16 პარალელები]]
1958 წლის ნოემბერში ქვეყანა გადაიქცა შეზღუდული ავტონომიის მქონე რესპუბლიკად [[საფრანგეთის თანამეგობრობა|საფრანგეთის თანამეგობრობის]] ფარგლებში, [[დამოუკიდებლობა]] გამოცხადდა 1960 წლის 11 აგვისტოს; ქვეყნის პირველი პრეზიდენტი გახდა [[ჩადის პროგრესული პარტია|ჩადის პროგრესული პარტიის]] ლიდერი [[ფრანსუა ტომბალბაი]], დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან ორი წლის შემდეგ ქვეყანაში შეიქმნა ერთპარტიული სისტემა.

1960 წელს მოპოვებული დამოუკიდებლობის შემდეგ ჩადში გამწვავდა ურთიერთობები ჩრდილოეთის [[არაბები|არაბულ]] ([[მუსლიმი|მუსულმანურ]]) და სამხრეთის აფრიკულ ([[ქრისტიანობა|ქრისტიანულ]]) თემებს შორის, რაც გადაიზარდა სპორადულ შეიარაღებულ შეტაკებებში. 1966 წელს [[სუდანი|სუდანში]] ადგილობრივი ხელისუფლების მხარდაჭერით ჩადის ეროვნული კავშირისა და ჩადის შვილების გენერალური კავშირის შეერთებით, ანუ მემარცხენე რადიკალური და „მუსულმანური საძმოს“ წევრებით ჩამოყალიბდა შეიარაღებული ოპოზიციური ორგანიზაცია [[ჩადის ეროვნული განთავისუფლების ფრონტი]] ({{lang-fr|Front de liberation natoinale de Tchad, (FROLINAT)}}). მისი სამხედრო ბაზები მდებარეობდნენ სუდანში, ხოლო მონაწილეები მხარდაჭერას იღებდნენ [[ლიბია|ლიბიის]] ხელისუფლების მხრიდან, საწყის ეტაპზე ასევე [[ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკა|ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკის]] მხრიდანაც. მაგრამ უკვე 1969 წელს ფრონტში შემავალ ჯგუფებში ურთიერთწინააღმდეგობების გამო, რომელიც შეეხებოდა ეთნიკურ, რელიგიურ და პოლიტიკურ საკითხებს და ლიდერობისთვის ბრძოლას ორგანიზაციამ არსებობა შეწყვიტა.

1972 წელს [[ლიბია]]მ ისარგებლა ჩადში დაწყებული სამოქალაქო ომით, შეიყვანა საკუთარი [[ჯარი]] [[აუზუს ზოლი|აუზუს]] სადავო რაიონში, რამაც [[ლიბია-ჩადის კონფლიქტი]] გამოიწვია, (მხოლოდ 1986 წელს ჩადმა დაიბრუნა ეს ტერიტორიები, ხოლო საბოლოო გადაწყვეტილება სადავო ტერიტორიის შესახებ მიღებული იქნა 1994 წელს).

ფრანსუა ტომბალბაი მოკლეს 1975 წლის 13 აპრილს მომხდარი სამხედრო გადატრიალების შედეგად. სახელმწიფოს მეთაურის პოსტი (უმაღლესი სამხედრო საბჭოს მეთაური, ხოლო 1978 წლის აგვისტოდან – [[ჩადის პრეზიდენტი|პრეზიდენტი]]) დაიკავა გენერალმა [[ფელიქს მალუმი|ფელიქს მალუმმა]]. სამთავრობო ჯარების მხარეს მონაწილეობას ღებულობდნენ ფრანგი ჯარისკაცები (5 ათასამდე) საფრანგეთის [[სამხედრო-საჰაერო ძალები]]ს აქტიური დახმარებით. 1978 წლის 30 აგვისტოს დაიდო შეთანხმება ფელიქს მალუმსა და ჩრდილოეთის შეიარაღებული ძალების მეთაურს [[ჰისენ ჰაბრე]]ს შორის, რომელმაც მიიღო ქვეყნის პრემიერ-მინისტრის პოსტი. მაგრამ უკვე 1979 წლის თებერვალში ჰისენ ჰაბრემ წამოიწყო ამბოხი და დედაქალაქში ერთი თვის ბრძოლების შემდეგ ისევ გადავიდა ოპოზიციაში.

1979 წელს ქვეყნის ხელისუფლებასა და ამბოხებულებს შორის მშვიდობიანი მოლაპარაკებების შედეგად მიღწეული იქნა შეთანხმება კოალიციური მთავრობის შექმნის შესახებ, ქვეყნის დამოუკიდებლობის მოპოვების მომენტიდან პირველად მთავრობაში წარმოდგენილები იყვნენ ჩრდილოელები და მომავალში სიმძიმის ცენტრმა ამ მხრივ გადაინაცვლა მათ სასარგებლოდ.

1979 წელს ქვეყანაში კვლავ დაიწყო შეიარაღებული კონფლიქტი პრეზიდენტის პოსტზე პრეტენდენტებს შორის. ჩრდილოელთა შეიარაღებულ ძალებს, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ჰისენ ჰაბრე, მხარს უჭერდა [[სუდანი]], [[ეგვიპტე]], [[საფრანგეთი]] და [[აშშ]]. მას აქტიურად დაუპირისპირდა [[ლიბია|ლიბიის]] მიერ მხარდაჭერილი კოალიცია, რომელიც შედგებოდა [[გუკუნი უედეი]]ს [[ჩადის ეროვნული განთავისუფლების ფრონტი|„ეროვნული განთავისუფლების ფრონტისაგან“]], ვიცე-პრეზიდენტ [[:en:Wadel Abdelkader Kamougué|აბდელკადერ კამუგეს]] „ჩადის გამანთავისუფლებელი არმიისაგან“ და საგარეო საქმეთა მინისტრ [[:en:Ahmat Acyl|აჰმატ ასილის]] „ერთობლივი მოქმედების ფრონტისაგან“. 1980 წლის ნოემბერში გუკუნი უედეის ჯარმა დაიკავა [[ნჯამენა]], მაგრამ კონფლიქტი დამთავრდა ხელისუფლებაში ჰისენ ჰაბრეს მოსვლით, რომლის ჯარიც 1982 წლის 7 ივნისს შევიდა დედაქალაქში. ამ პერიოდში შეიქმნა ჩადში წესრიგის დამცველი საერთო აფრიკული შეიარაღებული ძალები, რომლებიც შედგებოდა [[ნიგერია|ნიგერიის]], [[ზაირი]]ს და [[სენეგალი]]ს სამხედროებისგან. ამ ძალებს ხელმძღვანელობდა ნიგერიელი გენერალ-მაიორი ეჯიგი.

გუკუნი უედეი კიდევ რამდენიმე წელი იბრძოდა ხელისუფლებაში მოსასვლელად, მაგრამ ჰისენ ჰაბრეს მხარს უჭერდნენ საფრანგეთის და სუდანის ჯარი, ზაირის და [[ისრაელი]]ს კომანდოსები, ასევე დაქირავებულები სხვადასხვა ქვეყნებიდან. მიუხედავად ამისა გუკუნი უედეის შეიარაღებული რაზმები აკონტროლებდნენ ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილს, აწარმოებდნენ ბრძოლებს ქვეყნის სამხრეთ და აღმოსავლეთ ნაწილში.

მაგრამ 1980-იანი წლების ბოლოს გამწვავდა ურთიერთობები ქვეყანაში მცხოვრებ [[ჰაჯერაი]]ს, [[ზაგავა]]ს და [[ტუბუ]]ს ხალხს შორის. 1989 წლის აპრილში ზაგავას ხალხის წარმომადგენელი და ერთ-ერთი წამყვანი გენერალი [[იდრის დები]], განუდგა ჰისენ ჰაბრეს და გაიქცა სუდანის [[დარფურის რეგიონი|დარფურში]], საიდანაც აწყობდა თავდასხმებს ჰისენ ჰაბრეს ძალებზე. 1990 წლის დეკემბერში ლიბიის მხარდაჭერით იდრის დების შეიარაღებული ძალები შევიდნენ დედაქალაქ ნჯამენაში, რომელსაც არანაირი წინააღმდეგობა არ გაუწია ჩადში ბაზირებულმა საფრანგეთის სამხედროებმა. სამთვიანი დროებითი ხელისუფლების შემდეგ 1991 წლის 28 თებერვალს ჩატარდა საკონსტიტუციო კონფერენცია და შეიქმნა პროსახელისუფლებო პოლიტიკური მოძრაობა — გადარჩენის პატრიოტული მოძრაობა (Patriotic Salvation Movement (PSM)), ხოლო იდრის დები დამტკიცდა ქვეყნის პრეზიდენტად. იდრის დების ოპოზიცია აგრძელებს არსებობას ქვეყნის სხვადასხვა ნაწილში რამდენიმე ამბოხებული მოძრაობის სახით.

=== იდრის დების მმართველობის პერიოდი ===
{{მთავარი|ჩადის სამოქალაქო ომი (2005-2010)}}
შემდეგი ორი წლის განმავლობაში იდრის დების რეჟიმი შეეჯახა მინიმუმ ორი სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობას. სახელისუფლებო შეიარაღებულმა ძალებმა მოიგერიეს ამბოხებულთა შეტევები, რომლებშიც მონაწილეობდნენ მოძრაობა დემოკრატიისათვის და განვითარებისათვის (MDD), ეროვნული აღორძინების კომიტეტი მშვიდობისათვის და დემოკრატიისათვის (CSNPD), ჩადის ეროვნული ფრონტი (FNT) და დასავლეთის შეიარაღებული ძალები (FAO). საფრანგეთის მოთხოვნით გაიმართა ქვეყნის გადარჩენისათვის აუცილებელი ეროვნული კონფერენცია, სადაც შეიკრიბა 750 დელეგატი, რომლებიც წარმოადგენდნენ პოლიტიკურ პარტიებს (რომელთა ლეგალიზება განხორციელდა 1992 წელს), ხელისუფლებას, პროფკავშირებს და ჯარს. ეროვნული კონფერენციის მიზანი იყო პლურალისტული დემოკრატიული რეჟიმის შექმნა.

მაგრამ უწესიგრობები გრძელდებოდა, ხდებოდა მშვიდობიანი მოსახლეობის მასიური მკვლელობები ქვეყნის სამხრეთში. ორგანიზაცია CSNPD-მ და სამხრეთის სხვა ჯგუფებმა 1994 წელს სამშვიდობო შეთანხმება დადო სახელისუფლებო ჯარებთან, მაგრამ ორმა ახალმა დაჯგუფებამ, ფედერალური რესპუბლიკის შეიარაღებულმა ძალებმა (FARF) და განახლების დემოკრატიულმა ფრონტმა (FDR), ასევე განახლებულმა MDD-მ დაიწყო შეიარაღებული გამოსვლები სამთავრობო ძალების წინააღმდეგ 1994 წლიდან 1995 წლის ჩათვლით.

მოლაპარაკებები პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებთან 1996 წლის დასაწყისიდან ვერ გვარდება, მაგრამ იდრის დებიმ განაცხადა საპრეზიდენტო არჩევნების ივნისში ჩატარების შესახებ. იდრის დებიმ მოიგო ქვეყანაში ჩატარებული პირველი მრავალპარტიული საპრეზიდენტო არჩევნები. მისმა პარტიამ 1997 წლის იანვარში ჩატარებულ საპარლამენტო არჩევნებში 125 ადგილიდან მოიპოვა 63. საერთაშორისო დამკვირვებლებმა აღნიშნეს მთელი რიგი სერიოზული დარღვევები საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნებზე.

1997 წლის შუაში ხელისუფლებამ ხელი მოაწერა სამშვიდობო შეთანხმებას FARF-ის და MDD-ის ხელმძღვანელობასთან. 1997 წლის ოქტომბერში ასევე დაიდო სამშვიდობო შეთანხმებები ჩადის ეროვნულ ფრონტთან (FNT) და სოციალური სამართლიანობისა და დემოკრატიისათვის მოძრაობასთან. მაგრამ მშვიდობიანი პერიოდი ხანმოკლე აღმოჩნდა, რადგან FARF-ის ამბოხებულებმა ბრძოლა დაიწყეს სამთავრობო ძალებთან, მაგრამ დანებდნენ მათ 1998 წლის მაისში.

1998 წლის ოქტომბრიდან ჩადის მოძრაობა სამართლიანობისთვის და დემოკრატიისათვის (MDJT) ამბოხებულებმა, რომელთაც თავის გარდაცვალებამდე (2002 წლის სექტემბერი) მეთაურობდა იუსუფ ტოგოიმი, შეიარაღებული ამბოხი წამოიწყეს სამთავრობო ჯარებთან [[ტიბესტი]]ს მთიანეთის რაიონში, რის შედეგადაც დაიღუპა ასობით სამოქალაქო, სამთავრობო და ამბოხებული პირი, მაგრამ რაიმე მნიშვნელოვანი წარმატებები მათ არ მოუპოვებიათ.

მიუხედავად ამისა იდრის დებიმ 1990-იანი წლების შუა პერიოდიდან თანდათანობით მოახერხა აღედგინა ხელისუფლების ძირითადი ფუნქციები და დადო ხელშეკრულებები [[მსოფლიო ბანკი|მსოფლიო ბანკთან]] და [[საერთაშორისო სავალუტო ფონდი|საერთაშორისო სავალუტო ფონდთან]], რითაც დაიწყო მნიშვნელოვანი ეკონომიკური რეფორმების განხორციელება. ქალაქ დობის სამხრეთ რაიონში [[ნავთობი]]ს მოპოვება დაიწყო 2000 წლის ივნისში, მას შემდეგ რაც მსოფლიო ბანკის საბჭომ დაამტკიცა პროექტის დაფინანსება, რომელიც ჩადის ნავთობს მილსადენით გადაზიდავს 1000 კმ-ის მანძილზე [[კამერუნი]]ს გავლით [[გვინეის ყურე]]ში. პროექტის ფარგლებში შეიქმნა უნიკალური მექანიზმები მსოფლიო ბანკის, კერძო სექტორის, ხელისუფლების და სამოქალაქო საზოგადოების ერთობლივი მუშაობისათვის. პროექტი გარანტიას იძლევა, რომ მომავალი შემოსავლები ნავთობის რეალიზაციიდან მოხმარდება ადგილობრივ მოსახლეობას და შემცირდება სიღარიბის მასშტაბები. პროექტის წარმატება დამოკიდებულია რამდენიმე მონიტორინგულ სამსახურზე<ref>International Advisory Group, External Compliance Monitoring Group, Collège de Contrôle et de Surveillance des Revenues Pétroliers (CCSRP),  World Bank Inspection Panel, Comité Technique National de Suivi et de Contrôle (CTNSC).</ref>. მონიტორინგისათვის და მმართველობისათვის ამ „უნიკალური“ მექანიზმების გამო კომპანია თავიდანვე შეეჯახა მკაცრ კრიტიკას.<ref>{{Cite web |url=http://crs.org/publications/showpdf.cfm?pdf_id=187 |title=Gary, Ian (Catholic Relief Services) and Nikki Reisch (Bank Information Center). Chad's Oil: Miracle or Mirage? |accessdate=2017-02-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090208080840/http://crs.org/publications/showpdf.cfm?pdf_id=187 |archivedate=2009-02-08 }}</ref>

იდრის დებიმ გაიმარჯვა 2001 წლის მაისის საპრეზიდენტო არჩევნების პირველ ტურში 63 %-ით, თუმცა საპარლამენტო არჩევნები გადაიდო 2002 წლის გაზაფხულამდე. ხელისუფლების სიყალბეში დადანაშაულების შემდეგ, ოპოზიციის 6 ლიდერი დააპატიმრეს (ორჯერ) და 1 ოპოზიციური პარტიის აქტივისტი მოკლეს არჩევნების შედეგების გამოცხადების შემდეგ. მიუხედავად დემოკრატიული რეფორმებისკენ მოძრაობისა, ხელისუფლება რჩება ჩრდილოელი ეთნიკური ოლიგარქიის ხელში.

2003 წელს ჩადის სახელმწიფომ დაიწყო დევნილების მიღება [[დარფურის რეგიონი]]დან, რომელიც მდებარეობს [[სუდანი]]ს დასავლეთში. 200 000-ზე მეტი დევნილი, რომლებიც გამოექცნენ საბრძოლო მოქმედებებს ორ აჯანყებულ დაჯგუფებასა და ხელისუფლებას შორის. 2004 წლის მაისში მოხდა სამხედრო გადატრიალების მცდელობა იდრის დების წინააღმდეგ, რომელშიც მონაწილეობას იღებდნენ ოფიცრები და რამდენიმე ასეული ჯარისკაცი, რომლებიც [[ზაგავა]]ს ეთნიკურ ჯგუფს ეკუთვნოდნენ (ამავე ეთნიკურ ჯგუფს ეკუთვნის თვითონ პრეზიდენტიც) და შეშფოთებულები იყვნენ თავიანთი ეთნიკური ჯგუფის მიერ ადმინისტრაციული ბერკეტების შესაძლო დაკარგვით. სუდანთან მთელმა რიგმა სასაზღვრო ინციდენტებმა გამოიწვია [[ჩადის სამოქალაქო ომი (2005-2010)|ჩადის სამოქალაქო ომი]].
[[ფაილი:Civil war in Chad.png|thumb|250px|სამოქალაქო ომის ცხელი წერტილები.]]
[[სუდანი|სუდანთან]] ომი დაიწყო 2005 წლის 23 დეკემბერს, როდესაც ჩადის ხელისუფლებამ [[ომი]]ს მდგომარეობა გამოუცხადა სუდანს და მოუწოდა ჩადელ ხალხს საკუთარი ძალების მობილიზაციისკენ „საერთო მტრის“ წინააღმდეგ<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4556576.stm Chad in 'state of war' with Sudan] by Stephanie Hancock, [[BBC News]].</ref>, რომელსაც ჩადის ხელისუფლება თვლის [[მოძრაობა დემოკრატიისათვის და თავისუფლებისათვის]] (RDL) მებრძოლებს — ჩადელ აჯანყებულებს, რომლებსაც აქტიურ დახმარებას უწევს სუდანის ხელისუფლება და მისი ძალოვანი სტრუქტურები. ამბოხებულები თავს ესხმოდნენ სოფლებს და ქალაქებს ჩადის აღმოსავლეთ ნაწილში, იპარავდნენ მსხვილფეხა საქონელს, კლავდნენ მოქალაქეებს და წვავდნენ სახლებს. 200 000-ზე მეტი დევნილი სუდანის ჩრდილო-დასავლეთში მდებარე დარფურის რეგიონიდან დღეისათვის ელოდება თავშესაფრის მიცემას ჩადის აღმოსავლეთ ნაწილში. [[ჩადის პრეზიდენტი]] [[იდრის დები]] ბრალს დებს [[სუდანის პრეზიდენტი|სუდანის პრეზიდენტ]] [[ომარ ალ-ბაშირი|ომარ ალ-ბაშირს]] „ჩვენი ქვეყნის დესტაბილიზაციის, ჩვენი ხალხის სიღარიბეში ჩაგდების, ჩადში უწესრიგობების შექმნის და დარფურიდან ჩადში ომის ექსპორტის“ მცდელობაში.

სუდანის [[სახელმწიფო საზღვარი|სახელმწიფო საზღვართან]] მდებარე ჩადის ქალაქ [[ადრე (ქალაქი)|ადრეზე]] თავდასხმამ გამოიწვია რამდენიმე ასეული ამბოხებულის დაღუპვა. ჩადის ხელისუფლებამ სუდანის ხელისუფლებას ბრალი დასდო ტერაქტის ორგანიზებაში, რომელიც ამ რაიონში იყო მეორე ბოლო სამი დღის განმავლობაში,<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4544352.stm Chad fightback 'kills 300 rebels'], [[BBC News]]</ref> მაგრამ სუდანის ხელისუფლება უარყოფდა თავის მონაწილეობას ამ ინციდენტში. ეს ინციდენტი იყო ბოლო წვეთი, რომელმაც გამოიწვია ჩადის მიერ ომის გამოცხადება და ჩადის [[სამხედრო-საჰაერო ძალები]]ს სუდანის საჰაერო სივრცეში სავარაუდო შეჭრა, რომელსაც ჩადის ხელისუფლება კატეგორიულად უარყობს.<ref>Al Jazeera</ref>

თავდასხმა დედაქალაქ [[ნჯამენა]]ზე განადგურდა 2006 წლის 13 აპრილს. ჩადის პრეზიდენტმა ეროვნული რადიოს ეთერში განაცხადა, რომ სიტუაცია კონტროლს ექვემდებარებოდა, მაგრამ დედაქალაქის მაცხოვრებლების, დიპლომატების და ჟურნალისტების თქმით მათ ესმოდათ სროლები ცეცხლსასროლი იარაღებიდან.

2006 წლის 25 ნოემბერს ამბოხებულებმა დაიკავეს ქვეყნის აღმოსავლეთში მდებარე ქალაქი [[აბეშე]], [[უადაის რეგიონი]]ს ადმინისტრაციული ცენტრი და სუდანის დარფურის რეგიონის ჰუმანიტარული დახმარების ცენტრი. იმავე დღეს მეორე ამბოხებულმა დაჯგუფებამ — დემოკრატიული ძალების ასამბლეამ დაიკავა ქალაქი [[ბილტინი]]. 2006 წლის 26 ნოემბერს ჩადის ხელისუფლებამ განაცხადა ამ ორივე ქალაქის უკან დაბრუნების შესახებ, თუმცა ამბოხებულები ამას არ ეთანხმებოდნენ. ქალაქ აბეშეს სამთავრობო შენობები და ჰუმანიტარული დახმარების ოფისები გაიძარცვა. ჩადის ხელისუფლება ირწმუნება, რომ ამბოხებულთა ორივე ჯგუფი იმყოფება სუდანის ხელისუფლების დიდი მხარდაჭერის ქვეშ.<ref>{{cite news|title=Chad denies rebel move on capital|date=November 26, 2006|publisher=[[BBC]]|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/6185074.stm}}</ref>

პარასკევს, 2008 წლის 1 თებერვალს ამბოხებულების ალიანსი, ყოფილი თავდაცვის მინისტრის [[მაჰამატ ნური]]ს და ყოფილი შტაბის უფროსის, იდრის დების ნათესავის [[ტიმანე ერდიმი]]ს ხელმძღვანელობით, თავს დაესხა ჩადის დედაქალაქ ნჯამენას და თითქმის პრეზიდენტის სასახლესაც მიაღწია. მაგრამ იდრის დებიმ სამთავრობო ჯარებთან ერთად ეს შეტევა მოიგერია. საფრანგეთის ჯარი ამარაგებდა ჩადის სახელისუფლებო ჯარს იარაღით და საბრძოლო ტექნიკით, მაგრამ ბრძოლებში აქტიურ მონაწილეობას არ ღებულობდა. [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია]]მ განაცხადა, რომ რეგიონი დატოვა 20 000-მდე ადამიანმა, რომლებმაც თავი შეაფარეს მეზობელ [[კამერუნი|კამერუნს]] და [[ნიგერია]]ს. დაიღუპა ასობით ადამიანი, ძირითადად მშვიდობიანი მოქალაქე. ამბოხებულები ბრალს სდებდნენ იდრის დების კორუფციაში და ნავთობიდან მიღებული მილიონობით შემოსავლების ქურდობაში. საფრანგეთის ხელისუფლება თვლის, რომ ოპოზიცია გადაჯგუფდა დედაქალაქიდან აღმოსავლეთით. იდრის დებიმ ბრალი დასდო სუდანს ჩადში იმ მომენტისთვის განვითარებულ უწესრიგობებზე.<ref>{{cite news|title=Chad's leader asserts he is control|date=February 6, 2008|publisher=[[Associated Press|AP]]|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20080206/ap_on_re_af/chad|access-date=თებერვალი 15, 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080209123428/http://news.yahoo.com/s/ap/20080206/ap_on_re_af/chad|archivedate=თებერვალი 9, 2008}}</ref>

ჩადსა და სუდანს შორის ომის შეწყვეტისა და მშვიდობიანი ურთიერთობის აღდგენის შესახებ შეთანხმებას ხელი მოეწერა 2010 წლის 15 იანვარს, რამაც ბოლო მოუღო მათ შორის არსებულ ხუთწლიან საომარ მდგომარეობას.<ref>{{cite web|title=World Report 2011: Chad|url=https://www.hrw.org/en/world-report-2011/chad|publisher=Human Rights Watch|accessdate=6 June 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120828072906/http://www.hrw.org/en/world-report-2011/chad|archivedate=28 აგვისტო 2012}}</ref> ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობის გამოსწორებას მოჰყვა ჩადელი ამბოხებულების სუდანიდან სახლში დაბრუნება, 7 წლის შემდეგ ორ ქვეყანას შორის [[სახელმწიფო საზღვარი|სახელმწიფო საზღვრის]] გახსნა და ერთობლივი ძალების განლაგება სახელმწიფო საზღვრის დასაცავად. 2013 წლის მაისში ჩადში უსაფრთხოების ძალების მიერ აღიკვეთა სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობა, რომლის მიზანი იყო პრეზიდენტ იდრის დების გადაყენება.<ref>{{cite news|url=http://uk.reuters.com/article/2013/05/02/uk-chad-coup-idUKBRE94101H20130502|title=Chad government foils coup attempt – minister|year=2013|publisher=Reuters|access-date=2017-02-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130503143339/http://uk.reuters.com/article/2013/05/02/uk-chad-coup-idUKBRE94101H20130502|archivedate=2013-05-03}}</ref>

2016 წელს ჩადის ყოფილ მმართველს [[ჰისენ ჰაბრე]]ს [[სენეგალი|სენეგალში]] მიუსაჯეს სამუდამო პატიმრობა კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულებების გამო.<ref>{{cite news|url=http://www.bbc.com/news/world-africa-36411466|title= Hissène Habré: Chad's ex-ruler convicted of crimes against humanity|year=2016|publisher=BBC}}</ref>

== გეოგრაფია ==
[[ფაილი:Cd-map.png|thumb|right|250px|ჩადის რუკა]]
[[ფაილი:Un-chad.png|thumb|right|250px|ჩადის რუკა]]
[[ფაილი:Chad sat.jpg|thumb|right|250px|ჩადი დაყოფილია სამ ცალკეულ ზონად, სამხრეთით [[სუდანური სავანა]], ჩრდილოეთით [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]] და ცენტრში ჩადის [[საჰელი]]ს ზოლი.]]
[[ფაილი:Chad Topography.png|thumb|right|250px|ჩადის ტოპოგრაფიული რუკა.]]
ქვეყანა მდებარეობს [[ცენტრალური აფრიკა|ცენტრალურ აფრიკაში]]. ქვეყნის ტერიტორიის დიდი ნაწილი უკავია [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკეებს]] და [[პლატო]]ებს, სადაც მონაცვლეობით მდებარეობენ ბრტყელი ღრმულები, რომელთაგან ერთ-ერთში იმყოფება [[ჩადის ტბა]]. ჩრდილოეთით მდებარეობს მასიური ძველი [[ტიბესტი]]ს [[მთიანეთი]] [[ემი-კუსი]]ს [[ვულკანი]]თ (3415 მეტრი) — ქვეყნის ყველაზე უფრო მაღალი წერტილი. აღმოსავლეთში მდებარეობენ [[ერდის პლატო|ერდის]], [[ენედის პლატო|ენედის]] და [[უადაის პლატო|უადაის]] პლატოები. ჩრდილოეთით, რომელიც შედის [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]]ს საზღვრებში, გავრცელებულია [[ქვიშა|ქვიშოვანი]] [[დიუნა|დიუნები]] და [[ბიუტი]]სებური [[ბორცვი|ბორცვები]]. სამხრეთი უკავია ნახევრადუდაბნოებს და [[სავანა|სავანებს]], გვხვდება [[ჭაობი|ჭაობები]], რომლებსაც საკმაოდ დიდი ფართობი უკავია.

ქვეყნის საერთო ფართობია: — 1 284 000 კმ², აქედან ხმელეთის ფართობია — 1 259 200 კმ², ხოლო წყლის — 24 800 კმ².

[[სახელმწიფო საზღვარი|სახელმწიფო საზღვრის]] სიგრძე [[კამერუნი|კამერუნთან]] შეადგენს — 1094 კმ-ს, [[ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკა]]სთან — 1197 კმ-ს, [[ლიბია]]სთან — 1055 კმ-ს, [[ნიგერი|ნიგერთან]] — 1175 კმ-ს, [[ნიგერია]]სთან — 87 კმ-ს, [[სუდანი|სუდანთან]] — 1360 კმ-ს.

ქვეყნის ტერიტორიაზე იმყოფება [[ზაკუმა|ზაკუმის]] და [[მანზა (ეროვნული პარკი)|მანზის]] [[ეროვნული პარკი|ეროვნული პარკები]].

=== გეოლოგია ===
ჩადის [[გეოლოგია]] მოიცავს [[პრეკამბრიული პერიოდი]]ს [[მეტამორფული ქანები]]სგან წარმოქმნილ ტერიტორიას, რომელიც გარს აკრავს [[ჩადის ტბა]]ს, რომელზეც დაფენილია [[მესამეული სისტემა|მესამეული]] და [[მეოთხეული სისტემა|მეოთხეული]] სისტემების [[სედიმენტი|სედიმენტები]]. პრეკამბრიული პერიოდის ქანებით აგებულია [[ტიბესტი]]ს [[მთიანეთი]]ს ჩრდილოეთი და აღმოსავლეთი ნაწილი, მაშინ როდესაც ჩადის აღმოსავლეთ ნაწილს აქვს ქვიანი საფუძველი, რომელიც ნაწილობრივ გადაჭიმულია მეზობელი [[სუდანი]]ს [[დარფურის რეგიონი|დარფურის რეგიონში]].

ფართედაა გავრცელებული [[გრანიტი|გრანიტული]] [[გნაისი|გნაისები]] და [[პელიტი|პელიტურ]]-[[გრაფიტი (მინერალი)|გრაფიტული]] [[ფიქალი|ფიქლები]]. ისინი ჩვეულებრივ ბოლომდე იჭრიან [[ოროგენი|ოროგენულ]] გრანიტებში და [[პეგმატიტი|პეგმატიტებში]]. [[კუფრა|კუფრის]] აუზის არეალის ჩრდილო-აღმოსავლეთი შედგება ქვედა [[პალეოზოური ჯგუფი|პალეოზოური ერის]] [[ქვიშაქვა|ქვიშაქვებისგან]], რომლებიც ჩამარხულია ნუბიის ქვიშაქვებში. ასევე არსებობს კონტინენტური ქვედა [[ცარცული სისტემა|ცარცული პერიოდის]] ასაკის [[მექანოგენური დანალექი ქანები]]ს ჯიშები და ზედა ცარცული პერიოდის ასაკის ზღვის წარმოშობის ჯიშები.

ჩადის ტბის აუზის არეალში, ჩადის [[ნეოგენური სისტემა|ნეოგენური პერიოდის]] ფორმაცია შედგება ტბური დანალექებისგან.<ref name=EIS>[http://www.eisourcebook.org/1294_Geology.html Chad Geology, The Extractive Industries Source Book] {{Webarchive|url=https://archive.today/20130704002451/http://www.eisourcebook.org/1294_Geology.html |date=2013-07-04 }}, accessed 13 April 2013</ref>

=== სასარგებლო წიაღისეული ===
ჩადის [[სასარგებლო წიაღისეული]] სუსტადაა შესწავლილი. ჩადის ტბის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე არსებობს ბუნებრივი [[სოდა|სოდის]] მარაგი. ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთში არსებობს [[ბოქსიტი|ბოქსიტების]] საბადოები (ქალაქ [[მუნდუ]]სთან — დაზვერვითი მარაგი 10 მილიონი ტონა და ქალაქ ლაისთან — 5 მილიონი ტონა), [[რკინის მადანი]] — [[უადაის პლატო]]ს და ქალაქ ლეგის შესაყართან. [[ტიბესტი]]ს [[მთიანეთი|მთიანეთში]] არსებობს [[კალა|კალის]] და [[ვოლფრამი]]ს მადნების საბადოები, დაკავშირებული [[პეგმატიტი|პეგმატიტებთან]], რომლებშიც გვხვდება [[ტანტალონიობატი|ტანტალონიობატებიც]]. ქვეყანაში ასევე არსებობს [[ოქრო]]ს ([[უადაის პლატო]]), [[თუთია|თუთიის]] ([[ტიბესტი]]ს [[მთიანეთი]]), [[სპილენძი]]ს (ლერაის ტბა) [[ურანი (ელემენტი)|ურანის]] ([[ენედის პლატო]]) საბადოები. ქვეყნის დასავლეთში და სამხრეთ-დასავლეთში (მდინარე [[შარი]]ს აუზი) აღმოჩენილია [[ნავთობი]]ს მარაგი. ქვეყნის სამხრეთში ასევე მდებარეობს ნავთობის საბადო [[ბოლობო (საბადო)|ბოლობო]].

=== რელიეფი ===
ჩადის ტერიტორიის დიდი ნაწილი უკავია [[ვაკე (გეოგრაფია)|ვაკეებს]] და [[პლატო]]ებს, სადაც მონაცვლეობით მდებარეობენ ბრტყელი ღრმულები. ქვეყნის ტერიტორიის ჩრდილოეთი ნაწილი დაფარულია ქვიანი და [[ქვიშა|ქვიშოვანი]] [[უდაბნო]]ებით მცირერიცხოვანი [[ოაზისი|ოაზისებით]]. ჩრდილო-დასავლეთში მდებარეობს [[ტიბესტი]]ს [[მთიანეთი]] ქვეყნის ყველაზე უფრო უმაღლესი წერტილით — [[ემი-კუსი]]ს [[ვულკანი]]თ (3415 მეტრი). სამხრეთში მდებარეობენ ნახევრადუდაბნოები და [[სავანა|სავანები]]. სამხრეთის და სამხრეთ-აღმოსავლეთის რაიონებში დიდი ფართობები დაფარულია [[ჭაობი|ჭაობებით]]. თითქმის უსიცოცხლო, [[მზე|მზისგან]] დამწვარი მთიანეთის ფერდოები აგებულია [[პრეკამბრიული პერიოდი]]ს [[მეტამორფული ქანები]]სგან, ძლიერ დანაწევრებული ვულკანის კონუსებით, ხეობებით და წყლის დინების დროებითი კალაპოტებით. მის მწვერვალზე მდებარეობს [[ვულკანური კრატერი]] [[დიამეტრი]]თ 15 კმ და სიღრმით დაახლოებით 700 მეტრი, ხოლო ფსკერზე იმყოფება დამშრალი ტბა. მთიანეთის დასავლეთ ნაწილში ამოწეულია რამდენიმე მოქმედი ვულკანი, რომელთაგან ყველაზე უფრო მაღალია — [[ტუსიდე]] (3265 მეტრი), ამოფრქვევა ხდება საკმაოდ რეგულარულად. მთათაშორისი რაიონები დაფარულია მარილის ქერქით და ქვიანი უდაბნოებით, რომელთა შორის შეიძლება შევხვდეთ არაერთ [[ტექტონიკა|ტექტონიკურ]] ღრმულებს, რომლებიც იმავე მარილის ქერქით არიან დაფარულები. აქვე მდებარეობს ქვეყნის ყველაზე უფრო დაბალი წერტილი — [[ბოდელე]]ს ღრმული (160 მეტრი). ჩადის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში ამოწეულია [[ერდის პლატო|ერდის]] (1115 მეტრი) და [[ენედის პლატო|ენედის]] (1450 მეტრი) [[პლატო]]ები, ცენტრში — [[უადაის პლატო]] გუერას მთით (1790 მეტრი), ხოლო აღმოსავლეთში — უადანის მთიანი რაიონი (1340 მეტრამდე).

ჩადის ტერიტორიაზე მდებარეობს [[დარტყმითი კრატერი]] [[გვენი-ფადა]].

=== ჰიდროლოგია ===
ჩადის ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ნაწილში მუდმივი [[მდინარე]]ები არ არსებობს. [[ენედის პლატო|ენედის]] და [[უადაის პლატო|უადაის]] [[პლატო]]ებზე იშვიათი [[წვიმა|წვიმების]] შემდეგ წყალი მიედინება [[გაუდინარი არე]]ების და [[უადი|უადების]] საშუალებებით. ხშირად მოულოდნელი [[წყალდიდობა|წყალდიდობების]] შედეგად წარმოქმნილი ასეთი დინებები, როგორც წესი, შრება რამდენიმე დღის განმავლობაში, ხოლო დარჩენილი გუბეები შეიწოვება ქვიშოვან-თიხოვანი [[ნიადაგი]]ს მიერ. ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ასეთი დინებაა მდინარე [[ბათა (მდინარე)|ბათა]], რომელსაც წვიმების სეზონის დროს უადაის პლატოდან და გუერას მასივიდან წყალი მიაქვს დასავლეთისკენ [[ფიტრის ტბა]]ში.

ჩადის ყველაზე დიდი [[მდინარე]]ებია [[შარი]] და [[ლოგონი]], ეს ორივე მდინარე და მათი შენაკადები სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან [[ჩადის ტბა]]ში ჩაედინებიან. მდინარის ორივე სისტემა სათავეს იღებს ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკის და კამერუნის მაღალმთიანეთის რეგიონებში, რომლებიც ყოველწლიურად 1250 მმ-ზე მეტ ნალექს იღებენ. ეს მდინარეები შევსებას იღებენ ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკაში, ასევე ჩადის სამხრეთ-აღმოსავლეთში არსებული [[ბაჰრ-სალამატი]]ს, [[ბაჰრ-აუკი]]ს და [[ბაჰრ-სარა]]ს მდინარეებისაგან. მდინარე შარის სიგრძე შეადგენს დაახლოებით 1200 კმ-ს. მდინარე შარის შუა დინებაში წარმოიქმნება ბევრი [[ჭაობი|დაჭაობებული]] ადგილი, ხოლო ქვედა დინებაში, დედაქალაქ [[ნჯამენა]]სთან ახლოს, მას უერთდება მდინარე ლოგონი. მდინარე შარის მოცულობა მერყეობს 17 კუბური მეტრიდან წამში მშრალი სეზონის დროს 340 კუბური მეტრამდე წამში წვიმიანი სეზონის დროს.

მდინარე [[ლოგონი]] ყალიბდება შენაკადებისგან, რომელთა სათავეებიც იმყოფება კამერუნში და ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკაში. ლოგონი სიგრძეში უფრო მოკლეა და მოცულობაში უფრო ნაკლებია, ვიდრე მდინარე შარი, ის მიედინება ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით და მისი სიგრძეა 960 კმ, მისი მოცულობა მერყეობს 5-დან 85 კუბურ მეტრამდე წამში. დედაქალაქ ნჯამენაში მდინარე ლოგონი უერთდება მდინარე შარის და მიედინება კიდევ 30 კმ-ის მანძილზე, ქმნის ფართე [[დელტა]]ს და ჩაედინება [[ჩადის ტბა]]ში. შემოდგომით, წვიმის სეზონის ბოლოს, მდინარე გადმოდის ნაპირებიდან და დელტაში ქმნის უზარმაზარ [[ჭალა|ჭალებს]].

მსოფლიოში სიდიდით მეშვიდე ტბა (და აფრიკაში სიდიდით მეოთხე ტბა) — [[ჩადის ტბა]] მდებარეობს [[საჰელი]]ს ზონაში, [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]]ს სამხრეთით. მდინარე შარი კვებავს ჩადის ტბის წყლების 95 %-ს, წყლის საშუალო მოცულობა წელიწადში 40 მილიარდი კუბური მეტრი, რომლის 95 % იკარგება აორთქლების დროს. ტბის ზომებს განსაზღვრავს წვიმები ტბის აუზის მოსაზღვრე სამხრეთის მთებში და საჰელის ზონის ტემპერატურა. წვიმების და ტემპერატურის გამო ტბა მკვეთრად იცვლება ზომებში, 9800 კმ²-დან მშრალ სეზონში 25 500 კმ²-მდე წვიმების სეზონის ბოლოს.

ჩადის ტბა ასევე ძლიერ იცვლება ზომებში ერთი რომელიმე წლიდან მეორე წლამდე. 1870 წელს მისი მაქსიმალური ფართობი შეადგენდა 28 000 კმ²-ს. 1908 წელს მისი ზომა შემცირდა 12 700 კმ²-მდე. 1940-იან და 1950-იან წლებში, ტბა დარჩა მცირე ფართობის, მაგრამ 1963 წელს ის ისევ გაიზარდა 26 000 კმ²-მდე. მაგრამ 1960-იანი წლების ბოლოს, 1970-იანი წლების დასაწყისში და 1980-იანი წლების შუა პერიოდში არსებულმა ძლიერმა [[გვალვა|გვალვებმა]] გამოიწვია ჩადის ტბის ფართობის ხელახალი შემცირება. ჩადში არსებობენ სხვა დიდი ტბებიც, რომლებსაც აქვთ დიდი მნიშვნელობა ქვეყანაში. ასეთი ტბებია [[ფიტრის ტბა]] [[ბათის რეგიონი|ბათის რეგიონში]] და [[იროს ტბა]] [[ჭაობი]]ან სამხრეთ-აღმოსავლეთში.

=== კლიმატი ===
[[ფაილი:Chad map of Köppen climate classification.svg|thumb|right|250px|ჩადის რუკა [[კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაცია|კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაციის]] მიხედვით.]]
[[ჩადის ტბა|ჩადის ტბის]] აუზი მოიცავს [[ტროპიკული სარტყლები|ტროპიკული კლიმატის]] ფართე სპექტრს ჩრდილოეთიდან სამხრეთის მიმართულებით, თუმცა ამ კლიმატური პირობების უმრავლესობა ჩვეულებრივ მშრალია. უკიდურესი ჩრდილოეთის რეგიონთან ერთად სხვა რეგიონების უმრავლესობას ახასიათებს წვიმიანი და მშრალი სეზონების მონაცვლეობის ციკლი. ნებისმიერ წელიწადში თითოეული სეზონის ხანგრძლივობა პირველ რიგში განისაზღვრება ორი დიდი ჰაერის მასის პოზიციით — [[ატლანტის ოკეანე|ატლანტის ოკეანის]] ზღვის მასით სამხრეთ-დასავლეთში და გაცილებით უფრო მშრალი [[კონტინენტი|კონტინენტური]] მასით.

წვიმების სეზონის დროს, სამხრეთ-დასავლეთის [[ქარი|ქარს]] [[აფრიკა|აფრიკის]] კონტინენტის ჩრდილოეთიდან ეხმარება ზღვის ნოტიო ნაკადი, სადაც ის ხვდება და გადაუვლის კონტინენტური ჰაერის მასას ფრონტის გასწვრივ, რომელსაც ჰქვია „ტროპიკთაშორისი კონვერგენციის ზონა“. წვიმების სეზონის მსვლელობისას, მან შეიძლება მიაღწიოს [[კანემის რეგიონი|კანემის რეგიონს]]. მშრალი სეზონის შუა პერიოდში, ტროპიკთაშორისი კონვერგენციის ზონა ინაცვლებს ჩადის სამხრეთისკენ, რომელიც [[წვიმა]]საც თან იყოლებს. ამინდის ეს სისტემა ხელს უწყობს [[კლიმატი]]ს და მცენარეულობის სამი ძირითადი რეგიონის ჩამოყალიბებას.

==== საჰარის რეგიონი ====
[[საჰარა|საჰარის]] რეგიონი მოიცავს ქვეყნის ჩრდილოეთ ნახევარს, რომელშიც შედის [[ტიბესტის რეგიონი|ტიბესტის]], [[ბორკუს რეგიონი|ბორკუს]], [[აღმოსავლეთი ენედის რეგიონი|აღმოსავლეთი ენედის]], [[დასავლეთი ენედის რეგიონი|დასავლეთი ენედის]], [[უადი-ფირის რეგიონი|უადი-ფირის]] რეგიონები და [[კანემის რეგიონი|კანემის]], [[ბაჰრ-ელ-გაზელის რეგიონი|ბაჰრ-ელ-გაზელის]], [[ბათის რეგიონი|ბათის]] რეგიონების ჩრდილოეთი ნაწილი. ამ ტერიტორიების დიდი ნაწილი მთელი წლის განმავლობაში იღებს მხოლოდ ნალექების მცირე რაოდენობას; მაგალითად ქალაქ [[ფაია-ლარჟო]]ში, ნალექების ყოველწლიური რაოდენობა არ აღემატება 30 მმ-ს. გაფანტულ მცირე [[ოაზისი|ოაზისებში]] იშვიათი [[ჭა|ჭები]] [[წყალი|წყლით]] კვებავენ რამდენიმე [[ფინიკის პალმა]]ს ან [[ფეტვი]]ს მცირე ნაკვეთებს და ბაღჩეულ კულტურებს.

ჩრდილოეთის დიდ ნაწილში დღის საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა აღწევს 32 °С-მდე და წელიწადში ყველაზე ცივი თვე იანვარია, ხოლო ყველაზე ცხელ თვეს მაქსიმალური ტემპერატურა შეადგენს დაახლოებით 45 °С-ს. ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან ძლიერი [[ქარი]]ს შემთხვევაში წარმოიშვება ძლიერი [[ქვიშა|ქვიშის]] [[ქარიშხალი]]. უადი-ფერის რეგიონის ჩრდილოეთში ადგილობრივი მოსახლეობისთვის მთავარ როლს ასრულებს [[მეცხოველეობა]]. აქ ამინდი მშრალია წელიწადში ცხრა თვის განმავლობაში, ნალექების რაოდენობა შეადგენს 350 მმ-ს და ცოტა მეტს, ძირითადად ივლისში და აგვისტოში.

[[უდაბნო]]ს მწვანე საფარი ამ მოკლე ნოტიო სეზონის — გაზაფხულის განმავლობაში, იზიდავს [[ირემი|ირმების]] მომშენებლებს მთელი რეგიონიდან, რომლებსაც აქ ასევე მოჰყავთ საკუთარი შინაური ცხოველები და [[აქლემი|აქლემები]], რადგანაც [[ჭაბურღილი|ჭაბურღილებიდან]] და [[წყარო (გეოგრაფია)|წყაროებიდან]] მთელი წლის განმავლობაში მოედინება წყალი. მწყემსები აქედან მიდიან წვიმების შეწყვეტის შემდეგ, რის შემდეგაც მიწა რჩებათ [[ანტილოპები|ანტილოპებს]], [[გაზელი|გაზელებს]] და [[აფრიკული სირაქლემა|აფრიკულ სირაქლემებს]], რომლებსაც შეუძლიათ ცხოვრება მცირე გრუნტიანი წყლების არსებობის შემთხვევაშიც. შუა ჩადის ჩრდილოეთში 3500 საათზე მეტი [[მზე|მზიანი]] ამინდია წელიწადში, სამხრეთში ცოტათი ნაკლებია.

==== საჰელის რეგიონი ====
[[საჰელი]]ს ნახევრადუდაბნოს ზონა, ქმნის დაახლოებით 500 კმ-იანი სიგანის ზოლს, რომელიც [[ჩადის ტბა|ჩადის ტბის]] და [[შარი-ბაგირმის რეგიონი]]დან [[გერის რეგიონი]]ს გავლით გადის აღმოსავლეთისკენ, ხოლო აქედან [[სალამატის რეგიონი]]ს გავლით [[სუდანი]]ს [[სახელმწიფო საზღვარი|სახელმწიფო საზღვრისკენ]]. [[კლიმატი]] ამ გარდამავალ ზონაში, რომელიც მოიცავს ტერიტორიას უდაბნოსა და სუდანის სამხრეთ ზონას შორის, დაყოფილია წვიმების სეზონად (ივნისიდან სექტემბრის ჩათვლით) და მშრალ პერიოდად (ოქტომბრიდან მაისის ჩათვლით).

საჰელის ჩრდილოეთ ნაწილში, ეკლიან [[ბუჩქი|ბუჩქებში]] და [[აკაცია|აკაციებში]] იზრდება ველური [[ფინიკის პალმა|ფინიკის პალმები]], ხოლო ოაზისებში მოჰყავთ [[მარცვლეული კულტურები|მარცვლეული]] და ბაღჩეული კულტურები. ამ დასახლებული პუნქტების ფარგლებს გარეთ წვიმიანი სეზონის დროს მწყემსები აძოვებენ საკუთარ შინაურ საქონელს, ხოლო მშრალი სეზონის დადგომის დროს, წყლის ნაკლებობის გამო, მწყემსების მიერ ხდება შინაური საქონლის სამხრეთისკენ გადაადგილება. საჰელის ცენტრალური ზონა ხასიათდება გვალვაგამძლე ბალახით და მომცრო [[ტყე]]ებით. ნალექები უფრო ხშირია, ვიდრე საჰარის სამხრეთით არსებულ რეგიონში. მაგალითად, [[ნჯამენა]]ში ნალექების წლის საშუალო მაქსიმალური რაოდენობა შეადგენს 580 მმ-ს, მაშინ როდესაც [[უადაის რეგიონი|უადაის რეგიონში]] იგი უფრო ნაკლებია.

ცხელი სეზონის დროს, აპრილში და მაისში, ჰაერის მაქსიმალური ტემპერატურა ხშირად ადის 40 °С-ზე მაღლა. საჰელის სამხრეთ ნაწილში ნალექების რაოდენობა საკმაოა ურწყავ მიწებზე მარცვლეული კულტურების, ასევე [[ფეტვი]]ს და [[სორგო]]ს მოსაყვანად. ჩადის ტბიდან აღმოსავლეთით მდებარე [[ჭაობი|ჭაობებში]], აგრეთვე ჭაობებთან და ჭაბურღილებთან სიახლოვეს, ასევე გვხვდება [[სოფლის მეურნეობა|სოფლის მეურნეობის]] ელემენტები. რეგიონში ბევრი ფერმერი ნატურალურ სოფლის მეურნეობას კარგად უხამებს [[მსხვილი რქოსანი საქონელი|მსხვილი რქოსანი საქონლის]], [[ცხვარი|ცხვრის]], [[თხა|თხის]] და [[ფრინველები|ფრინველის]] მოვლასაც.

==== სუდანის რეგიონი ====
ნოტიო სუდანური ზონა მოიცავს [[აღმოსავლეთი მაიო-კების რეგიონი|აღმოსავლეთი მაიო-კების]], [[დასავლეთი მაიო-კების რეგიონი|დასავლეთი მაიო-კების]], [[ტანჯილეს რეგიონი|ტანჯილეს]], [[დასავლეთი ლოგონის რეგიონი|დასავლეთი ლოგონის]], [[აღმოსავლეთი ლოგონის რეგიონი|აღმოსავლეთი ლოგონის]], [[მანდულის რეგიონი|მანდულის]], [[შუა შარის რეგიონი|შუა შარის]] რეგიონებს და [[სალამატის რეგიონი]]ს სამხრეთს. აპრილიდან ოქტომბრის ჩათვლით პერიოდში წვიმების სეზონის დროს მოდის 750 მმ-დან 1250 მმ-მდე ნალექების რაოდენობა. მთელი წლის განმავლობაში ჰაერის ტემპერატურა მაღალია. ქვეყნის მოსახლეობის რაოდენობით მეორე ქალაქ [[მუნდუ]]ში, რომელიც მდებარეობს ჩადის სამხრეთ-დასავლეთში, ჰაერის დღის განმავლობაში არსებული ტემპერატურა ყველაზე ცივ თვეში — იანვარში შეადგენს 27 °С-ს, ხოლო ყველაზე ცხელ თვეებში — მარტში, აპრილში და მაისში შეადგენს დაახლოებით 40 °С-ს.

სუდანის რეგიონი პირველ რიგში მდებარეობს აღმოსავლეთ სუდანის სავანებში, ანუ დაბლობებზე, რომელიც დაფარულია ტროპიკული და სუბტროპიკული ბალახების და [[ტყე]]ების ნარევით. წვიმების სეზონში ბუნება აქტიური და ცოცხალია, მაგრამ მშრალი სეზონის ხუთი თვის განმავლობაში — ნოემბრიდან მარტის ჩათვლით უფერული და მიძინებულია. მაგრამ რეგიონის დიდ ნაწილზე ბუნებრივმა მცენარეულობამ ადგილი დაუთმო [[სოფლის მეურნეობა]]ს.

=== ფლორა და ფაუნა ===
[[ფაილი:African Bush Elephant Mikumi.jpg|thumb|right|250px|[[აფრიკული სავანის სპილო]]]]
ჩადის [[ფლორა]] და [[ფაუნა]] შეესაბამება ქვეყნის სამ კლიმატურ ზონას. [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]]დან სამხრეთით მდებარე რეგიონის [[ოაზისი|ოაზისებში]] იზრდება მხოლოდ [[ფინიკის პალმა]]. [[პალმა|პალმები]] და [[აკაცია|აკაციები]] იზრდებიან [[საჰელი]]ს რეგიონში. სუდანის სამხრეთის რეგიონი შედგება საძოვრებად გამოსადეგ, ფართე [[სტეპი|სტეპებისაგან]]. 2002 წლის მდგომარეობით მთელ ქვეყანაში არსებობდა [[ძუძუმწოვრები]]ს მინიმუმ 134 სახეობა, [[ფრინველები]]ს 509 სახეობა (354 ადგილობრივი და 155 გადამფრენი) და 1600-ზე მეტი [[მცენარეები]]ს სახეობა.<ref name=Bird>{{Cite web|url=http://www.birdlife.org/datazone/userfiles/file/IBAs/AfricaCntryPDFs/Chad.pdf|format=pdf|title=Important Bird Areas in Africa and associated islands – Chad|accessdate=16 October 2013|publisher=Birdlife International Organization|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911042144/http://www.birdlife.org/datazone/userfiles/file/IBAs/AfricaCntryPDFs/Chad.pdf|archivedate=11 სექტემბერი 2016}}</ref><ref name=Flora>{{Cite web|url=http://www.pensoft.net/journal_home_page.php?journal_id=3&page=article&SESID=98556166bbcb445ae7ccd99343b1434e&type=show&article_id=4752&issue_id=410&ttar=da&search=wildlife%20of%20chad&IN=&TIP=&Image100_x=-678&Image100_y=-48&|title=The Flora of Chad: a checklist and brief analysis|accessdate=17 October 2013|publisher=Pensoft.net}}</ref>

ჩადში ბინადრობენ [[სპილო]]ები, [[ლომი|ლომები]], [[აფრიკული კამეჩი|აფრიკული კამეჩები]], [[ბეჰემოთი|ბეჰემოთები]], [[მარტორქა|მარტორქები]], [[ჟირაფი|ჟირაფები]], [[ანტილოპები]], [[ჯიქი|ჯიქები]], [[ავაზა|ავაზები]], [[აფთარი|აფთრები]] და [[გველები]]ს ბევრი სახეობები, თუმცა დიდი [[მტაცებლები]]ს უმრავლესობა მკვეთრად შემცირდა XX საუკუნის დასაწყისიდან.<ref name=Bird/><ref name="LTQ">{{cite web|url=http://library.thinkquest.org/16645/the_land/chad_plant.shtml|title=Plant and Animal Life|publisher=The Living Africa|accessdate=17 October 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131228215847/http://library.thinkquest.org/16645/the_land/chad_plant.shtml|archivedate=28 დეკემბერი 2013}}</ref> სპილოებზე [[ბრაკონიერობა|ბრაკონიერობის]] შემთხვევები, განსაკუთრებით ქვეყნის სამხრეთში, ისეთ რაიონებში, როგორიცაა [[ზაკუმას ეროვნული პარკი]], წარმოადგენენ სერიოზულ პრობლემას. [[ენედის პლატო]]ზე გადარჩენილი [[დასავლეთაფრიკული ნიანგი|დასავლეთაფრიკული ნიანგების]] მცირე ჯგუფი წარმოადგენს საჰარის უდაბნოში დღეისათვის ცნობილ ერთ-ერთ ბოლო კოლონიას.<ref>"[http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0014734 Crocodiles in the Sahara Desert: An Update of Distribution, Habitats and Population Status for Conservation Planning in Mauritania]". ''[[PLOS ONE]]''. 25 February 2011.</ref>

[[ტყე]]ების ვრცელმა გაჩეხვამ მოიტანა ისეთი [[ხე]]ების მკვეთრი შემცირება, როგორებიცაა [[აკაცია]], [[ბაობაბი]], [[ფინიკის პალმა]] და [[პალმა]]. მან ასევე გამოიწვია ველური ცხოველების ბინადრობის ბუნებრივი პირობების განადგურება; ამის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზია გარეულ ცხოველებზე ნადირობა დასახლებული პუნქტების გაზრდის ხარჯზე. ისეთი ცხოველები, როგორებიცაა ლომები, ჯიქები და მარტორქები თითქმის მთლიანად განადგურებულია.<ref name=Our>{{Cite web|url=http://www.our-africa.org/chad/geography-wildlife|title=Our Africa|accessdate=17 October 2013|publisher=Our Africa organization}}</ref>

[[გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაცია|გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის]] მიერ ფერმერებს, მენახირეებსა და მეცხვარეებს შორის ურთიერთობების გაუმჯობესების მიზნით გატარდა ძალისხმევები ჩადის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში არსებული ზაკუმას ეროვნული პარკის, სინიაკა-მინიის ფაუნის რეზერვატის და აუკ-აუკალეს ფაუნის რეზერვატის მდგრადი განვითარების ხელშეწყობის სფეროში.<ref>{{cite web|url=http://www.fao.org/agriculture/lead/themes0/drylands/chad1/en/|title=Livestock-wildlife-environment interactions in Chad|publisher=Food and Agricultural Organization|accessdate=17 October 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131019103202/http://www.fao.org/agriculture/lead/themes0/drylands/chad1/en/|archivedate=19 ოქტომბერი 2013}}</ref> 1,2 მილიონზე მეტი დარგული ხის შენარჩუნების ეროვნული ძალისხმევის ფარგლებში ხდება უდაბნოს წინსვლის შეჩერება, რომელიც ასევე ეხმარება ადგილობრივ ეკონომიკას, რადგანაც აკაციების გამრავლების ფინანსირება ასევე გამოიწვევს [[გუმიარაბიკი]]ს წარმოების გაზრდას, ხოლო ხილის ხეების გამრავლების ფინანსირება ხილის წარმოების გაზრდას.<ref name=Our/>

ბრაკონიერობა სერიოზული პრობლემაა ქვეყანაში, კერძოდ სპილოების დახოცვა შემოსავლიანი [[სპილოს ძვალი|სპილოს ძვლის]] წარმოებისათვის თვით [[ეროვნული პარკი|ეროვნული პარკებში]]. მონადირეები სპილოებს ხშირად კლავენ ტაბუნებად ეროვნული პარკებში და მათ შემოგარენში ორგანიზებული ბრაკონიერობის სახით.<ref>{{cite web|url=http://news.nationalgeographic.co.uk/news/2006/08/060830-elephants-chad.html|title=African Elephants Slaughtered in Herds Near Chad Wildlife Park|publisher=National Geographic|date=30 August 2006|accessdate=17 October 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131017173341/http://news.nationalgeographic.co.uk/news/2006/08/060830-elephants-chad.html|archivedate=17 ოქტომბერი 2013}}</ref> პრობლემა გართულებულია იმით, რომ ეროვნულ პარკებს არ ყოფნის პერსონალი და ზოგიერთ ინსპექტორს კლავენ თვითონ ბრაკონიერები.<ref name="NYT">{{cite web|url=http://www.nytimes.com/2013/01/01/world/africa/central-africas-wildlife-rangers-face-deadly-risks.html?adxnnl=1&adxnnlx=1382003098-yauBx4MSdHcb4DxeUgSrUw|title=Rangers in Isolated Central Africa Uncover Grim Cost of Protecting Wildlife|publisher=''The New York Times''|date=31 December 2012|accessdate=17 October 2013}}</ref>

== სახელმწიფო წყობა ==
სახელმწიფოს მეთაურია — [[პრეზიდენტი]], რომელიც იმავდროულად [[შეიარაღებული ძალები]]ს [[მთავარსარდალი]]ცაა. [[კონსტიტუცია|კონსტიტუციის]] შესწორებებიდან გამომდინარე, რომელიც მიღებულია 2005 წლის 6 ივნისის [[რეფერენდუმი|რეფერენდუმზე]], პრეზიდენტი ირჩევა საყოველთაო, პირდაპირი და ფარული კენჭისყრით, 5 წლის ვადით და მისი ხელახალი არჩევა შესაძლებელია განუსაზღვრელი რაოდენობით. პრეზიდენტს აქვს უფლება დანიშნოს ჩადის პრემიერ-მინისტრი და მინისტრთა კაბინეტი, იგი მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მოსამართლეების, გენერლების და რეგიონალური მმართველების დანიშვნაზე.<ref>{{cite web|title=Chad 1996 (rev. 2005)|url=https://www.constituteproject.org/constitution/Chad_2005?lang=en#286|website=Constitute|accessdate=22 April 2015}}</ref> ქვეყნის დღევანდელი [[ჩადის პრეზიდენტი|პრეზიდენტია]] — გენერალ-ლეიტენანტი [[იდრის დები]], 1990 წლის დეკემბრიდან.

საკანონმდებლო ხელისუფლება ეკუთვნის [[ჩადის პარლამენტი|ჩადის პარლამენტს]], რომელიც 2005 წლის კონსტიტუციაში შეტანილი ცვლილებების შემდეგ ერთპალატიანია და ეწოდება ეროვნული კრება და შედგება 188 [[დეპუტატი]]საგან, რომლებიც ირჩევიან საყოველთაო, პირდაპირი და ფარული კენჭისყრით, 4 წლის ვადით. ეროვნული კრება ატარებს რეგულარულ სესიებს წელიწადში ორჯერ, რომლებიც იწყება მარტში და ოქტომბერში, თუმცა ქვეყნის პრემიერ-მინისტრის თხოვნით შეიძლება გაიმართოს სპეციალური სესიებიც. ეროვნული კრების უკანასკნელი არჩევნები ჩატარდა 2011 წლის 13-20 თებერვალს. შემდეგი არჩევნები რამდენიმეჯერ გადაიდო და ჯერაც არ ჩატარებულა.

ჩადის შიდაპოლიტიკური მდგომარეობა ხასიათდება შეიარაღებული დაპირისპირებით აფრიკელ ხალხსა და [[არაბები|არაბებს]] შორის და თვითონ ჯგუფებში ურთიერთშორისი შეჯახებებით სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური მოტივებით. ქვეყანაში 1990-იანი წლების დასაწყისიდან მოქმედებს რამდენიმე ანტისამთავრობო დაჯგუფება, რომლებიც პერიოდულად დებენ და არღვევენ სამშვიდობო შეთანხმებებს ხელისუფლებასთან; მყარი მშვიდობის დამყარებას ხელს უშლის ოპოზიციის მნიშვნელოვანი გადახრა ფრაქციონალიზმისკენ. მსხვილი ოპოზიციური მოძრაობების ჩამონათვალიდან [[ძალების გაერთიანება დემოკრატიისათვის და განვითარებისათვის|„ძალების გაერთიანება დემოკრატიისათვის და განვითარებისათვის“]], რომელიც 1990-იანი წლების დასაწყისიდან ითვლება ყველაზე მსხვილ და ძლიერ ოპოზიციურ ძალად, წარმოადგენს [[ჰისენ ჰაბრე]]ს მხარდამჭერებს, [[შეიარაღებული ძალები ფედერალური რესპუბლიკისთვის|„შეიარაღებული ძალები ფედერალური რესპუბლიკისთვის“]] პრეტენზიას აცხადებს დაიცვას სამხრეთელთა ინტერესები, [[ჩადის მოძრაობა სამართლიანობისა და დემოკრატიისთვის|„ჩადის მოძრაობა სამართლიანობისა და დემოკრატიისთვის“]] აცხადებს თავის სურვილზე მიაღწიოს დიდ წარმომადგენლობას სახელმწიფო აპარატში ქვეყნის ჩრდილოეთში მცხოვრები ეთნიკური ჯგუფებისთვის. ჩადის აღმოსავლეთში მდგომარეობას აფუჭებს შეიარაღებული კონფლიქტი [[სუდანი]]ს დასავლეთის რეგიონ [[დარფურის რეგიონი|დარფურში]], რის შედეგადაც ჩადში საცხოვრებლად გამოიქცა 200 ათასამდე დარფურელი [[დევნილები|დევნილი]]; ამას გარდა, ჩადის ტერიტორიას დარფურელი დევნილები იყენებენ, როგორც საკუთარი ზურგის ბაზას. ამავე დროს დარფურში ხშირად იმალებიან ჩადელი ამბოხებულები.

== შეიარაღებული ძალები ==
ჩადის შეიარაღებული ძალები ({{lang-fr|Forces armées du Tchad}}) — ჩადის რესპუბლიკის სამხედრო ორგანიზაცია, რომლის დანიშნულებაა სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის, დამოუკიდებლობის და თავისუფლების დაცვა, პოლიტიკური ხელისუფლების ერთ-ერთი მთავარი იარაღი. შედგება [[სახმელეთო ჯარები]]სგან, ჟანდარმერიისგან და [[სამხედრო-საჰაერო ძალები]]საგან.

ჩადის შეიარაღებული ძალები კომპლექტირდება გაწვევის და ნებაყოფლობით საფუძველზე. გაწვევა ხორციელდება 20 წელს მიღწეული მამაკაცებისათვის. გაწვევის საფუძველზე მიმდინარე სამსახური შეადგენს 3 წელს. 18 წლის ასაკიდან დაშვებულია ნებაყოფლობითი სამხედრო სამსახური; ნებაყოფლობითი მოსამსახურეებისთვის არ არსებობს ასაკის მინიმალური შეზღუდვა (მშობლების ან მეურვეების თანხმობით). 21 წელს მიღწეულ ქალებს ეძლევათ არჩევანი: ან 1 წელი სამხედრო სამსახური, ან სახელმწიფო სამოქალაქო სამსახური შესაბამისი ვადით (2004 წელი).

== ადმინისტრაციული დაყოფა ==
[[ფაილი:Administrative regions of Chad.svg|thumb|right|250px|ჩადის ადმინისტრაციული რეგიონები 2012 წლის შემდეგ]]
ჩადი დღეისათვის დაყოფილია 23 რეგიონად ({{Lang-ar|'''منطقة'''}} {{IPA|/ˈmintˤaqa/}}; მრავლობითში {{Lang-ar|'''مناطق'''}} ''manāṭiq'' {{IPA|/maˈnaːtˤiq/}}).

* 1962 წლიდან 1999 წლის ჩათვლით ჩადი დაყოფილი იყო 14 პრეფექტურად.
* 1999 წელს 14 პრეფექტურა შეიცვალა 28 დეპარტამენტით.
* 2002 წელს 28 დეპარტამენტი შეიცვალა 18 რეგიონით.
* 2008 წელს რეგიონების რიცხვი გაიზარდა 22-მდე, 1999—2002 წლებში არსებული დეპარტამენტების ადგილზე 4 ახალი რეგიონის შექმნის გზით.<ref>Ordonnance n° 002/PR/08 portant restructuration de certaines collectivités territoriales décentralisées</ref>.
* 2012 წელს შეიქმნა კიდევ ერთი ახალი რეგიონი

თითოეულ რეგიონს ხელმძღვანელობს ჩადის პრეზიდენტის მიერ დანიშნული გუბერნატორი. რეგიონები შედგება 61 დეპარტამენტისგან.<ref name="circonscritions">"Tableau des codes des circonscritions – Ministère de l'Intérieur", April 2008. {{fr icon}}</ref> დეპარტამენტები დაყოფილია 200 სუბ-პრეფექტურებად, რომლებიც თავის მხრივ იყოფიან 446 კანტონად.<ref>"[http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2004/41595.htm Chad]". Country Reports on Human Rights Practices 2004, 28 February 2005. Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, U.S. Department of State.</ref><ref>Ndang, Tabo Symphorien (2005) "[http://www.pep-net.org/fileadmin/medias/pdf/files_events/4th_colombo/PMMA/Ndang-pa.pdf A qui Profitent les Dépenses Sociales au Tchad? Une Analyse d'Incidence à Partir des Données d'Enquête] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120512110104/http://www.pep-net.org/fileadmin/medias/pdf/files_events/4th_colombo/PMMA/Ndang-pa.pdf |date=2012-05-12 }}" (PDF). {{fr icon}} ''4th PEP Research Network General Meeting''. Poverty and Economic Policy.</ref>, დედაქალაქ ნჯამენას გარდა, რომელიც იყოფა 10 რაიონად (arrondissements).

{| class="wikitable sortable" style="text-align: left;"
! № || რეგიონი<br />(ქართ.) || რეგიონი <br /> (ფრანგ.) || ადმინ. ცენტრი<br />(ქართ.) || ადმინ. ცენტრი<br />(ფრანგ.) || ფართობი,<br /> კმ² || მოსახლეობა,<br />ად. (2009) || სიმჭიდროვე,<br /> ად./კმ²
|---
| 1 || [[ბათის რეგიონი|ბათა]] || Batha || [[ატი (ქალაქი)|ატი]] || Ati ||align="right"|88 000||align="right"|527 031||align="right"|5,99
|---
| 2 || [[შარი-ბაგირმის რეგიონი|შარი-ბაგირმი]] || Chari-Baguirmi || [[მასენია]] || Massenya ||align="right"|46 000||align="right"|621 785||align="right"|13,52
|---
| 3 || [[ჰაჯერ-ლამისის რეგიონი|ჰაჯერ-ლამისი]] || Hadjer-Lamis || [[მასაკორი]] || Massakory ||align="right"|29 000||align="right"|562 957||align="right"|19,41
|---
| 4 || [[უადი-ფირის რეგიონი|უადი-ფირა]] || Wadi Fira || [[ბილტინი]] || Biltine ||align="right"|51 000||align="right"|494 933||align="right"|9,70
|---
| 5 || [[ბაჰრ-ელ-გაზელის რეგიონი|ბაჰრ-ელ-გაზელი]] || Barh El Gazel || [[მუსორო]] || Moussoro ||align="right"|53 000||align="right"|260 865||align="right"|4,92
|---
| 6 || [[ბორკუს რეგიონი|ბორკუ]] || Borkou || [[ფაია-ლარჟო]] || Faya-Largeau ||align="right"|241 000||align="right"|97 251||align="right"|0,40
|---
| 7 || [[აღმოსავლეთი ენედის რეგიონი|აღმოსავლეთი ენედი]] || Ennedi Est || [[ამ-ჯარასი]] || Am-Djarass ||  ||align="right"|113 862||
|---
| 8 || [[დასავლეთი ენედის რეგიონი|დასავლეთი ენედი]] || Ennedi Ouest || [[ფადა]] || Fada ||  ||align="right"|59 744||
|---
| 9 || [[გერის რეგიონი|გერა]] || Guéra || [[მონგო (ქალაქი)|მონგო]] || Mongo ||align="right"|62 000||align="right"|553 795||align="right"|8,93
|---
| 10 || [[კანემის რეგიონი|კანემი]] || Kanem || [[მაო (ქალაქი)|მაო]] || Mao ||align="right"|75 000||align="right"|354 603||align="right"|4,73
|---
| 11 || [[ლაკის რეგიონი|ლაკი]] || Lac || [[ბოლი (ქალაქი)|ბოლი]] || Bol ||align="right"|23 000||align="right"|451 369||align="right"|19,62
|---
| 12 || [[დასავლეთი ლოგონის რეგიონი|დასავლეთი ლოგონი]] || Logone Occidental || [[მუნდუ]] || Moundou ||align="right"|9000||align="right"|683 293||align="right"|75,92
|---
| 13 || [[აღმოსავლეთი ლოგონის რეგიონი|აღმოსავლეთი ლოგონი]] || Logone Oriental || [[დობა]] || Doba ||align="right"|24 000||align="right"|796 453||align="right"|33,19
|---
| 14 || [[მანდულის რეგიონი|მანდული]] || Mandoul || [[კუმრა]] || Koumra ||align="right"|17 000||align="right"|637 086||align="right"|37,48
|---
| 15 || [[აღმოსავლეთი მაიო-კების რეგიონი|აღმოსავლეთი მაიო-კები]] || Mayo-Kebbi Est || [[ბონგორი]] || Bongor ||align="right"|19 000||align="right"|769 198||align="right"|40,48
|---
| 16 || [[დასავლეთი მაიო-კების რეგიონი|დასავლეთი მაიო-კები]] || Mayo-Kebbi Ouest || [[პალა (ქალაქი)|პალა]] || Pala ||align="right"|14 000||align="right"|569 087||align="right"|40,65
|---
| 17 || [[შუა შარის რეგიონი|შუა შარი]] || Moyen-Chari || [[სარჰი]] || Sarh ||align="right"|41 000||align="right"|598 284||align="right"|14,59
|---
| 18 || [[უადაის რეგიონი|უადაი]] || Ouaddaï || [[აბეშე]] || Abéché ||align="right"|30 000||align="right"|731 679||align="right"|24,39
|---
| 19 || [[სალამატის რეგიონი|სალამატი]] || Salamat || [[ამ-ტიმანი]] || Am Timan ||align="right"|66 000||align="right"|308 605||align="right"|4,68
|---
| 20 || [[სილის რეგიონი|სილა]] (დარ-სილა) || Sila || [[გოზ-ბეიდა]] || Goz Beïda ||align="right"|37 000||align="right"|289 776||align="right"|7,83
|---
| 21 || [[ტანჯილეს რეგიონი|ტანჯილე]] || Tandjilé || [[ლაი]] || Laï ||align="right"|17 000||align="right"|682 817||align="right"|40,17
|---
| 22 || [[ტიბესტის რეგიონი|ტიბესტი]] || Tibesti || [[ბარდაი]] || Bardaï ||align="right"|130 000||align="right"|21 970||align="right"|0,17
|---
| 23 || [[ნჯამენა]] || Ville de Ndjamena || [[ნჯამენა]] || Ndjamena ||align="right"|1000||align="right"|993 492||align="right"|993,49
|- style="background: #CCC;"
|  ||სულ||   ||    ||    ||1 284 000||11 175 915||8,70
|}

== დემოგრაფია ==
* მოსახლეობა — 11 039 873 ადამიანი (2009 წელი)<ref name="Census-2009">{{Cite web |url=https://www.humanitarianresponse.info/fr/system/files/documents/files/recensement_general_de_la_population_de_l_habitat_2009_indicateurs_globaux.pdf |title=მოსახლეობის 2009 წლის აღწერა (Census-2009) |accessdate=2017-02-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160701024337/https://www.humanitarianresponse.info/fr/system/files/documents/files/recensement_general_de_la_population_de_l_habitat_2009_indicateurs_globaux.pdf |archivedate=2016-07-01 }}</ref><ref name="geohive">{{Cite web |url=http://www.geohive.com/cntry/chad.aspx |title=მოსახლეობის 2009 წლის აღწერა (geohive-2009) |accessdate=2017-02-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110816220633/http://www.geohive.com/cntry/chad.aspx |archivedate=2011-08-16 }}</ref><ref name="citypopulation">[https://www.citypopulation.de/Chad.html მოსახლეობის 2009 წლის აღწერა (citypopulation-2009)]</ref><ref name="statoids">[http://www.statoids.com/utd.html მოსახლეობის 2009 წლის აღწერა (statoids-2009)]</ref>.
* წლიური ზრდა — 2,009 % (2011 წელი).
* ქალაქის მოსახლეობა — 2 399 965 ადამიანი 21,9 % (2009 წელი).<ref name="Census-2009" />
* სოფლის მოსახლეობა — 8 541 717 ადამიანი 78,1 % (2009 წელი).<ref name="Census-2009" />
* [[შობადობა]] — 36,6 ბავშვი 1000 ადამიანზე (ფერტილობა — 4,55 დაბადებული ერთ ქალზე) (2015 წელი).
* [[სიკვდილიანობა]] — 14,28 % (2015 წელი).
* ბავშვთა სიკვდილიანობის კოეფიციენტი — 88,69 % (2015 წელი).
* [[სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა]] — 48,33 წელი
** მამაკაცები — 47,28 წელი
** ქალები — 49,43 წელი (2011).
* საშუალი ასაკი — 16,8 წელი
** მამაკაცები — 15,6 წელი
** ქალები — 17,9 წელი (2011 წელი).
* ასაკობრივი ჯგუფები:
** 0-14 წელი: 45,4 %
** 15-64 წელი: 51,7 %
** 65 წელზე უფროსები: 2,9 % (2010 წელი).
* განათლება — 47,5 % (56,0 % მამაკაცებში, 39,3 % ქალებში (2003 წლის შეფასება)).
* [[შიდსი]]ს ვირუსით დაავადება — მოსახლეობის 4,8 % (2003 წელი).

=== ეთნიკური ჯგუფები ===
11 მილიონიანი ჩადის მოსახლეობა შედგება დაახლოებით 200 ეთნიკური ჯგუფისაგან, რომლებიც ლაპარაკობენ ბევრ ენებზე.<ref name="Azevedo2005p9">{{cite book|author=M. J. Azevedo|title=The Roots of Violence: A History of War in Chad|url=https://books.google.com/books?id=Y-SNAgAAQBAJ&pg=PA9|year=2005|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-30080-7|pages=9–10}}</ref> ქვეყნის სამხრეთი ნაწილი ისტორიულად მდებარეობდა [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]]ს სამხრეთით მდებარე საქარავნო გზების გზაჯვარედინზე და ჩამოყალიბდა, როგორც დამაკავშირებელი რგოლი [[დასავლეთი აფრიკა|დასავლეთ აფრიკასა]] და არაბულ რეგიონს შორის, ასევე [[ჩრდილოეთი აფრიკა|ჩრდილოეთ აფრიკასა]] და [[სუბსაჰარული აფრიკა|სუბსაჰარულ აფრიკას]] შორის.<ref name="Azevedo2005p9"/> მონათვაჭრობა სუბსაჰარულ აფრიკასა და [[ახლო აღმოსავლეთი|ახლო აღმოსავლეთს]] შორის მიმდინარეობდა ჩადისა და [[დასავლეთი სუდანი|დასავლეთ სუდანის]] ღია ბაზრებზე, იგი ასევე წარმოადგენდა ერთ-ერთ მთავარ კომპონენტს ჩადის ისტორიულ ეკონომიკაში,<ref>{{cite book|author=Martha Kneib|title=Chad|url=https://books.google.com/books?id=6st76ADF7dsC&pg=PA20|year=2007|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-2327-0|pages=20–21}}, Quote: "In the past, a key component of Chad's economy was the slave trade" (see photo's caption).</ref> რის გამოც ჩადში აღმოჩნდა ბევრი სხვადასხვა ეთნოსის ხალხი.<ref>{{cite book|author=Christopher R. DeCorse|title=West Africa During the Atlantic Slave Trade: Archaeological Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=8Fcr1HSZXNgC&pg=PA131|year=2001|publisher=Bloomsbury Academic|isbn=978-0-7185-0247-8|pages=131–139}}</ref> [[ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტო]]ს მონაცემებით 2009 წლის შეფასებით ჩადში ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეთნიკური ჯგუფებია:<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html Chad: Society and People] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20161124014549/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html |date=November 24, 2016 }}, CIA Factbook, US Government</ref>
* [[სარა (ხალხი)|სარა]] – 25,9 %
* [[არაბები]] – 12,6 %
* [[კანემბუ (ხალხი)|კანემბუ]] – 8,3 %
* [[უადაი (ხალხი)|უადაი]] – 7
* [[გორანე]] – 6,8 %
* [[მუსგუმი (ხალხი)|მუსგუმი]] – 4,7 %
* ბულალა – 3,6 %
* ბიდიო – 3,6 %
* მარბა – 2,9 %.

=== ენები ===
ჩადში ორი ოფიციალური ენაა – [[ფრანგული ენა|ფრანგული]] და სტანდარტული [[არაბული ენა|არაბული]]. [[არაბული ენის ჩადური დიალექტი]] ქვეყანაში წარმოადგენს [[ლინგვა ფრანკა]]ს. ამ ორი ოფიციალური ენიდან ჩადში ყველაზე უფრო გავრცელებული ფრანგული ენაა, თუმცა არაბული ენის ჩადური დიალექტი უფრო მეტად ზრდადია, ვიდრე ფრანგული და სტანდარტული არაბული ენა. მათ გარდა ქვეყნის მოსახლეობა ლაპარაკობს 130-ზე მეტ ადგილობრივ ენაზე, რომელთა შორის ყველაზე უფრო მეტად გავრცელებულია:<ref name="Laval">{{cite web|lang=fr|url=http://www.axl.cefan.ulaval.ca/afrique/tchad.htm|title=L'aménagement linguistique dans le monde: Situation linguistique au Tchad}}</ref>

* 1 [[არაბული ენის ჩადური დიალექტი]] — 10,3 % ([[აფრაზიული ენები]])
* 2 [[სარა (ენა)|სარა]] — 10,3 % ([[ნილო-საჰარული ენები]])
* 3 [[კანემბუ (ენა)|კანემბუ]] — 5,3 % ([[ნილო-საჰარული ენები]])
* 4 [[დაზა (ენა)|დაზა]] — 3,8 % ([[ნილო-საჰარული ენები]])
* 5 [[მაბა (ენა)|მაბა]] — 3,4 % ([[ნილო-საჰარული ენები]])
* 6 [[ნაბა (ენა)|ნაბა]] — 3,2 % ([[ნილო-საჰარული ენები]])
* 7 [[მუსეი (ენა)|მუსეი]] — 2,4 % ([[აფრაზიული ენები]])
* 8 [[მუნდანგი (ენა)|მუნდანგი]] — 2,2 % ([[ნიგერ-კონგოს ენები]])

=== რელიგია ===
{{bar box
|title=რელიგია ჩადში (2009 წლის აღწერა)<ref name="Census-2009" />
|titlebar=#ddd
|left1=რელიგია
|right1=პროცენტი
|float=right
|bars=
{{bar percent|[[ისლამი|მუსლიმები]]|green|58.4}}
{{bar percent|[[ქრისტიანობა|ქრისტიანები]]|blue|34.6}}
{{bar percent|[[აფრიკული მითოლოგია|აფრიკული ტრადიციული რელიგიების მიმდევრები]]|red|4.0}}
{{bar percent|[[ათეიზმი|ათეისტები]]|black|2.4}}
{{bar percent|სხვა რელიგიები|gray|0.5}}
}}

2009 წლის აღწერის მონაცემებით ჩადის მოსახლეობის უმრავლესობა — [[ისლამი|მუსლიმია]] (58,4 %<ref name="Census-2009" />). ქვეყანაში ჭარბობს [[სუნიზმი|სუნიტური]] მიმდევრობის [[მალიქის მაზჰაბი|მალიქის]] და [[შაფი'ის მაზჰაბი|შაფი'ის]] [[მაზჰაბი|მაზჰაბების]] ისლამი. ქვეყნის ჩრდილოეთში გავრცელებულია [[კადირია|კადირიის]] [[ტარიკატი]]ს გავლენა, სამხრეთში — [[ტიჯანია|ტიჯანიის]], ქვეყნის ზოგ რეგიონებში არსებობს [[სანუსია|სანუსიის]] ტარიკატი.

ამავე წლის აღწერით [[ქრისტიანობა|ქრისტიანები]] შეადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის 34,6 %-ს<ref name="Census-2009" /> (1970 წელს — 23 %<ref name="encyc">{{წიგნი|ავტორი=[[J. Gordon Melton]], Martin Baumann|სათაური=Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices|წყარო= |ადგილი=Oxford, England|გამომცემლობა=ABC CLIO|წელი=2002|ფურცლები=3200|ფურცელი=534|isbn=1-57607-223-1}}</ref>). ყველაზე უფრო დიდ ქრისტიანულ კონფესიას წარმოადგენენ [[კათოლიციზმი|კათოლიკები]] (2,5 მილიონი<ref name="pew">{{cite web|url=http://features.pewforum.org/global-christianity/population-number.php|title=Global Christianity|author=|date=2011-12-19|work=|publisher=The Pew Forum on Religion & Public Life|accessdate=2013-05-13|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Gocow72Q?url=http://features.pewforum.org/global-christianity/population-number.php|archivedate=2013-05-22}}</ref>), [[ევანგელური ქრისტიანები]] ჩადის ევანგელური ეკლესიიდან (437 ათასი), [[პლიმუტელი ძმები]] (300 ათასი) და [[ორმოცდაათიანელები]] (187 ათასი).

ადგილობრივი ტრადიციული სარწმუნოების მიმდევრების რაოდენობა განუხრელად მცირდება. ჩადში გარკვეულ წარმატებას მიაღწიეს [[ბაჰაიზმი]]ს სარწმუნოების მიმდევრებმა (98 ათასი<ref name="encyc" />).

{| class="wikitable"
|-
! style="width:50pt;"| წელი
! style="width:50pt;"| [[ისლამი|მუსლიმები]]
! style="width:50pt;"| [[კათოლიციზმი|კათოლიკები]]
! style="width:50pt;"| [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტები]]
! style="width:50pt;"| [[აფრიკული მითოლოგია|აფრიკული ტრადიციული რელიგიების მიმდევრები]]
! style="width:50pt;"| [[ათეიზმი|ათეისტები]]
! style="width:50pt;"| სხვა რელიგიები
|-
| 1993 წლის აღწერა
| style="text-align:right;"| 53,1 %
| style="text-align:right;"| 20,1 %
| style="text-align:right;"| 14,2 %
| style="text-align:right;"| 7,3 %
| style="text-align:right;"| 3,1 %
| style="text-align:right;"| 2,2 %
|-
| 2009 წლის აღწერა<ref name="Census-2009" />
| style="text-align:right;"| 58,4 %
| style="text-align:right;"| 18,5 %
| style="text-align:right;"| 16,1 %
| style="text-align:right;"| 4,0 %
| style="text-align:right;"| 2,4 %
| style="text-align:right;"| 0,5 %
|-
|}

== ეკონომიკა ==
ჩადი მსოფლიოს ერთ-ერთი უღარიბესი ქვეყანაა. მისი [[ეკონომიკა]] დიდ გაჭირვებას განიცდის პოლიტიკური არასტაბილურობის, [[გვალვა|გვალვის]], გეოგრაფიული დაშორების და ინფრასტრუქტურის არარსებობის გამო. მოსახლეობის დაახლოებით 85 % დამოკიდებულია [[სოფლის მეურნეობა]]ზე, მათ შორის [[შინაური ცხოველები|შინაურ ცხოველებზე]]. ფინანსური დახმარება [[მსოფლიო ბანკი]]დან, [[აფრიკის განვითარების ბანკი]]დან და სხვა წყაროებიდან ძირითადად მიმართულია სოფლის მეურნეობის, განსაკუთრებით [[მეცხოველეობა|მეცხოველეობის]] განვითარებაზე. დაფინანსების არარსებობის გამო, ნავთობსაბადოების დამუშავება დობასთან სიახლოვეს თავდაპირველად უნდა დამთავრებულიყო 2000 წელს, მაგრამ გადაიდო2003 წლამდე. საბოლოოდ მისი დამუშავება დაიწყო კომპანია „Exxon Mobil“-მა.

=== ნავთობის წარმოება ===
[[ფაილი:Chad 12 region locator map 2008-02.svg|thumb|right|250px|ნავთობმომპოვებელი წარმოება განვითარებულია მხოლოდ დობაში]]
2000 წლის ბოლოს დობის [[ნავთობი|ნავთობმა]] ჩადში სტიმული მისცა მნიშვნელოვან ინვესტიციებს. 2000−2006 წლების პერიოდში ნავთობის მოპოვება გაორმაგდა. ჩადის ნავთობი თავისი თვისებებით თითქმის არაბულის იდენტურია. ჩადის ნავთობის ძირითადი მომხმარებელია — [[აშშ]]. თავდაპირველად ძირითადი ნავთობმომპოვებელი კომპანიები იყვნენ [[Chevron|„შევრონი“]] და [[ExxonMobil|„ექსონ-მობილი“]]. 2006 წლის აგვისტოში ჩადის ხელისუფლებამ [[Chevron|„შევრონის“]] და [[Petronas|„პეტრონასის“]] კომპანიებს თავის ტერიტორიაზე აუკრძალა ნავთობის მოპოვება საგადასახადო კანონმდებლობის შეუსრულებლობის მიზეზით.

ჩადი-კამერუნის მილსადენის მშენებლობის დამთავრებიდან ბოლო 9 თვეში ჩადში არსებულ ნავთობსაბადოებზე მოპოვებული იქნა დაახლოებით 5 მილიონი ტონა ნავთობი. [[ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტო]]ს ცნობით დღე-ღამეში მოიპოვება 1492 [[ბარელი]] ნავთობი.

ნავთობი მილსადენებით გადააქვთ [[კამერუნი]]ს [[კრიბი]]ს პორტში. ორგანიზაცია [[Amnesty International|„საერთაშორისო ამნისტიის“]] მონაცემებით, შეთანხმება, რომლითაც აშენდა 4,2 მილიარდი ამერიკული დოლარის ღირებულების ნავთობსადენი ჩადი-კამერუნი, ანელებს ამ ორი ქვეყნის ხელისუფლების სურვილს დაიცვას საკუთარი მოქალაქეების უფლებები. ნავთობსადენი აშენდა [[მსოფლიო ბანკი]]ს დახმარებით<ref>{{Cite web |url=http://www.euronews.com/2011/04/26/poor-turn-out-in-chad-election |title=ჩადში ირჩევენ პრეზიდენტს |accessdate=2017-02-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151006092030/http://www.euronews.com/2011/04/26/poor-turn-out-in-chad-election/ |archivedate=2015-10-06 }}</ref>. ნავთობის მოპოვებიდან მიღებული შემოსავლების 10 % უნდა შევიდეს ჩადის მომავალი თაობის განვითარების ფონდში. მაგრამ ეს 2006 წლის მდგომარეობით არ განხორციელებულა, რის შედეგადაც მსოფლიო ბანკმა 2006 წლის იანვარში შემოიღო სანქციები ამ აფრიკული სახელმწიფოს ხელისუფლების წინააღმდეგ. 2008 წელს ექსპერტების აზრით, ჩადი-კამერუნის ნავთობსადენის პროექტმა განიცადა სრული კრახი მისიის შესრულებისა და მსოფლიო ბანკის პოლიტიკის სფეროში. ამავე წელს მსოფლიო ბანკმა უარი თქვა ნავთობსადენის დახმარებაზე.

დღეისათვის ნავთობს ასევე მოიპოვებს [[ჩინეთის ეროვნული ნავთობაირის კორპორაცია]]. ის გეგმავს ნავთობის ტრანსპორტირებას [[სუდანი]]ს გავლით. 2011 წლის 29 ივნისს ქვეყნის დედაქალაქ [[ნჯამენა]]ში მუშაობა დაიწყო ჩინეთის ეროვნული ნავთობაირის კორპორაციის მიერ აშენებულმა ნავთობგადამამუშავებელმა ქარხანამ. 2011 წლის 10 ივლისს ქარხანამ გამოუშვა [[დიზელის საწვავი]]ს პირველი პარტია.

=== სამთომომპოვებელი მრეწველობა ===
ერთადერთი ჩადში მოპოვებული [[მინერალი]], არის [[ნატრიუმის კარბონატი]], ანუ [[სოდა]], რომელსაც ასევე უწოდებენ სალ სოდას ანუ სარეცხ სოდას. [[ნატრონი (სოდა)|ნატრონი]] ჯანდაცვის მიზნით გამოიყენება [[მარილი]]ს სახით, კონსერვანტის სახით [[ტყავი]]სთვის, ხოლო როგორც ინგრედიენტი [[საპონი|საპნის]] ტრადიციულ წარმოებაში; მენახირეები მას აჭმევენ საკუთარ ცხოველებს. ნატრონის საბადოები არსებობენ [[ჩადის ტბა|ჩადის ტბის]] ნაპირებზე და [[კანემის რეგიონი]]ს [[უადი|უადებში]].

ნატრონი ბუნებაში გვხვდება ორი სახით: თეთრი და შავი. კომერციული თვალსაზრისით უფრო მეტად ფასიანი შავი ნატრონის მყარი ბლოკები ექსპორტზე გადის [[ნიგერია]]ში. თეთრი ნატრონი იყიდება ადგილობრივ ბაზრებზე, პირველ რიგში ნჯამენაში და ქვეყნის სამხრეთში. მიუხედავად იმისა, რომ 1960-იანი წლების ბოლოს ბევრი სამუშაო ჩატარდა ნატრონის კომერციული მართვისათვის ნახევრადსახელმწიფო ორგანიზაციების შექმნის გზით, 1970 წლისთვის ამ სამუშაოებმა ვერანაირი წარმატებები ვერ მოიტანა ტრადიციული ბელადებისა და ვაჭრების წინააღმდეგობის გამო, რომლებიც აკონტროლებდნენ ამ წარმოებას.

ქვეყანაში ცნობილია სხვა [[სასარგებლო წიაღისეული]]ც, მაგრამ არც ერთი მათგანის კომერციული ექსპლუატაცია არ მიმდინარეობდა 1980-იანი წლების შუა პერიოდამდე. [[ბოქსიტი|ბოქსიტები]] იმყოფება სუდანის რეგიონში, ხოლო [[ოქრო]]ს და [[კვარცი]]ს საბადოები იმყოფება [[უადი-ფირის რეგიონი|უადი-ფირის რეგიონში]]. [[ურანი (ელემენტი)|ურანის]] საბადოები არსებობს აუზუს ზოლში, [[კალა|კალის]] და [[ვოლფრამი]]ს საბადოები [[ტიბესტი]]ს მთებში, მაგრამ 1971 წელს ჩატარებული დაზვერვის ცნობით ურანის, კალის და ვოლფრამის საბადოები დიდ და მდიდარ მარაგს არ შეიცავს. ქვეყანაში 1987 წელს დაწყებული სამოქალაქო ომის კონფლიქტები ხელს უშლის სასარგებლო წიაღისეულის შემდგომ კვლევებს.

=== ენერგეტიკა ===
ქვეყანაში ყველა ელექტროსადგური მუშაობს სითბურ ენერგიაზე. ნჯამენაში ორი თბოელექტროსადგური გამოიმუშავებს ქვეყნის მთლიანი ელექტროენერგიის დიდ ნაწილს. 2002 წლის მდგომარეობით, ჩადში ოჯახების მხოლოდ დაახლოებით 2 %-ს აქვს შესაძლებლობა ელექტროენერგიის მიღებისა და ქვეყნის მოსახლეობის უმრავლესობა სარგებლობს შეშით და საწვავით. ელექტროენერგიის წარმოება 1968 წელს არსებული 31 გიგავატიდან 2000 წლისთვის გაიზარდა 92 გიგავატამდე, ხოლო 2002 წელს 101 გიგავატამდე. ეს ყველა შედეგი მიღწეული იქნა სითბური ენერგიის ხარჯზე. 2002 წელს ჩადში ელექტროენერგიის მოხმარებამ შეადგინა 94 გიგავატი. დადგენილმა სიმძლავრეებმა 2002 წელს შეადგინა 29 მეგავატი.

=== ხის დამამუშავებელი წარმოება ===
როგორც აფრიკული [[საჰელი]]ს სახელმწიფოების უმრავლესობა, ჩადმა განიცადა გაუდაბნოება და უდაბნოს ხელყოფა. ტრადიციულმა სამწყემსაო პრაქტიკამ, შეშის მოპოვების აუცილებლობამ და მშენებლობისთვის [[მერქანი|მერქნის]] გამოყენებამ კიდევ უფრო გაამძაფრა პრობლემა. 1980-იანი წლების დასაწყისიდან ქვეყანა ფლობდა 135 000 კმ²-დან 160 000 კმ²-მდე [[ტყე]]ს და ტყის მასივებს, რაც წარმოადგენს კლებას თითქმის 14 %-ით 1960-იანი წლების დასაწყისიდან. ამ კლებაში რა წილი მიუძღვის [[კლიმატი]]ს ცვლილებას და რა წილი ტყის გაჩეხვას და მწყემსვას დღეისათვის უცნობია. რეგულაცია გაძნელებული იყო, რადგანაც ადამიანთა ნაწილის ცხოვრებისეული შემოსავალი შეადგენდა ხე-ტყის და შეშის გაყიდვას გასათბობად და მერქნის გაყიდვას ქალაქებში მშენებლობისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლება მაინც ცდილობდა შეეზღუდა დედაქალაქში შემოტანილი მერქნის და ხე-ტყის რაოდენობა, მოსახლეობის მთლიანი შეჩერება მაინც ვერ მოხერხდა და ტყეების გაჩეხვა მაინც დიდ პრობლენას წარმოადგენს.

=== თევზჭერა ===
[[ჩადის ტბა]]ს, მისი ორი დიდი მდინარით და ბევრი ჩამავალი წყლებით, 1970-იან წლებში აფრიკის შიდა მტკნარი წყლის თევზების მწარმოებლებს შორის ეკავა მაღალი რეიტინგი. [[გვალვა|გვალვებისა]] და ზოგიერთი დიდი მდინარის წყლის დონის კლების გამო [[თევზჭერა]] შემცირდა 1980-იან წლებში. ტრადიციულად [[თევზი]] [[ცილები]]ს მთავარი წყაროა ადამიანებისათვის, რომლებიც ტბისა და მდინარეების სიახლოვეს ცხოვრობდნენ და მეთევზეობა იყო შემოსავლის ერთ-ერთი მთავარი წყარო.

1960-იან, 1970-იან და 1980-იან წლებში თევზის წარმოების საერთო რაოდენობამ შეადგინა 60 000 ტონიდან 120 000 ტონამდე წელიწადში. მაგრამ ეს ციფრები ასახავს თევზის წარმოებას მდინარე [[ლოგონი|ლოგონზე]] და ჩადის ტბაზე, რომლებიც საერთოა [[კამერუნი]]სთვის, [[ნიგერი]]სთვის და [[ნიგერია|ნიგერიისთვის]], ჩადის მიერ წარმოებული თევზის პროდუქცია შეადგენს საერთო მოცულობის დაახლოებით 70 %-ს. რეწვის დიდი ნაწილი – სავარაუდოდ ორი მესამედი – გამოიყენებოდა ქვეყნის შიგნით. 1976 წელსა და 1985 წელს შორის, გამომშრალი, დამარილებული ან შებოლილი თევზის წარმოებამ შეადგინა 20 000 ტონა წელიწადში, რაც შეადგენს ჩადის საერთო წლიური რეწვის 20 %-დან 25 %-მდე რაოდენობას. შენახული თევზით ვაჭრობის დიდი წილი მოდიოდა კამერუნის და ნიგერიის ბაზრებზე.

1980-იანი წლების შუა პერიოდამდე, ჩადის ხელისუფლებამ მიიღო თევზჭერის კონტროლირების, მოდერნიზების და თევზის კონსერვირების გარკვეული ზომები, თუმცა ზოგიერთი ნაბიჯები მანამდეც – 1960-იან და 1970-იან წლებშიც გადაიდგა. ჩადის მეთევზეების მიერ გამოყენებული ყველაზე უფრო მთავარი სიახლე მათ მიერ ნეილონის ბადის გამოყენება იყო, რომელიც მათ 1960-იანი წლებიდან დაიწყეს. კონფლიქტების პერიოდში ხელისუფლების მიერ თევზჭერის არანაირი კონტროლი არ განხორციელებულა.

=== ტრანსპორტი ===
სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა ჩადში საკმაოდ ცუდადაა განვითარებული, განსაკუთრებით ქვეყნის ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ ნაწილში. სამდინარე ტრანსპორტი არსებობს მხოლოდ სამხრეთ-დასავლეთში. 2016 წელს ჩადში არ არსებობდა [[რკინიგზა|სარკინიგზე]] ტრანსპორტი, თუმცა იგეგმება ორი ხაზის მშენებლობა – დედაქალაქ [[ნჯამენა|ნჯამენიდან]] [[სუდანი]]ს და [[კამერუნი]]ს [[სახელმწიფო საზღვარი|სახელმწიფო საზღვრებამდე]].

ავტოგზები ძირითადად გრუნტიანია და წვიმიანი სეზონების დროს მისი დიდი ნაწილი გაუვალია, განსაკუთრებით ქვეყნის სამხრეთ ნახევარში. ჩრდილოეთით ავტოგზები კვეთავენ [[უდაბნო]]ებს და ბევრ ადგილას ჯერაც [[ნაღმი|დანაღმულია]], რაც დღესაც დიდ საფრთხეს წარმოადგენს. გამწევი ძალა ([[ცხენი|ცხენები]], [[ვირი|ვირები]] და [[აქლემი|აქლემები]]) ქვეყნის დიდ ნაწილში ჯერ კიდევ საკმაოდ დიდ როლს ასრულებს.

საწვავის მიწოდება ხშირად არარეგულარულად მიმდინარეობს, თვით ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთშიც კი, ხოლო მისი ღირებულება ძვირი არ არის. ქვეყნის სხვა ადგილებში ის პრაქტიკულად არ ხდება.

საერთო ჯამში ჩადში 33 400 კმ სიგრძის ავტოგზაა, რომლის დაახლოებით 500 კმ მყარი საფარითაა. დედაქალაქ ნჯამენაში ზოგიერთი ავტოგზა, მაგრამ არა ყველა, ასფალტირებულია. ნჯამენის გარდა არსებობს ერთი ასფალტირებული ავტოგზა, რომელიც ჩრდილოეთით მდებარე ქალაქ [[მასაკორი]]დან ნჯამენის გავლით მიემართება სამხრეთისაკენ და ქალაქების – გელენგდანგეს, ბონგორის, კელოს და [[მონდუ]]ს გავლით შედის კამერუნის ქალაქ [[კუსერი]]ში, რომელიც ნჯამენის მახლობლად მდებარეობს.

[[მდინარე]]ების უმრავლესობა სანაოსნოა, მაგრამ დროგამოშვებით. მდინარე [[შარი]], ნჯამენასა და [[ჩადის ტბა]]ს შორის, სანაოსნოა მთელი წლის განმავლობაში. სექტემბერში და ოქტომბერში მდინარე [[ლოგონი]] სანაოსნოა ნჯამენასა და მონდუს შორის, და მდინარე შარი ნჯამენასა და ქალაქ სარჰს შორის. სანაოსნოდ ვარგისი მდინარეების საერთო სიგრძეა 4800 კმ, რომელთაგან 2000 კმ სანაოსნოა მთელი წლის განმავლობაში.

მდინარეები შარი და ლოგონი სანაოსნოა მხოლოდ წვიმების სეზონის დროს (2002 წელი). ორივე მდინარე ჩადის სამხრეთიდან მიედინება ჩრდილოეთისკენ, ჩადის ტბისკენ.

2003 წლიდან 1070 კმ მილსადენი გამოიყენება [[ნავთობი]]ს ექსპორტისათვის დობის ირგვლივ არსებული ნავთობის საბადოებიდან [[ატლანტის ოკეანე|ატლანტის ოკეანის]] სანაპიროზე ქალაქ კრიბის საზღვაო ნავთობგადამამუშავებელ ქარხანაში.<ref>{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/AFRICAEXT/EXTREGINI/EXTCHADCAMPIPELINE/0,,contentMDK:20516071~menuPK:843292~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSitePK:843238,00.html|title=Chad-Cameroon Pipeline: Project Overview|publisher=The World Bank Group|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060326081220/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/AFRICAEXT/EXTREGINI/EXTCHADCAMPIPELINE/0,,contentMDK:20516071~menuPK:843292~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSitePK:843238,00.html|archivedate=26 March 2006}}</ref>

ჩადი ზღვაზე გასასვლელის არმქონე [[სახელმწიფო]]ა და ამიტომ მას საზღვაო პორტები არ გააჩნია.

ზღვისკენ ჩადის ძირითადი მარშრუტებია:
* ნჯამენადან ჩადის სამხრეთ-დასავლეთით:
** ავტოგზით კამერუნის ქალაქ [[ნგაუნდერე]]სკენ, ხოლო შემდეგ რკინიგზით [[დუალა]]მდე
** ავტოგზით ნიგერიის ქალაქ [[მაიდუგური]]სკენ, ხოლო შემდეგ რკინიგზით [[პორტ-ჰარკორტი]]მდე
* ჩადის ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით:
** ავტოგზით [[საჰარა|საჰარის]] უდაბნოს გავლით [[ლიბია]]ში
ასევე არსებობს ავტოგზა [[სუდანი]]ს გავლით [[წითელი ზღვა|წითელი ზღვისკენ]], მაგრამ ნაკლები ვაჭრობის გამო ეს გზა საკმაოდ უმნიშვნელოდ გამოიყენება.

ჩადის ტბის ჩრდილოეთით [[ნიგერი]]სკენ პრაქტიკულად არ მოქმედებს; გაცილებით უფრო პრაქტიკულია ნიგერის, კამერუნის და ნიგერიის მიმართულება.

2012 წლის მდგომარეობით ჩადში არსებობს დაახლოებით 58 [[აეროპორტი]], რომელთაგან მხოლოდ 9-ის [[ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლი]] არის მყარსაფარიანი.<ref name="CIA-WFB">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html|title=Chad:Transport|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[CIA]]|date=15 August 2012|accessdate=22 თებერვალი 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424020620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html|archivedate=24 აპრილი 2013}}</ref> „Air Tchad“ (60 % ეკუთვნის სახელმწიფოს) უზრუნველყოფს შიდა მომსახურებას 12 ადგილამდე, მაგრამ მუდამ განიცდის საწვავისა და მოწყობილობების უკმარისობას. [[ნჯამენის საერთაშორისო აეროპორტი]] დაზიანდა საბრძოლო მოქმედებების დროს 1981 წელს, მაგრამ დღეისათვის მას იყენებს რამდენიმე საერთაშორისო გადამზიდავი, „Air Afrique“-ის ჩათვლით, რომელსაც ნაწილობრივ ეკუთვნის ჩადის გადაზიდვები. კიდევ ერთი დიდი აეროპორტი, რომელიც თავდაპირველად აშენდა სამხედრო დანიშნულებით, მდებარეობს ქალაქ სარჰში. 2003 წლის მონაცემებით შიდა და საერთაშორისო რეისებზე ჩადის ავიაკომპანიებმა გადაიყვანეს დაახლოებით 46 000 მგზავრი.

მყარი საფარის ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლის მქონე აეროპორტების სტატისტიკა 2012 წლის მდგომარეობით:<ref name="CIA-WFB" />
{| class="wikitable"
! ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლის სიგრძე !! აეროპორტების რაოდენობა
|-
| 3047 მეტრზე მეტი || 2
|-
| 2438 მეტრიდან 3047 მეტრამდე || 4
|-
| 1524 მეტრიდან 2437 მეტრამდე || 2
|-
| 914 მეტრიდან 1524 მეტრამდე || 0
|-
| 914 მეტრამდე || 1
|- style="background-color:#DDDDDD;"
| ჯამი  || 9
|}

გრუნტიანი საფარის ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლის მქონე აეროპორტების სტატისტიკა 2012 წლის მდგომარეობით:<ref name="CIA-WFB" />
{| class="wikitable"
! ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლის სიგრძე !! აეროპორტების რაოდენობა
|-
| 2438 მეტრიდან 3047 მეტრამდე || 2
|-
| 1524 მეტრიდან 2437 მეტრამდე || 16
|-
| 914 მეტრიდან 1524 მეტრამდე || 20
|-
| 914 მეტრამდე || 11
|- style="background-color:#DDDDDD;"
| ჯამი || 49
|}

=== სოფლის მეურნეობა ===
ჩადის მოსახლეობის 80 %-ზე მეტი დაკავებულია [[სოფლის მეურნეობა|სოფლის მეურნეობით]] და [[მეცხოველეობა|მეცხოველეობით]], რომლებიც უზრუნველყოფენ მათ არსებობას.<ref name=cia>CIA, "Chad", 2009</ref> ეკონომიკის ამ სექტორზე მოდის [[მთლიანი შიდა პროდუქტი]]ს თითქმის ნახევარი. [[ბამბა (ბოჭკო)|ბამბის]] წარმოების, [[შაქრის ლერწამი|შაქრის ლერწმის]] მცირე რაოდენობის წარმოების და [[არაქისი]]ს მოსავლის ნაწილის გამოკლებით, ჩადის სოფლის მეურნეობა შედგება ნატურალური მეურნეობისაგან. შინაური საქონელი და მოყვანილი მოსავალი დამოკიდებულია ადგილობრივ კლიმატზე. სამხრეთის ტერიტორიების მხოლოდ 10 % წარმოადგენს ყველაზე უფრო ნაყოფიერ სახნავ-სათეს მიწებს, სადაც მოდის [[სორგო]]ს და [[ფეტვი]]ს მდიდარი მოსავალი. [[საჰელი]]ს ზონაში ხარობს მხოლოდ ფეტვის გვალვაგამძლე ჯიშები, მაგრამ მათი მოსავლიანობა საკმაოდ დაბალია, ვიდრე სამხრეთში. სამაგიეროდ საჰელის ზონაში არსებობს იდეალური საძოვრები [[მსხვილი რქოსანი საქონელი|მსხვილი რქოსანი საქონლისათვის]], [[თხა|თხებისათვის]], [[ცხვარი|ცხვრებისათვის]], [[ვირი|ვირებისათვის]], [[ცხენი|ცხენებისათვის]] და [[აქლემი|აქლემებისათვის]]. [[საჰარა|საჰარის]] [[უდაბნო]]ში გაფანტულია [[ოაზისი|ოაზისები]], სადაც მოჰყავთ მხოლოდ ზოგიერთი [[ფინიკის პალმა|ფინიკის პალმის]] და [[პარკოსნები|პარკოსანი]] მცენარეების კულტურები.<ref name="Collelo">S. Collelo, ''Chad''</ref>

=== ტურიზმი ===
[[ტურიზმი]] ჩადში ეკონომიკის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ცუდად განვითარებული დარგია [[ცენტრალური აფრიკა|ცენტრალური აფრიკის]] ამ სახელმწიფოში.

ტურისტული მიზნით ჩადის მოსანახულებლად აუცილებელია მოქმედი პასპორტისა და ვიზის თან ქონა, ასევე [[ყვითელი ციებ-ცხელება|ყვითელი ციებ-ცხელების]] საწინააღმდეგო ვაქცინაციის მოწმობა. 2000 წელს ჩადი მოინახულა 43 000 უცხოელმა ტურისტმა. ქვეყანაში არსებობს 677 სასტუმრო ნომერი, რომელშიც 1250 საწოლია. ტურისტების უმრავლესობას იზიდავს ნადირობა და [[ზაკუმა (ეროვნული პარკი)|ზაკუმის]] [[ეროვნული პარკი]]. 2002 წელს, [[აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტი]]ს მონაცემებით, [[ნჯამენა]]ში ცხოვრების დღიური ღირებულება შეადგენდა 239 [[ამერიკული დოლარი|ამერიკულ დოლარს]]. ყოველდღიური ხარჯები პატარა ქალაქებში მნიშვნელოვნად დაბალია ვიდრე დედაქალაქში, დღეში დაახლოებით 50 ამერიკული დოლარის დონეზე<ref>{{cite web|author= |date= |url=http://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Chad-TOURISM-TRAVEL-AND-RECREATION.html|title=Chad - Tourism, travel, and recreation|publisher= |accessdate=2011-05-07|lang=en}}</ref>.

=== საგარეო ვაჭრობა ===
* '''ექსპორტი:''' $4,139 მილიარდი (2015 წელი)<ref name="CIA World Factbook: Chad">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html|title=The World Factbook: "Chad"|lang=en|accessdate=2016-05-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424020620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html|archivedate=2013-04-24}}</ref>
* '''ექსპორტის დარგები:''' [[ნავთობი]], შინაური საქონელი, [[ბამბა]], [[შირბახტი]]
* '''ძირითადი მყიდველები:''' [[აშშ]] — 77,6 %, [[იაპონია]] — 10,2 % (2014 წელი)
* '''იმპორტი:''' $3,331 მილიარდი (2015 წელი)<ref name="CIA World Factbook: Chad"/>
* '''იმპორტის დარგები:''' მანქანები და მოწყობილობები, საკვები პროდუქტები, [[ტექსტილი]]
* '''ძირითადი მომწოდებლები:''' [[ალჟირი]] — 54,6 %, [[ჩინეთი]] — 11,2 %, [[იტალია]] — 6,2 %, [[საფრანგეთი]] — 5,4 % (2014 წელი)

== სოციალური სფერო ==
=== ჯანდაცვა ===
ჩადის [[ჯანდაცვა|ჯანდაცვის]] სფეროს მდგომარეობა საკმაოდ ცუდია. გავრცელებულია [[ინფექციური დაავადებები|ინფექციური]] და პარაზიტული დაავადებები.

სუფთა სასმელი წყლის უკმარისობა (მას მოიხმარს მოსახლეობის მხოლოდ დაახლოებით 27 %) იწვევს ნაწლავღრუს ინფექციური დაავადებების აფეთქებას. სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა შეადგენს 48 წელს.

2000 წელს სამედიცინო მომსახურება უტარდებოდა მოსახლეობის 29 %-ს, ჯანდაცვის სფეროს დანახარჯები შეადგენს [[მთლიანი შიდა პროდუქტი]]ს 3,1 %-ს. 2003 წელს არსებობდა 200 ათასი [[შიდსი]]თ დაავადებული და [[აიდ]]-ინფიცირებული, გარდაიცვალა 18 ათასი ადამიანი. 2003 წელს შიდსით დაავადებულთა ზრდის ტემპი შეადგენდა 4,8 %-ს წელიწადში. ექიმთა კადრები მზადდება უცხოეთში და ნჯამენის უნივერსიტეტის სამედიცინო ფაკულტეტზე.

სამკურნალო დაწესებულებები არსებობენ მხოლოდ დიდ ქალაქებში, როგორებიცაა ნჯამენა და აბეშე, რომლებიც ძირითადად წარმოადგენენ [[წითელი ჯვარი|წითელი ჯვრის]] ორგანიზაციის დაწესებულებებს, სადაც ძირითადად მუშაობენ [[ფრანგები|ფრანგი]] ექიმები. ნჯამენაში არსებობს მეორე დონის კერძო ჰოსპიტალი (hospital level 2 [[გაერო]]ს კლასიფიკაციით).

=== განათლება ===
[[განათლება]] ჩადში იმყოფება საკმაოდ ცუდ მდგომარეობაში მცირე დაფინანსებისა და გარკვეული თვალსაზრისით მშობლების მიერ საკუთარი შვილების სკოლებში სასწავლებლად გაგზავნის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ საშუალო სკოლებში სწავლა აუცილებელია, დაწყებითი სკოლის დამთავრების შემდეგ ბიჭების მხოლოდ 68 % აგრძელებს შემდგომ სწავლას. მოსახლეობის ნახევარზე მეტი გაუნათლებელია. ჩადის მოსახლეობას უმაღლესი განათლება შეუძლიათ მიიღონ [[ნჯამენის უნივერსიტეტი|ნჯამენის უნივერსიტეტში]]<ref name="BGN">«Background Notes: Chad»</ref><ref name="EB">«Chad»,''Encyclopædia Britannica''</ref>.

ჩადის კონსტიტუციის 35-ე თავი ითვალისწინებს, რომ მოქალაქეებს აქვთ უფლება მიიღონ უფასო განათლება. განათლება სავალდებულოა ბავშვებისათვის დაწყებული 6 წლიდან და გრძელდება 15 წლამდე. მაგრამ ხელისუფლებას არ შეუძლია მთელი მოცულობით დააფინანსოს განათლების სფერო და რეალობაში მშობლები იხდიან ბავშვების სწავლის და მასწავლებლების ხელფასის საფასურს. 2002 წელს ჩადელი ბავშვების 76 % დადიოდა სკოლაში, მაგრამ ეს მონაცემები ემყარება დაწყებით სკოლებში ოფიციალურად დარეგისტრირებულ მოსწავლეთა რაოდენობას და შესაბამისად, მთლიანად ვერ აღწერს სკოლებში მოსწავლეთა ფაქტობრივ დასწრებას. განათლების შესაძლებლობა გოგონებისათვის შეზღუდულია, პირველ რიგში კულტურული ტრადიციების გამო. უფრო ნაკლები გოგონები დადიან საშუალო სკოლებში, ვიდრე ბიჭები, ძირითადად ადრეული ქორწინებების გამო. 1999 წელს ბავშვების 54,0 % დაწყებითი სკოლის დამთავრების შემდეგ გადავიდნენ მეხუთე კლასში<ref name=ilab>«Chad». [http://www.dol.gov/ilab/media/reports/iclp/tda2005/tda2005.pdf ''2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061201190837/http://www.dol.gov/ilab/media/reports/iclp/tda2005/tda2005.pdf |date=2006-12-01 }}. [[Bureau of International Labor Affairs]], [[U.S. Department of Labor]] (2006). ''This article incorporates text from this source, which is in the [[public domain]]</ref>.

1983 წელს ჩადში გაიხსნა 3 ლიცეუმი ''Lycées techniques industrielles'' (სარჰში, ნჯამენაში და მუნდუში) და კოლეჯი ''Collège d’Enseignement Technique'' სარჰში. 1983 წელს მათში სწავლობდა 1490 სტუდენტი<ref name=cs>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/tdtoc.html Chad country study]. ''This article incorporates text from this source, which is in the [[public domain]]</ref>.

მოსწავლეები დაწყებითი სკოლის დამთავრების შემდეგ, რომლებიც დაინტერესებულები არიან ტექნიკური და პროფესიონალური მომზადებით, სწავლას განაგრძობენ ორი კურსის განმავლობაში. სტუდენტებს შეუძლიათ დაამთავრონ პირველი დონე (კოლეჯში სამწლიანი პროგრამა, რის შემდეგაც მათ შეუძლიათ გააგრძელონ სწავლა 3 ტექნიკური ლიცეუმიდან ერთ-ერთში) ან მათ შეუძლიათ სწავლა განაგრძონ ერთ-ერთ ლიცეუმში და გაიარონ სწავლის მთელი კურსი, რომელიც 6 წელს გრძელდება. სტუდენტებმა, რომლებმაც დაამთავრეს სწავლის 3 წელი, იღებენ სერთიფიკატს, რომელიც ამტკიცებს მათ პროფესიონალურ უნარს. ექვსწლიანი კურსის დამთავრების შემდეგ სტუდენტები იღებენ დიპლომებს<ref name=cs/>.

1980-იანი წლების დასაწყისში ლიცეუმებთან ერთად, მთელი რიგი სხვა დაწესებულებები ახორციელებდნენ პროფესიონალურ განათლებას ჩადში. მათ ეკუთვნის ''École Nationale d’Administration'', რომელიც 1963 წელს გაიხსნა ნჯამენაში, საფოსტო და სატელეკომუნიკაციო სკოლები ქალაქ სარჰში; საზოგადოებრივ სამუშაოებთან დაკავშირებული ტექნიკური განათლების სკოლა, ხოლო ვა-ილიში გაიხსნა სასოფლო-სამეურნეო სკოლა. ჩადის სხვა მოქალაქეები სწავლობდნენ უცხოეთის ტექნიკურ სასწავლო ცენტრებში<ref name=cs/>.

1980-იანი წლების ბოლოს წამყვანი სამედიცინო განათლება ჩადში ჯერ შემოსული არ იყო. ქვეყნის ერთადერთ სამედიცინო სასწავლო დაწესებულებას ერქვა — ნჯამენის საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და სოციალური სამუშაოების ეროვნული ინსტიტუტი (''École Nationale de Santé Publique et de Service Social—ENSPSS''). 1982 წელს იქ სწავლობდა სულ 28 სტუდენტი<ref name=cs/>.

როდესაც 1960 წელს ქვეყანა დამოუკიდებელი გახდა, იქ [[უნივერსიტეტი]] არ არსებობდა. ქვეყნის დამოუკიდებლად ცხოვრების პირველ ათწლეულში, სტუდენტები, რომლებსაც უნდოდათ უმაღლესი განათლების მიღება — იძულებულები იყვნენ საზღვარგარეთ წასულიყვნენ. 1966-67 სასწავლო წლებში ჩადის 83 მოქალაქე სწავლობდა ქვეყნის საზღვრებს გარეთ; მომდევნო წელს ეს რაოდენობა გაიზარდა 200-მდე. პირველ წლებში, თითქმის ყველა ბავშვი, რომლებსაც სურდათ უმაღლესი განათლების მიღება იყო მამრობითი სქესის. სტუდენტთა ყველაზე უფრო მეტი რაოდენობა გაემგზავრა [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]] (30 % 1966-1967 სასწავლო წელს), მაგრამ ზოგიერთი ჩადელი სწავლობდა [[ბელგია]]ში, [[სენეგალი|სენეგალში]], [[კოტ-დ’ივუარი|კოტ-დ’ივუარში]] და [[კონგოს რესპუბლიკა]]ში. იმ დროს სტუდენტთა უმრავლესობა სწავლობდა ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს, სოფლის მეურნეობას და მედიცინას<ref name=cs/>.

საფრანგეთთან შეთანხმების საფუძველზე ჩადის უნივერსიტეტი გაიხსნა 1971-1972 სასწავლო წელს. ის თითქმის მთლიანად ფინანსდებოდა საფრანგეთის დახმარებით, 200 სტუდენტი მოხვდა იქ პირველ წელს. 1974-1975 სასწავლო წლისთვის მოსწავლეთა რაოდენობა გაიზარდა 500-მდე. სტუდენტთა რაოდენობა 1976-1977 სასწავლო წელს არსებული 639 სტუდენტიდან გაიზარდა 1977-1978 სასწავლო წლის მაქსიმუმამდე, ანუ 1046 სტუდენტამდე, შემდეგ, 1978-1979 სასწავლო წელს ცოტათი დაიკლო 974 სტუდენტამდე. სამწუხაროდ, სამოქალაქო ომმა გავლენა იქონია უნივერსიტეტის ცხოვრებაზე 1979 და 1980 წლებში, როდესაც ქვეყნის დედაქალაქ ნჯამენისათვის მიმდინარეობდა დიდი ბრძოლები ამბოხებულებსა და სამთავრობო ჯარებს შორის. 1980-იანი წლების დასაწყისში შედარებით მშვიდი ცხოვრების დაბრუნების შემდეგ უნივერსიტეტი კვლავ გაიხსნა. 1983-1984 წლებში უნივერსიტეტში იმყოფებოდა 141 მასწავლებელი და 1643 სტუდენტი<ref name=cs/>.

უნივერსიტეტის გარდა, ჩადის უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებები მოიცავენ: მასწავლებლების მომზადების ერთ წამყვან დაწესებულებას, ''École Normale Supérieure'' (სადაც ამზადებდნენ საშუალო სკოლების მასწავლებლებს). 1982-1983 და 1983-1984 სასწავლო წლებში ამ დაწესებულებებში ჩარიცხვამ შეადგინა დაახლოებით 200 სტუდენტი. სასწავლო პროგრამები მოიცავენ: [[ისტორია]]ს, [[გეოგრაფია]]ს, თანამედროვე [[ლიტერატურა]]ს, [[ინგლისური ენა|ინგლისურ]], [[ფრანგული ენა|ფრანგულ]] და [[არაბული ენა|არაბულ]] ენებს, [[მათემატიკა]]ს და [[ფიზიკა]]ს, [[ბიოლოგია]]ს, [[გეოლოგია]]ს და [[ქიმია]]ს<ref name=cs/>.

== მასმედია ==
მასმედია ჩადში იმყოფება ხელისუფლების კონტროლის ქვეშ.

საფოსტო და სატელეფონო სამსახურს აკონტროლებს ფოსტისა და ტელეკომუნიკაციების სამინისტრო. მოქმედებს პირდაპირი სატელეფონო კავშირი ნჯამენასა და [[პარიზი|პარიზს]], ასევე რამდენიმე აფრიკული ქვეყნის დედაქალაქებს შორის. 2003 წელს ყოველ 1000 ადამიანზე მოდიოდა დაახლოებით 2 ტელეფონის ნომერი. ამავე წელს ყოველ 1000 ადამიანზე აღირიცხებოდა დაახლოებით 8 მობილური ტელეფონის მოქმედი ნომერი.

[[რადიო]] ყველაზე უფრო მთავარი მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებაა. სახელმწიფო „Radiodiffusion Nationale Tchadienne“ (RNT) ფრანგულ, არაბულ და 7 აფრიკულ ენაზე მაუწყებლობს ეროვნული და რეგიონალური რადიოსადგურებით. 2007 წლის მონაცემებით ჩადში მაღალი სალიცენზიო გადასახადის მიუხედავად ეთერში გადიოდა დაახლოებით ათი კერძო რადიოსადგური,<ref name=CIAWFB-Chad-2014>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html "Communications: Chad"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130424020620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html |date=2013-04-24 }}, ''World Factbook'', U.S. Central Intelligence Agency, 28 January 2014. Retrieved 9 February 2014.</ref> ზოგიერთ მათგანს ფლობს რელიგიური და სხვა არაკომერციული გაერთიანებები. „BBC World Service“ (FM 90.6) და „Radio France Internationale“ (RFI) მაუწყებლობს დედაქალაქ ნჯამენიდან. 2001 წლის მონაცემებით ქვეყანაში მაუწყებლობდა 2 AM, 4 FM და 5 მოკლეტალღიანი რადიოსადგური.<ref name=CIAWFB-Chad-2007>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html "Communications: Chad"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130424020620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html |date=2013-04-24 }}, ''World Factbook'', U.S. Central Intelligence Agency, 19 June 2007. Retrieved 9 February 2014 via the Internet Archive</ref> 1997 წლის მონაცემებით ჩადის მოსახლეობაში აღრიცხული იყო 1,7 მილიონი რადიომიმღები. 2003 წლის მონაცემებით ქვეყანაში ყოველ 1000 მაცხოვრებელზე მოდიოდა 233 რადიომიმღები. ერთადერთი ტელეარხი, „Télé Tchad“, იმყოფება სახელმწიფო საკუთრებაში.<ref name=CIAWFB-Chad-2014/><ref name=BBCNews-ChadProfile-2012>[http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13164689 "Chad profile: Media"], ''BBC News'', 14 August 2012. Retrieved 9 February 2014.</ref><ref name=USDOS-CRHRP-Chad-2012>[http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/humanrightsreport/index.htm?year=2012&dlid=204103 "Chad"], ''Country Reports on Human Rights Practices for 2012'', Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, U.S. Department of State, 26 March 2013. Retrieved 10 February 2014.</ref> 1997 წლის მონაცემებით ქვეყანაში აღირიცხებოდა 10 000 [[ტელევიზორი]], ხოლო 2003 წლის მონაცემებით ყოველ 1000 მაცხოვრებელზე მოდიოდა 2 ტელევიზორი.

სატელევიზიო და რადიო არხების უმრავლესობის კონტროლი სახელმწიფოს მხრიდან იწვევს ჟურნალისტების აზრის კონტროლსაც.<ref name=BBCNews-ChadProfile-2012/> ისინი განიცდიან დევნას და თავდასხმებს. ზოგიერთ შემთხვევებში ჟურნალისტები გაფრთხილებულები იყვნენ წერილობით ხელისუფლების მხრიდან, რომ ემუშავათ უფრო „საპასუხისმგებლო“ ჟურნალისტური ეთიკით, თორემ მათ მოუწევდათ ჯარიმების გადახდა. ზოგიერთი ჟურნალისტი და გამომცემელი იყენებს თვითცენზურის ფორმას.

2003 წლის მონაცემებით ქვეყანაში ყოველ 1000 ადამიანზე მოდიოდა  1,7 პერსონალური [[კომპიუტერი]] და ასევე ყოველი 1000 ადამიანიდან 2 სარგებლობდა [[ინტერნეტი]]თ.

სახელისუფლებო ბეჭვდითი სააგენტო გამოსცემს ყოველდღიურ საინფორმაციო ბიულეტენ „Info-Tchad“-ს (1999 წლის ტირაჟი დაახლოებით 1500). სხვა პუბლიკაციები მოიცავს ყოველკვირეულ „N’Djamena Hebdo“-ს (1999 წლის ტირაჟი 9500) და ყოველთვიურ „Tchad Et Culture“-ს (ტირაჟი 3500).

ჩადის კონსტიტუციით გარანტირებულია სიტყვის და პრესის თავისუფლება და ხელისუფლების თქმით ის პატივს სცემს ამ უფლებებს. ჩადის ტელეკომუნიკაციების უმაღლესი საბჭო ხელს უწყობს მასმედიის თავისუფალ მიღებას და გავრცელებას.

== კულტურა ==
=== ლიტერატურა ===
ჩადის ლიტერატურა ({{lang-fr|Littérature tchadienne}}) — ჩადის ტერიტორიაზე დაწერილი [[ლიტერატურა]]ა. ნამუშევრების უმრავლესობა დაიწერა [[ფრანგული ენა|ფრანგულ ენაზე]], მაგრამ ასევე არსებობს [[არაბული ენა|არაბულ ენაზე]] შესრულებული ნამუშევრებიც.

ლიტერატურა ქვეყანაში საკმაოდ დაზარალდა ეკონომიკური და პოლიტიკური რყევებისაგან, რომლებმაც მოიცვა ეს [[ცენტრალური აფრიკა|ცენტრალური აფრიკის]] ქვეყანა. როგორც ბევრ კულტურებში, ჩადის ლიტერატურამ განვითარება დაიწყო [[ფოლკლორი|ხალხური მონათხრობებიდან]] და [[თქმულება|თქმულებებიდან]]<ref>{{Citation|last= |first= |title=Chadian Literature|url=http://www.tchad.org/research/literature.html|accessdate= }}</ref>. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყნის მთავარი ენა ფრანგულია, არაბული ენა ასევე გამოიყენება ჩადის ზოგიერთი მწერლის მიერ. ჩადის ლიტერატურა უფრო მეტად მოთხოვნადია [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]], ვიდრე ქვეყნის შიგნით<ref>{{Citation|last=Abbink|first=Jon G.|title=Culture of Chad|url=http://www.everyculture.com/Bo-Co/Chad.html|accessdate= }}</ref>.

ჩადში არსებობს ერთადერთი კრიტიკოსი ლიტერატურის დარგში — აჰმატ ტაბოიე ({{lang-fr|Ahmat Taboye}}), ის ნჯამენის უნივერსიტეტში ლიტერატურის კათედრის გამგეა. 2003 წელს მან გამოაქვეყნა ანტოლოგია, სადაც მიმოიხილა ჩადის ლიტერატურის 40 წელი<ref>[http://www.sonpen.com/Culture/article4.htm "Portrait de la Littérature Tchadienne"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050313224533/http://www.sonpen.com/Culture/article4.htm |date=2005-03-13 }} by Guinngar S. Ngarta, sonpen.com, {{ref-fr}}</ref>. 2007 წლის მაისში აჰმატ ტაბოიე დაინიშნა ჩადის კულტურის სამინისტროსა და მხატვრული განვითარების ხელმძღვანელად<ref>[http://www.primature-tchad.org/?2007/05/08/528-nomminations-au-ministere-du-developpement-culturel-et-artistique"Nomminations au Ministère du Développement Culturel et Artistique"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160325103459/http://www.primature-tchad.org/?2007%2F05%2F08%2F528-nomminations-au-ministere-du-developpement-culturel-et-artistique |date=2016-03-25 }}, Ministry of Cultural and Artistic Development {{ref-fr}}</ref>.

ჩადში ცნობილი მწერლების რიცხვი ცოტაა, გამოირჩევიან: ჟოზეფ ბრაჰიმ სეიდი ({{lang-fr|Joseph Brahim Seid}}), ბაბა მუსტაფა ({{lang-fr|Baba Moustapha}}), ანტუან ბანგი ({{lang-fr|Antoine Bangui}}) და კულსი ლამკო ({{lang-fr|Koulsy Lamko}}).

=== კინემატოგრაფი ===
ჩადის კინემატოგრაფი ({{lang-fr|Cinema du Chad}}) — აფრიკული სახელმწიფო ჩადის [[კინემატოგრაფი]]ა. ფილმების უმრავლესობა გადაღებულია [[ფრანგული ენა|ფრანგულ ენაზე]].

ჩადში ნაწარმოები პირველი ფილმი გახდა ედუარდ სეილის დოკუმენტური ფილმი — ''Largeau''. ეს ფილმი გამოვიდა 1966 წელს. 1969 და 1972 წლებში გამოვიდა ამავე რეჟისორის ორი ფილმი — ''The Child of Chad'' (1969 წელი) და ''The Discovery of Chad'' (1972 წელი). შემდეგ იყო პირველი სამოქალაქო ომის მიერ გამოწვეული ხანგრძლივი შესვენება. 1994 წელს გადაღებული იქნა კიდევ ორი ფილმი: პირველი რეჟისორ ზარა მოჰამად იაკუბის ''Dilemme au Feminin'' და მეორე რეჟისორ ისა სერჯის — ''A Taxi for Aouzou''. 1999 წელს გამოვიდა კიდევ ორი ფილმი — ზარა მოჰამად იაკუბის ''l’Enfance confisquée'' და რეჟისორ მოჰამად სალეჰ ჰარუნის (ჩადის პირველი რეჟისორი, რომელმაც გადაიღო სრულმეტრაჟიანი ფილმი) ''Bye Bye Africa''. 2003 წელს გამოვიდა მოჰამად სალეჰ ჰარუნის ფილმი ''Abouna''.

2011 წელს ჩადში გაიხსნა რეკონსტრუირებული კინოთეატრი ''«Normandy»'', რომელიც დაიკეტა 30 წელზე მეტი ხნის წინ (თვითონ კინოთეატრი აშენდა 1950-იან წლებში<ref>{{cite web|url=http://www.dawn.com/2011/04/10/chads-only-cinema-dusts-off-its-silver-screen.html|title=Chad`s only cinema dusts off its silver screen|date=2011-04-10|publisher=AFP|lang=en|accessdate=2012-01-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AS9cdoCj?url=http://dawn.com/2011/04/10/chads-only-cinema-dusts-off-its-silver-screen/|archivedate=2012-09-05}}</ref>). რეკონსტრუქციის ღირებულებამ შეადგინა 1,8 მილიონი ევრო<ref>{{cite web|url=http://www.balancingact-africa.com/news/broadcast/issue-no97/investment/chad-18-m-euros-spen/bc|title=Chad: 1.8 m Euros spent on re-opening the Normandy cinema|date=2011-02-03|publisher=Balancing Act|lang=en|accessdate=2012-01-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AS9dacnI?url=http://www.balancingact-africa.com/news/broadcast/issue-no97/investment/chad-18-m-euros-spen/bc|archivedate=2012-09-05}}</ref>.

=== მუსიკა ===
ჩადის მუსიკა — ხალხური და პოპულარული მუსიკალური ნაწარმოებებია. ჩადისთვის დამახასიათებელია ქვეყანაში უძველესი დროიდან მცხოვრები სხვადასხვა ხალხის — [[არაბები]]ს, [[სარა (ხალხი|სარას]], [[ტუბუ (ხალხი)|ტუბუს]] და სხვა მუსიკალური კულტურის რთული შეჯვარება.

''La Tchadienne'' — ჩადის [[სახელმწიფო ჰიმნი]]ა 1960 წელს [[დამოუკიდებლობა|დამოუკიდებლობის]] მიღების მომენტიდან, დაიწერა ლუი გიდროლის ({{lang-fr|Louis Gidrol}}) მიერ.

დამოუკიდებლობის მიღების შემდეგ, ჩადმა, როგორც სხვა აფრიკული ქვეყნების უმრავლესობამ, სწრაფად დაიწყო სვლა [[პოპ-მუსიკა|პოპ-მუსიკის]] პოპულარიზაციისაკენ, სტილით ის ჰგავდა [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] [[სოუკოუსი|სოუკოუსს]]<ref>{{Cite web |url=http://www.thephatplanet.com/music.ihtml?pid=7804&step=4 |title=The Search Engine that Does at InfoWeb.net |accessdate=2017-03-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060513013339/http://thephatplanet.com/music.ihtml?pid=7804&step=4 |archivedate=2006-05-13 }}</ref>. პოპულარული მუსიკის სტილი ჩადში ასევე მოიცავს — ''საი''-ს (რომელიც გავრცელებულია ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში, ეს სტილი რეგიონში პოპულარული გახდა ჯგუფ ''Tibesti''-ის დამსახურებით). სხვა მუსიკალური პოპ-ჯგუფებია: ''International Challal'' და ''African Melody''<ref name="cp.settlement.org">{{Cite web |url=http://cp.settlement.org/english/chad/arts.html |title=დაარქივებული ასლი |accessdate=2017-03-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070928123108/http://cp.settlement.org/english/chad/arts.html |archivedate=2007-09-28 }}</ref>.

ტუბუს ხალხი ცხოვრობს [[ტიბესტი]]ს [[მთა|მთების]] რაიონში. მათი ხალხური მუსიკისათვის დამახასიათებელია მამაკაცების დაკვრა [[სიმებიანი საკრავები|სიმებიან საკრავებზე]], ხოლო ქალების სიმღერა. სიმებიანი საკრავები, როგორიცაა ''keleli'', გამოიყენება ამ ხალხის მხოლოდ მამაკაცების მიერ. სიმღერა მამაკაცების შესრულებით ითვლება უწესო საქციელად<ref>{{Cite web |url=http://encarta.msn.com/media_461564481/Traditional_Music_of_the_Republic_of_Chad.html |title=დაარქივებული ასლი |accessdate=2017-03-01 |archiveurl=https://www.webcitation.org/5kx7h9Zwl?url=http://encarta.msn.com/media_461564481/Traditional_Music_of_the_Republic_of_Chad.html |archivedate=2009-11-01 }}</ref>.

ჩადის ტრადიციული მუსიკალური ინსტრუმენტები მოიცავს: ჰუ-ჰუს ({{lang-fr|Hu hu}}), კაკაკის ({{lang-fr|kakaki}}), მარაკასს ({{lang-fr|maracas}}), [[ლუთი|ლუთს]] ({{lang-fr|Luth}}) და სხვებს<ref>[http://www.tchad.org/research/art.html Virtual Chad: A look beyond the statistics into the realities of life in Chad, Africa]</ref>. კანემბუს ტომის ხალხი მუსიკალური ინსტრუმენტების სახით იყენებს [[ფლეიტა]]ს და [[ბარაბანი|ბარაბანს]]. სარას ტომის ხალხში პოპულარულია [[ბალაფონი]], [[სასტვენი]] და [[არფა (მუსიკალური საკრავი)|არფა]]<ref name="cp.settlement.org"/>.

=== სამზარეულო ===
ჩადის სამზარეულო — ჩადის რესპუბლიკასთან დაკავშირებული კულინარული ტრადიციები, წეს-ჩვეულებები, პროდუქტები და კერძებია. ჩადელები იყენებენ სხვადასხვა [[მარცვლეული კულტურები|მარცვლეულს]], [[ბოსტნეული კულტურები|ბოსტნეულს]], [[ხილი|ხილს]] და [[ხორცი|ხორცს]]. როგორც წესი მოხმარებული მარცვლეული მოიცავს [[ფეტვი|ფეტვს]],<ref name="CIP">Zuchora-Walske, Christine (2009). [https://books.google.com/books?id=kkB1GaR2SXEC&pg=PA54 ''Chad in Pictures'']. Twenty-First Century Books. pp. 53-55. ISBN 1575059568</ref> [[სორგო]]ს<ref name="CIP" /> და [[ბრინჯი|ბრინჯს]], როგორც კვების პროდუქტების ძირითადი სახეობები. ჩადელები მიირთმევენ ბოსტნეულს, რომელშიც შედის [[ბამი (მცენარე)|ბამი]] და [[მანიჰოტი]], ასევე სხვადასხვა სახეობის ხილს. ხორცეულში შედის [[ცხვარი|ცხვრის]], [[ქათამი|ქათმის]], [[ღორი]]ს, [[თხა|თხის]], [[თევზი]]ს და საქონლის ხორცი. დღის მთავარ კერძს, როგორც წესი, მიირთმევენ საღამოს დიდი საერთო თეფშით, მამაკაცები და ქალები, როგორც წესი, იკვებებიან განცალკევებით.<ref name="CIP" /> ჩვეულებრივ კერძი მიაქვთ მიწაზე გაშლილ ხალიჩაზე, სადაც ადამიანები საჭმლის ირგვლივ არიან დამჯდარნი.<ref name="CIP" />

ჩრდილოეთ ჩადში მენიუს დიდ ნაწილს შეადგენს სხვადასხვა ჯიშის [[თევზი]], მათ შორის [[ტილაპია]] ({{lang-la|Tilapia}}), [[ქორჭილასნაირნი|ქორჭილა]], [[გველთევზასნაირნი|გველთევზა]], [[კობრისებრნი|კობრა]] და [[ლოქო]].<ref name="foodspring">{{Cite web |url=http://foodspring.com/content/chad/ |title=დაარქივებული ასლი |accessdate=1 მარტი 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110122232214/http://foodspring.com/content/chad/ |archivedate=22 იანვარი 2011 }}</ref> ჩადის სამხრეთში არ მოიხმარენ საქონლის რძისგან დამზადებულ ბევრ პროდუქტს და თევზს, მაგრამ ჩრდილოეთის მოსახლეობასთან შედარებით აქვთ მეტი შესაძლებლობა გამოიყენონ ახალი პროდუქტები და სანელებლები. ჩადის ჩრდილოეთში მოსახლე ხალხი შედგება მომთაბარე [[არაბები]]საგან და [[ტუარეგები]]სგან, რომლებიც ძირითად საკვებ პროდუქტებად მოიხმარენ რძის პროდუქტებს და ხორცს.<ref name="USAToday">{{cite web|url=http://traveltips.usatoday.com/food-chad-africa-17229.html|title=Food in Chad, Africa|publisher=''USA Today''|accessdate=2013-05-20|author=Hitton, Shanti|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120828041144/http://traveltips.usatoday.com/food-chad-africa-17229.html|archivedate=2012-08-28}}</ref>

[[ჩაი]] — ყველაზე უფრო ხშირად გამოყენებადი სასმელია ჩადში.<ref name="CIP" /> ჩადის სამზარეულოში მიირთმევენ წითელ, შავ და მწვანე ჩაის. Karkanji/carcaje-ის,<ref name="CIP" /><ref name="foodspring" /> გამომშრალი [[ჰიბისკუსი]]ს ({{lang-la|Hibiscus}}), [[ჯანჯაფილისებრნი|ჯანჯაფილის]] ყვავილების, [[მიხაკის ხე|მიხაკის]], [[დარიჩინის ხე|დარიჩინის]] წითელ ჩაის [[შაქარი|შაქარს]] გემოვნების მიხედვით უმატებენ. ეს ყველაზე უფრო მეტად გავრცელებული სასმელია ჩადში.<ref name="CIP" /> [[ლიქიორი]] და [[ფეტვის ლუდი]] მოიხმარება ჩადის არამუსლიმი მოსახლეობის მიერ ქვეყნის სამხრეთის რაიონებში.<ref name="CIP" /> [[ხორბლის ლუდი]] ცნობილია, როგორც ''bili-bili''.<ref name="USAToday" />

== სპორტი ==
ჩადი მონაწილეობას იღებდა 12 [[ზაფხულის ოლიმპიური თამაშები|ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებში]]. ქვეყნის დებიუტი შედგა [[ტოკიო]]ს 1964 წლის [[ზაფხულის ოლიმპიური თამაშები 1964|ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებში]] და მას შემდეგ მონაწილეობას იღებდნენ ყველა ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებში, [[მონრეალი]]ს 1976 წლის [[ზაფხულის ოლიმპიური თამაშები 1976|ზაფხულის ოლიმპიური თამაშებისა]] და [[მოსკოვი]]ს 1980 წლის [[ზაფხულის ოლიმპიური თამაშები 1980|ზაფხულის ოლიმპიური თამაშების]] გარდა, რომელთა [[ბოიკოტი|ბოიკოტსაც]] ის შეუერთდა. სულ ჩადს ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე წარმოადგენდა 37 მამაკაცი და 8 ქალი, რომლებიც მონაწილეობას იღებდნენ [[კრივი]]ს, [[ძიუდო]]ს და [[მძლეოსნობა|მძლეოსნობის]] შეჯიბრებებში. ყველაზე უფრო მეტმა ჩადელმა სპორტსმენმა იასპარეზა (6 სპორტსმენი) 1988 წლის [[სეული]]სა და 1992 წლის [[ბარსელონა|ბარსელონის]] [[ზაფხულის ოლიმპიური თამაშები 1992|ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე]].

[[ზამთრის ოლიმპიური თამაშები|ზამთრის ოლიმპიურ თამაშებში]] ჩადელ სპორტსმენებს მონაწილეობა არასოდეს არ მიუღიათ. ჩადელ სპორტსმენებს არასდროს არ მოუპოვებიათ [[ოლიმპიური მედალი|ოლიმპიური მედლები]].

ჩადის ეროვნული ოლიმპიური კომიტეტი დაარსდა 1963 წელს, [[საერთაშორისო ოლიმპიური კომიტეტი|საერთაშორისო ოლიმპიურმა კომიტეტმა]] აღიარა 1964 წელს.

ჩადში ყველაზე უფრო მეტად გავრცელებული [[სპორტი]]ს სახეობებია — [[ფეხბურთი]], [[კალათბურთი]], [[მძლეოსნობა]], [[საბრძოლო ხელოვნება]], [[კრივი]] და [[თევზაობა]] (როგორც წესი, [[ჩადის ტბა]]ზე). ქვეყნის ეროვნული სტადიონი მდებარეობს დედაქალაქ ნჯამენაში.

დღეისათვის ფეხბურთი ყველაზე უფრო მეტად პოპულარული სპორტის სახეობაა ჩადში. ჩადის ბევრი ფეხბურთელი თამაშობს საფრანგეთის ფეხბურთის პროფესიონალურ კლუბებში. [[ნაბატინგე ტოკო]] ({{lang-fr|Nabatingue Toko}}) 1970-იან და 1980-იან წლებში თამაშობდა ცნობილ ფრანგულ საფეხბურთო კლუბ — [[პარი სენ-ჟერმენი|პარი სენ-ჟერმენში]]. აბდულაი კარატეკა ასევე თამაშობდა პარი სენ-ჟერმენის შემადგენლობაში. [[იაფეტ ნ'დორამი]] ({{lang-fr|Japhet N'Doram}}) 1990-იან წლებში თამაშობდა [[ნანტი (საფეხბურთო კლუბი)|ნანტის]] და [[მონაკო (საფეხბურთო კლუბი)|მონაკოს]] შემადგენლობაში. [[ჩადის ეროვნული საფეხბურთო ნაკრები]] — ერთ-ერთი ყველაზე უფრო სუსტი ნაკრებია მსოფლიოში, ვერც ერთხელ ვერ შეძლო გადაელახა [[მსოფლიო საფეხბურთო ჩემპიონატი]]ს შესარჩევი ეტაპი.

== დღესასწაულები ==
ჩადში სადღესასწაულო დღეებია:<ref>[http://www.worldtravelguide.net/chad/public-holidays List]</ref>
{| class="wikitable"
! თარიღი !! ქართული სახელწოდება !! ინგლისური სახელწოდება
|-
| 1 იანვარი || [[ახალი წელი]] || New Year's Day
|-
| 17 მარტი || ჩადის ეროვნული დღე || National Chad Day
|-
| მარტი ან აპრილი || [[ნათელი ორშაბათი]] || Easter Monday
|-
| 1 მაისი || [[მშრომელთა საერთაშორისო დღე]] || Labour Day
|-
| 11 აგვისტო || [[დამოუკიდებლობის დღე]] || Independence Day
|-
| 1 ნოემბერი || [[ყველა წმინდანის დღე]] || All Saints Day
|-
| 28 ნოემბერი || [[რესპუბლიკის დღე]] || Republic Day
|-
| 1 დეკემბერი || თავისუფლების და დემოკრატიის დღე || Freedom and Democracy Day
|-
| 25 დეკემბერი || [[ქრისტეს შობა]] || Christmas Day
|-
|rowspan="3"| გარდამავალი ისლამური დღესასწაულები || [[მავლიდი]] || Mawlid
|-
| [[ურაზა-ბაირამი]] || End of Ramadan
|-
| [[ყურბან-ბაირამი]] || Feast of the Sacrifice
|}

==რესურსები ინტერნეტში==
{{Commons|Chad|ჩადი}}
* {{wikiatlas|Chad}}
* {{dmoz|Regional/Africa/Chad}}
* [http://www.presidencetchad.org/ Official presidency site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110226071159/http://presidencetchad.org/ |date=2011-02-26 }} {{ar icon}} {{fr icon}}
* [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/tdtoc.html Chad country study] from [[Library of Congress]]
* [http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13164686 Chad profile] from the [[BBC News]]
* [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=TD Key Development Forecasts for Chad] from [[International Futures]]

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{აფრიკის ქვეყნები}}
{{აფრიკის კავშირი}}

[[კატეგორია:ჩადი|*]]
[[კატეგორია:აფრიკის ქვეყნები]]
[[კატეგორია:ფრანგულენოვანი ქვეყნები]]
[[კატეგორია:არაბულენოვანი ქვეყნები]]
[[კატეგორია:გაეროს წევრი სახელმწიფოები]]
[[კატეგორია:ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფოები]]