იხილეთ წყარო გვერდისთვის ხვარაზმი

{{ინფოდაფა ყოფილი სამეფო/ქვეყანა
|მშობლიური სახელი       = Khwarezmian Empire
|გრძელი სახელი          = ხვარაზმი (ხორეზმი)
|რეგიონი                = 
|ქვეყანა                 = 
|ერა                    = 
|სტატუსი                =  
|მართველობა             = აბსოლუტური [[მონარქია]]
<!-- აღზევება, დაცემა და მნიშვნელოვანი წლები -->
|შექმნა                  =  
|შექმნის წელი            = 1190
|გაუქმება                = 
|გაუქმების წელი          = 1220
|მოვლენა1               =  
|მოვლენის თარიღი1       =  
|მოვლენა2               =  
|მოვლენის თარიღი2       =  
|მოვლენა3               =  
|მოვლენის თარიღი3       =  
|მოვლენა4               =  
|მოვლენის თარიღი4       =  
|უპირველესი მოვლენა     = 
|უპირველესის თარიღი     = 
|უკანასკნელი მოვლენა     = 
|უკანასკნელის თარიღი     = 
<!-- წინამორბედები, მემკვიდრეები, დროშები, გერბები და სიმბოლოები -->
|p1                     = Bandera de Khiva 1917-1920.svg
|დროშა_p1               = დროშა [[1917]]-[[1920]] წწ.
|s1                     = 
|დროშა_s1               = 
|დროშის სურათი          = 
|დროშის აღწერა          = 
|გერბი                  =  
|გერბის ზომა            = 100პქ
|გერბის აღწერა           =  
|რუკის სურათი           = Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD).PNG
|რუკის აღწერა            = ხორეზმის იმპერია 1190—1220 წწ.
|რუკის სურათი2          =  
|რუკის აღწერა2          = 
|დედაქალაქი             = ?-? [[ტოპრაკ-ყალა]], 305-? [[კიატი]], 1097-1220 [[ურგენჩი]] ([[გურგანჯი]]), 1212-1220 [[სამარყანდი]], 1220-1221 [[ღაზნი]], 1221-1224 [[დელი]], 1224-1231 [[თებრიზი]], 1573-1920 [[ხივა]]
|ყოფილი დედაქალაქი      = 
|latd= |latm= |latNS= |longd= |longm= |longEW= 
|დევიზი                 =  
|ჰიმნი                   = 
|ენები                   = ხორეზმული, ხორეზმულ-თურქული, ჩაღათაური
|რელიგია                = [[ისლამი]]
|ვალუტა                =  
<!-- ტიტულები და მართველთა სახელები -->
|ლიდერის ტიტული       = [[შაჰი]]
|ლიდერი1             =  
|ლიდერი2             =  
|ლიდერი3             =  
|ლიდერი4             =  
|ლიდერი5             =  
|ლიდერის წელი1       =  
|ლიდერის წელი2       =  
|ლიდერის წელი3       =  
|ლიდერის წელი4       =  
|ლიდერის წელი5       =  
<!-- საკანონმდებლო ხელისუფლება -->
|საკანონმდებლო ხელისუფლება = 
|პალატა1                = 
|პალატის ტიპი1          = 
|პალატა2                = 
|პალატის ტიპი2          = 
<!-- ფართობი და მოსახლეობა -->
|სტატ. წელი1            =  
|ფართობი1               =  
|სტატ. მოსახ1           =  
|სტატ. წელი2           =  
|ფართობი2              =  
|სტატ. მოსახ2           =  
|სტატ. წელი3           =  
|ფართობი3              =  
|სტატ. მოსახ3           = 
|სქოლიო_ა               = 
|სქოლიო_ბ               = 
|სქოლიო_ჰ               = 
|სქოლიოები              = 
}}
[[სურათი:Khwarazm.jpg|thumb|ხორეზმის ოაზისი. ფოტო თანამგზავრიდან 2009 წ.]]
'''ხორეზმი''' ([[უზბეკური|უზბეკ.]] Xorazm, [[სპარსული|სპარს.]] خوارزم‎) — შუა აზიის უძველესი რეგიონი ცენტრით [[ამუდარია|ამუდარიის]] ქვემო დინებაში — ოლქი მიწათმოქმედების განვითარებული საირიგაციო სისტემით, ხელოსნობით და ვაჭრობით. ხორეზმზე გადიოდა [[დიდი აბრეშუმის გზა]]. III საუკუნის ბოლოს ხორეზმის დედაქალაქი იყო [[კიატი]]; X საუკუნის ბოლოს დედაქალაქი გადატანილ იქნა [[ურგენჩი|ურგენჩში]]. ხვარაზმის დედაქალაქში მოღვაწეობდნენ ისეთი დიდი მეცნიერები, როგორებიც იყვნენ [[ალ-ბირუნი]] და [[იბნ სინა]] ([[ავიცენა]]).

==აქემენიდებამდე==
არქეოლოგიური გათხრები აფიქსირებენ, რომ ძველი ხორეზმის ტერიტორიაზე ძვ.წ. IV—III ათასწლეულში ნეოლითური ხანის მეთევზეებისა და მონადირეების კელტემინარულ კულტურას. ამ კულტურის პირდაპირი მემკვიდრეა ძვ.წ. II ათასწლეულის ბრინჯაოს ხანის [[ტაზაბაგიაბი]]ს მიწათმოქმედთა და მესაქონლეთა კულტურა. ანტიკური ავტორები ადასტურებენ აგრეთვე, ხორეზმის მცხოვრებთა სავაჭრო ურთიერთობას [[კოლხეთის სამეფო]]ს ხალხებთან [[ამუდარია|ამუდარიისა]] და [[კასპიის ზღვა|კასპიის ზღვის]] გავლით, რომელზედაც გაედინებოდა [[შუა აზია|შუააზიური]] და [[ინდოეთი|ინდური]] საქონელი [[კავკასია]]სა და [[ევქსინის პონტო]]ზე (Εὔξενος Πόντος — [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] ძველბერძნული სახელი). ეს დასტურდება, აგრეთვე, მატერიალური კულტურის ძეგლებით, რომლის ელემენტები გვხვდება შუა აზიის, [[შუამდინარეთი]]სა და კავკასიის უძველესი ძეგლების არქეოლოგიური გათხრებისას.

ალ-ბირუნის თანახმად, წელთააღრიცხვის ძველხორეზმული სისტემები ხორეზმის არსებობას ძვ.წ. XIII საუკუნიდან იწყებენ. რიგი მკვლევარებისა ძველ ხორეზმთან აიგივებენ [[ავესტა]]ში მოხსენიებულ ჩრდილოეთის ქვეყანას, «აირიანემ-ვეჯოს». გადმოცემის თანახმად, აქ დაიბადა [[ზოროასტრიზმი]]ს ფუძემდებელი ლეგენდარული [[ზარათუშთრა]].

ძვ.წ. I ათასწლეულის დასაწყისში ის დაკავშირებულია [[ამირაბადის კულტურა]]სთან. ამ პერიოდის ქალაქები წარმოადგენს პირუტყვის შესანახ უზარმაზარ თავშესაფრებს, სადაც ათასობით ადამიანი ცხოვრობდა. ასეთი დასახლებების აღწერა მოცემულია ავესტაში.

სახელწოდება ხორეზმი პირველად გვხვდება ძვ.წ. VIII—VII საუკუნეებში. არსებობს სახელწოდების მრავალნაირი ინტერპრეტაცია: ერთი ეტიმოლოგიით „მკვებავი მიწა“, მეორეთი - „დაბალი მიწა“. ზოგიერთი თვლიდა, რომ სახელწოდება ხორეზმი ითარგმნება, როგორც „ხურიტების ქვეყანა“ — ხვარიზამი. დაახლოებით ძვ.წ. VIII—VII საუკუნეებში ხორეზმი იწყებს თავისი ისტორიის ახალ ერას, როცა ხორეზმელებმა [[ალ-ბირუნი]]ს გადმოცემით დაიწყეს წელთაღრიცხვა მეფეთა მმართველობიდან. ამ პერიოდიდან ხორეზმი ხდება ძლიერი ცენტრალიზებული სახელმწიფო, რაზეც მეტყველებენ ძვ.წ. VIII—VI ს.ს. გრანდიოზული ნაგებობანი და საირიგაციო შენობები.

==აქემენიდების პერიოდში==
ძვ. წ. VI საუკუნის შუა ხანებში ხორეზმი გახდა [[აქემენიდების იმპერია|აქემენიდების იმპერიის]] ნაწილი. სავარაუდოდ ის დაიპყრო [[კიროს II დიდი|კიროსმა]]. კიროსმა თავისი ვაჟი ტანოქსიარკა დანიშნა ხორეზმის, [[ბაქტრია|ბაქტრიის]] და [[პართია|პართიის]] მმართველად. ხორეზმი მოხსენებულია აგრეთვე [[დარიოს I]]-ის [[ბეჰისტუნის კლდის წარწერა]]ში. [[ჰეროდოტე]] თავის ისტორიაში გვეუბნება, რომ ხორეზმი შედიოდა [[სპარსეთის იმპერიია|სპარსეთის იმპერიის]] მე-16 [[სატრაპია]]ში, ეგრეთვე, გადმოგვცემს, რომ [[ხორეზმელები]] მონაწილეობდნენ ძვ.წ. 480 წელს ბერძენ-სპარსელტა ომებში. ხორეზმელები მონაწილეობდნენ [[აქემენიდები]]ს [[სპარსეთი]]ს დედაქალაქ - [[პერსეპოლისი]]ს მშენებლობაში. მეომარი ხორეზმელები მსახურობდნენ აქემენიდების იმპერიის სხვადასხვა ნაწილებში. ერთ-ერთი მათგანი, სახელად დარგომანი მოხსენებულია ზემო ეგვიპტეში. [[ბეჰისტუნის კლდე]]ზე შემონახულია ძველ ხორეზმელთა ნახატები.

ჯერ კიდევ [[ალექსანდრე მაკედონელი]]ს შუა აზიაში ლაშქრობამდე ხორეზმელებმა აქემენიდებისაგან დამოუკიდებლობა მოიპოვეს. ძვ.წ. V საუკუნეში [[არამეული დამწერლობა|არამეული დამწერლობის]] საფუძველზე ხორეზმელებმა სექმნეს საკუთარი [[ანბანი]]. ძველი ნაქალაქარის [[ტოპრაკ-ყალა]]ს ადგილას არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს ხორეზმულ ენაზე შექმნილი დოკუმენტების საცავი. ხორეზმული ანბანი გამოიყენებოდა VIII საუკუნემდე. ხორეზმელთა ძირითადი რელიგია იყო [[ზოროასტრიზმი]]. ძველი ხორეზმის ზეგლტა არქეოლოგიური გამოკვლევებისას აღმოჩენილი იქნა ასუარები — თიხის ყუთები, გარდაცვლილი ადამიანების ძვლების დასაკრძალად.

[[ალექსანდრე მაკედონელი]]ს ლაშქრობათა შედეგად, [[აქემენიდები]]ს სახელმწიფო განადგურებულ იქნა. ძვ.წ. 328 წელს ხორეზმის მმართველმა ფარასმანმა ალექსანდრესთან გააგზავნა ელჩობა თავისი ვაჟის, ფრატაფერნის მეთაურობით და სესთავაზა მას ამიერკავკასიაში ლაშქრობა, მაგრამ ალექსანდრეს სხვა გეგმები ჰქონდა და ამ წინადადებაზე უარი განაცხადა.

==ხორეზმი ადრეულ შუა საუკუნეებში==
ძვ.წ IV — ახ.წ.I ს.ს. ხორეზმი ძლიერი სახელმწიფო იყო.

ძველი ხორეზმის მმართველებიდან, ჯერჯერობით, შემორჩენილია მხოლოდ იმ მმართველთა სახელები, რომელთაც თავისი სახელით აქვთ მოჭრილი მონეტები. ესენია, არტავი - ძვ.წ. I საუკუნის მმართველი, არტრამუში ძვ.წ. II — ახ. წ. III ს.ს. მმართველი, ვაზამარი III ს. მეორე ნახევრის მმართველი და სხვ.

ამ პერიოდში აიგო მრავალი გამაგრებული ქალაქი მძლავრი კედლებითა და კოშკებით, რომლებიც წარმოადგენენ [[უდაბნო]]ს მხრიდან [[ოაზისი]]ს საზღვრების დამცავი  ციხე-სიმაგრის ერთიან სისტემას. აღმოჩენილი საბრძოლო მასალები ადასტურებს, რომ ამ პერიოდში დიდ როლს ასრულებდა სახალხო ლაშქარი და ჯერ კიდევ არ არსებობდა პროფესიული ჯარი. დაახლოებით ძვ.წ. 175 წელს ხორეზმი შევიდა [[კანგიუი]]ს შემადგენლობაში.

ძვ. წ. I ს, უკანასკნელ მესამედში კანგიუის შემადგენლობაში ხორეზმი გვევლინება, როგორც დასავლეთის [[ჰუნები]]ს უძლიერესი მოკავშირე. ამ დროისათვის ხორეზმის ხელისუფლება ვრცელდება ჩრდილო-დასავლეთით დიდ მანძილზე. „ხანის უმცროცი დინასტიის ისტორიის“ ცნობებით, ჩვ. წ. დასაწყისიდან ხორეზმი (რომელიც მოიხსენება აქ, როგორც კანგიუი „კანგლების ქვეყანა“) იმორჩილებს ალანთა ქვეყანას, რომელიც იმ დროისათვის გადაჭიმული ყოფილა ჩრდილოეთ [[არალის ზღვა|არალისპირეთიდან]] აღმოსავლეთ [[აზოვის ზღვა|აზოვისპირეთამდე]].

სავარაუდოდ, ახ.წ. I-II ს.ს. ხორეზმი იმყოფებოდა [[ქუშანის სამეფო]]ს გავლენის ქვეშ. IV ს. დასაწყისში ფადიშაჰ აფრიგის დროს ხორეზმის დედაქალაი ხდება [[კიატი]]. მომდევნო IV-VIII ს.ს. ხორეზმი ქალაქები გაპარტახებული ჩანს.  305-995 ხორეზმს მართავს [[აფრიგიდების დინასტია]], რომლის წარმომადგენლები ატარებდნენ [[ხორეზმშაჰი]]ს ტიტულს.  567-658 წწ. ხორეზმი იყო თურქთა [[ხაკანატი]]ს დაქვემდებარებაში.

==არაბთა დაპყრობებიდან სელჩუკებამდე==
არაბთა პირველი გამოცენა ხორეზმში მე-7 საუკუნიდან ხდება. 712 წელს არაბმა სარდალმა [[ქუთეიბა იბნ მუსლიმი|ქუთეიბა იბნ მუსლიმმა]] დაიპყრო ხორეზმი. ის მკაცრად გაუსწორდა ხორეზმის არისტოკრატიას და განსაკუთრებით  კი ხორეზმელ სწავლულებს. როგორც [[ალ-ბირუნი]] გადმოგვცემს, ყველა შესაძლო საშუალებით უსწორდებოდა ქუთეიბა მათ, ვინც ხორეზმული წერა-კითხვა იცოდა. ასე რომ, ყველაფერი დავიწყებას მიეცა, თუ კი რაიმე იყო ცნობილი მათში [[ისლამი]]ს გამოჩენამდე.

არაბული წყაროები თითქმის არაფერს გვეუბნება ხორეზმის შესახებ მომდევნო ათწლეულების შესახებ. სამაგიეროდ, ჩინური წყაროები გვამცნობს, რომ ხორეზმშაჰი შაუშაფარი 751 წელს ელჩობას აგზავნის [[ჩინეთი|ჩინეთში]], რომელიც იმ დროისათვის ებრძოდა [[არაბები|არაბებს]]. ამ დროს ხდება ხანმოკლე პოლიტიკური კავშირი ხორეზმსა და [[ხაზარეთი|ხაზარეთს]] შორის. მიუხედავად ამისა, VIII საუკუნის ბოლოს ჩანს, რომ უკვე შაუშაფარის შვილიშვილი ღებულობს არაბულ სახელს აბდალაჰს და თავის მონეტებს ჭრის არაბი მმართველის სახელით.

X საუკუნეში იწყება ხორეზმის ქალაქთა ახალი აღმავლობის პერიოდი. არაბული წყაროები გვიხატავენ ხორეზმის ეკონომიკური აღმავლობის სურათებს. ამასთა, ხორეზმის ვაჭართა არენა ხდება [[თურქმენეთი]]ს და დასავლეთ [[ყაზახეთი]]ს სტეპები. აგრეთვე, [[ვოლგისპირეთი]]—[[ხაზარეთი]] და ბულგარეთი და აღმოსავლეთ ევროპის ფართო სლავური სამყარო. აღმოსავლეთ ევროპასტან ვაჭრობის თვალსაზრისით, ხორეზმის ქალაქთა შორის პირველ ადგილზე იდგა [[ურგენჩი]]. 995 წელს უკანასკნელი აფრიგიდი აბუ-აბდალა მუჰამადი ტყვედ ჩაუვარდა ურგენჩის ემირ მამუნ იბნ-მუჰამადს, რომელმაც სიცოცხლეს გამოასალმა იგი. ხორეზმი გაერთიანდა ურგენჩის ხელისუფლების ქვეშ.

ამ პერიოდის ხორეზმი გამოირჩეოდა მაღალი განათლების დონით. ხორეზმული წარმოშობის ცნობილ ადამიანთა შორის იყვნენ ისეთი ცნობილი ადამიანები, როგორიცაა: [[მოჰამად იბნ-მუსა ალ-ხორეზმი]], [[იბნ-ერაყი]], [[აბუ რეიჰან ალ-ბირუნი]] [[ალ-ჩაგმინი]] და სხვ.

1017 ხორეზმის ხელისუფალი გახდა სულთანი მაჰმუდ ღაზნევი, ხოლო 1043 წელს იგი დაპყრობილ იქნა [[თურქ-სელჩუკები]]<nowiki/>ს მიერ.

==ხორეზმშაჰების სახელმწიფო==
[[ფაილი:KonyeUrgenchMausoleum.jpg|220px|მინიატიურა|ალა ალ-დინ ტეკეშას მავზოლეუმი ურგენჩში]]
[[ფაილი:Khwarezmid-empire-1220CE.png|thumb|მარცხნივ|ხორეზმშაჰების სახელმწიფო 1220 წ.]]
[[1043]] წელს ხვარაზმი სელჩუკებმა დაიპყრეს. XI ს.დასასრულიდან ურგენჩში ე.წ. დიდი [[ხვარაზმშაჰების დინასტია]]. თექეშ იბნ ილ-არსლანმა ([[1172]]-[[1200]]) ხვარაზმი [[სელჩუკები]]საგან გაათავისუფლა. ([[1194]]) თექეშის ვაჟის მუჰამად II ალა ალ-დინის (1200-1220) დროს ხვარაზმშაჰების სახელმწიფოს საზღვრები გადაჭიმული იყო კასპიის ზღვის ჩრდ. სანაპიროდან [[სპარსეთი]]ს ყურეში და კავკასიიდან ჰინდუქუშამდე. [[1220]] წელს [[ჩინგიზ-ყაენი|ჩინგიზ-ყაენის]] ჯარების თვდასხმის შედეგად ხვარაზმშაჰების სახელმწიფო დაიშალა, ხვარაზმი [[ოქროს ურდო|ოქროს ურდოში]] მოექცა. XIV ს. II ნახევარში ხვარაზმის კულტურამ ახალი აღმავლობა განიცადა. [[1388]] წელს [[თემურლენგი|თემურლენგმა]] [[ურგენჩი]] დაანგრია და მთელი ხვარაზმი დაიმორჩილა. თითქმის საუკუნე გრძელდებოდა ხვარაზმისათვის ბრძოლა [[თემურიდები|თემურიდებსა]] და [[ოქროს ურდო]]ს [[ყაენი|ყაენებს]] შორის. [[1512]] წელს ხვარაზმს მართავდა [[ჯუჩი]]ს შთამომავლობის დინასტია (XVII ს. ბოლომდე) მოგვიანებით კი — უზბეკი სარდლები იყვნენ [[ყუნღირათის ტომი]]დან, თუმცა ტახტზე ფორმალურად [[ჩინგიზ-ყაენი]]ს შთამომავლები იყვნენ. XVII ს.დასაწყისში ხვარაზმის დედაქალაქი იყო [[ხივა]], რომლის არქიტექტურული ანსამბლები გვიანდელი ფეოდალური ხვარაზმის არქიტექტურისა და დეკორატიულ-მონუმენტური ხელოვნების ნიმუშებს წარმოადგენს.

==მონღოლთა პერიოდი==
1218 [[ჩინგიზ-ხანი|ჩინგიზ-ხანმა]] ელჩობა გააგზავნა ხორეზმში წინადადებით - კავშირი შეეკრათ. ხორეზსმშაჰი ალა ად-დინ მუჰამედ II-მ უარყო ეს წინადადება იმ მიზნით, რომ [[მონღოლები]] არ იყვნენ საიმედო პარტნიორები და  [[ოტრარი]]ს მმართველის, კაირ ხანის წინადადებით ელჩები ჩამოახჩო. ჩინგიზ ხანმა მოითხოვა კაირ ხანის გადაცემა, მაგრამ პასუხად მუჰამედმა კვლავ ჩამოახრჩო ერთ-ერთი ელჩი წარგზავნილთაგან. 1219 წლის გაზაფხულზე, ჯერ კიდევ არ ჰქონდა [[ჩინეთი]] დაპყრობილი ბოლომდე, ჩინგიზ ხანმა 200 ათასიანი ლაშქარი გაგზავნა ხორეზმში. ხორეზმშაჰმა ვერ გაბედა გენერალური ბრძოლის გამართვა. მას არც კი გამოუცხადებია მობილიზაცია, მთელი თავისი ლაშქარი უცვლელად დატოვა სახელმწიფოს სხვადასხვა ქალაქებსა და ციხესიმაგრეებში გადანაწილებული მცირე-მცირე ჯგუფებად. ამის გამო ხორეზმის ყველა მსხვილი ქალაქი ერთი მეორის მიყოლებით ეცემოდა მონღოლთა შემოტევისას. ყველა მათგანი განადგურდა და ხორეზმელთა უმრავლესობა დაიხოცა. ხორეზმშაჰმა გადარჩენილი ჯარის ნაწილებით, ჯერ თავის ირანულ სამფლობელოებს შეაფარა თავი,  შემდეგ კი მცირე რაზმით გაიქცა კასპიისპირა ოლქში და გარდაიცვალა კუნძულ [[აბესკუნი|აბესკუნზე]] (კუნძული, ამჟამად, მთლიანად წყალის ქვეშ არის მოქცეული), მდინარე [[მტკვარი|მტკვრის]] დელტაში, [[კასპიის ზღვა|კასპიის ზღვაში]]. ხორეზმშაჰების სახელმწიფომ არსებობა შეწყვიტა.

ხორეზმ-შაჰის ვაჟი [[ჯალალ ად-დინ მანგუბერდი]] 1231 წლამდე აგრძელებდა ბრძოლას მონღოლთა წინააღმდეგ. მან ორჯერ გაანადგურა მონღოლთა არმია თანამედროვე [[ავღანეთი]]ს ტერიტორიაზე, მაგრამ დამარცხებულ იქნა თავად ჩინგიზ-ხანის მიერ მდინარე [[ინდი|ინდთან]]. ამის შემდეგ [[ჯალალ ად-დინ მანგუბერდი]] გარდაიცვალა [[კავკასია]]ში. ხორეზმ-შაჰების უკანასკნელი მემკვიდრე ანუშტეგინიდების დინასტიიდან იყო საიფ ად-დინ კუტუზი, რომელმაც მცირე ხნით შეძლო 1259 წელს მოსულიყო ეგვიპტის ხელისუფლების სათავეში. მისმა ჯარებმა საბოლოოდ, შეძლეს შეეჩერებინათ მონღოლთა წინსვლა 1260 წელს აინ-ჯალუტის ბრძოლაში.

1220 წელს ხორეზმი შევიდა [[მონღოლთა იმპერია]]ში, მოგვიანებით კი [[ჯუჩის ულუსი|ჯუჩის ულუსში]]. ამ პერიოდში ხელახლა აშენდა [[ურგენჩი]]. ის გახდა ცენტრალური აზიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სავაჭრო ცენტრი. ხორეზმულმზ კულტურამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა [[ოქროს ურდო]]ს კულტურულ განვითარებაში.

1359 წელს ხორეზმმა სუფი-ყუნგრადების მეთაურობით კვლავ მოიპოვა დამოუკიდებლობა. 1370 წლამდე ხორეზმის მეთაური იყო ჰუსეინ სუფი, ტონგრადის ვაჟი [[ყუნგრადები]]ს დინასტიის. 1372 წელს ხორემის წინააღმდეგ გაილაშქრა [[თემურ-ლენგი|თემულრ-ლენგმა]], მისი ჯარი გამოვიდა ქალაქ [[სამარყანდი]]დან, აიღო ქალაქი [[ბუხარა]] და ხორეზმელთა ციხე [[კიატი]]. ჰუსეინ  სუფიმ დიდხანს ვერ გაუძლო წინააღმდეგობა და ალყაშემორტყმულ ხორეზმში გარდაიცვალა. გარდაცვალების შემდეგ კი ტახტზე ავიდა მისი უმცროსი ძმა იუსუფ სუფი. 1376 წელს ხორეზმი შევიდა თემურის იმპერიაში, მისი მმართველები კი გაიქცნენ [[ოქროს ურდო]]ში.

==ხორეზმი XVI-XVIII საუკუნეებში==
1505 წელს ხორეზმი შევიდა მუჰამედ შეიბანი-ხანის სახელმწიფოში. მდინარე ამუდარიის კალაპოტის ცვლილების გამო დედაქალაქი 1573 წელს გადატანილ იქმა ქალაქ [[ხივა]]ში. XVII საუკუნიდან რუსულ [[ისტორიოგრაფია]]ში სახელმწიფოს დაარქვეს [[ხივის სახანო]]. სახელმწიფოს ოფიციალურ სახელწოდებას კი წარმოადგენდა ძველი სახელწოდება - ხორეზმი. 1511 - 1770 ხორეამის მმართველი იყო [[შიბანიდების დინასტია]].

==ხორეზმი XVIII-XIX საუკუნეებში==
1770-ანი წლებიდან ხორეზმის ხელისუფლებაში მოვიდნენ უზბეკური წარმომავლობის [[ყუნგრადების დინასტია]]. დინასტიის დამფუძნებელი იყო მუჰამედ ამინ-ბიი. ამ პერიოდში დედაქალქ ხივაში აიგო ხორეზმის არქიტექტურის შედევრები. 1873 წელს მუჰამედ რაჰიმ-ხან II-ის მმართველობის დროს ხორეზმი გახდა [[რუსეთის იმპერია|რუსეთი]]ს ვასალი. 1920 წლამდე გაგრძელდა [[ყუნგრადები]]ს მმართველობა. ისინი საბჭოთა [[თურქესტანი|თურქესტანთან]] ორი ომის შემდეგ წითელი არმიის გამარჯვების შედეგად ჩამოგდებულ იქნენ ტახტიდან.

==ხორეზმის მმართველთა სია==
{| class="wikitable" border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="90%" align="center"
|-----
! colspan="3" bgcolor="silver" | ხორეზმის მმართველები
|-----
! სახელი
! მმართველობის წლები
! ტიტული
|-----
| colspan="3" bgcolor="silver" | <center>'''[[სიავუშიდები|სიავუშიდების დინასტია]]'''</center>
|-----
| [[ქაიხუსრავი]]
| align="center" |  [[ძვ.წ.1200]] — [[ძვ.წ.1140]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[საქსაფარი]]
| align="center" |  [[ძვ.წ.519]] — [[ძვ.წ.517]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ფარასმანი]]
| align="center" |  [[ძვ.წ.329]] — [[ძვ.წ.320]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ხუსრავი]]
| align="center" |  [[ძვ.წ.320]] — ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| colspan="3" bgcolor="silver" | <center>'''[[აფრიგიდები|აფრიგიდების დინასტია]]'''</center>
|-----
| [[აფრიგი]]
| align="center" | [[305]] — ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ბაგრა]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[საჰასაკი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ასკაჯამუკ I]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ასკაჯავარ I]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[სახრ I]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[შაუში]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ჰამგარი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ბუზგარი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[არსამუხი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[სახრ II]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[საბრი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ასკაჯავარ II]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ასკაჯამუკ II]]
| align="center" | [[712]] — ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[შაუშაფარ]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[თურქასაბასი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[აბდ-ალაჰი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[მანსურ იბნ აბდ-ალაჰი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ერაყ იბნ მანსური]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[აჰმად იბნ ერაყი]]
| align="center" | ?
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[აბუ აბდ-ალაჰ მუჰამად იბნ აჰმადი]]
| align="center" | ? — [[995]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| colspan="3" bgcolor="silver" | <center>'''[[მამუნიდები|მამუნიდების დინასტია]]'''</center>
|-----
| [[აბუ ალი მამუნ იბნ მუჰამადი]]
| align="center" | [[992]]—[[995]]<br />[[995]] — [[997]]
| ემირი [[გურგანჯი]]სა<br />ხორეზმშაჰი
|-----
| [[აბუ-ლ-ჰასან ალი იბნ მამმუნი]]
| align="center" | [[997]]—[[1009]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[აიდ ად-დაულა აბუ-ლ-აბას მამუნ იბნ ალი]]
| align="center" | [[1009]]—[[1017]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
<!--| colspan="3" bgcolor="silver" | <center>''არადინასტიური''</center>
|----- -->
| [[აბუ-ლ-ჰარის მუჰამადი]]
| align="center" | [[1017]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| colspan="3" bgcolor="silver" | <center>'''[[ალტუნტაში|ალტუნტაშის დინასტია]]'''</center>
|-----
| [[ალტუნტაში]]
| align="center" | [[1017]]—[[1032]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ჰარუნ იბნ-ალტუნტაში]]
| align="center" | [[1032]]—[[1035]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ისმაილ იბნ-ალტუნტაში]]
| align="center" | [[1035]]—[[1041]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| colspan="3" bgcolor="silver" | <center>'''[[ანუშტეგინიდები|ანუშტეგინიდების დინასტია (ბეკდილები)]]'''</center>
|-----
| [[ქუთბ ად-დინ I]]
| align="center" | [[1097]]—[[1127]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ალა ად-დინ ატსიზი]] 
| align="center" | [[1127]]—[[1138]],<br />[[1139]] — [[1156]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[თაჯ ად-დინ ილ-არსლანი]] 
| align="center" | [[1156]]—[[1172]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ჯალალ ედ-დინ სულთან-შაჰი]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ალა ად-დინ ტეკეში]] 
| align="center" | [[1172]]—[[1200]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ალაადინ მუჰამად II]] 
| align="center" | [[1200]]—[[1220]]
| ხორეზმშაჰი
|-----
| [[ქუთბ ად-დინ უზლაგ-შაჰი]] 
| ვალიაჰადი, სულტანი ხორეზმისა, [[ხორასანი]]სა და [[მაზანდარანი]]სა
|-----
| [[ჯალალ ად-დინ მანგუბერდი]] 
| align="center" | [[1217]]—[[1220]]<br />[[1220]] — [[1231]]
| სულთანი [[ღაზნი]]სა, [[ბამიანი]]სა და [[ღური]]სა <br /> ხორეზმშაჰი
|-----
| [[რუქნ ად-დინ გურსანჯი]] 
| align="center" | [[1217]]—[[1222]]
| სულთანი [[ერაყი]]სა
|-----
| ღიას ად-დინ პირ-შაჰი  
| align="center" | [[1217]]—[[1229]]
| სულთანი [[ქირმანი]]სა და  [[მეკრანი]]სა
|}

==იხილეთ აგრეთვე==
*[[მუჰამად ბენ მუსა ალ-ხვარაზმი]]

==ლიტერატურა==
{{ქსე|11|475}}
* Веселовский Н. И. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времён до настоящего времени. СПб., 1877.
* Виноградов А. В. Тысячелетия, погребенные пустыней. М.: Просвещение, 1966.
* Толстов С. П. [http://www.kirsoft.com.ru/freedom/KSNews_152.htm Новогодний праздник «каландас» у хорезмийских христиан начала XI века.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091125150043/http://www.kirsoft.com.ru/freedom/KSNews_152.htm |date=2009-11-25 }} ''Материалы и исследования по этнографии и антропологии СССР'', 1946, 2, с. 87-108.
* Б. Грозный. Протоиндийские письмена и их расшифровка. Вестник древней истории 2 (11). 1940.
* Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М.-Л.: 1948.
* Kыдырниязов М.-Ш. Материальная культура городов Хорезма в XIII—XIV веках. Нукус: Каракалпакстан, 1989.
* «Троицкий вариант» № 60, c. 8 (2010)

==რესურსები ინტერნეტში==
*[http://kungrad.com/history/ ყუნგრადი]
*[http://www.xorezm.com/ პორტალი ხორეზმი]
*[http://trv-science.ru/2010/08/17/sledy-zabytoj-imperii/ დავიწყებული იმპერიის ნაკვალევზე]
*[http://www.centralasia-travel.com/ru/countries/uzbekistan/history/khorezm_kingdom უზბეკეთის ისტორია. ხორეზმელთა სამეფო]
*[http://www.sogdcoins.narod.ru/khwarezm/coins.html ხორეზმული მონეტები]

{{აქემენიანთა იმპერიის პროვინციები}}
{{იმპერიები}}

[[კატეგორია:უზბეკეთის ისტორია]]
[[კატეგორია:თურქმენეთის ისტორია]]
[[კატეგორია:შუა აზია]]
[[კატეგორია:ხვარაზმი]]
[[კატეგორია:აზიის ყოფილი მონარქიები]]