იხილეთ წყარო გვერდისთვის ჯავახეთი

{{ინფოდაფა საქართველოს კუთხე
|სახელი = ჯავახეთი
|სურათი = ბუღდაშენის ტბა.jpg
|სურათის სიგანე = 
|სურათის წარწერა = [[ბუღდაშენის ტბა]]
|რუკა = Historical Javakheti in modern international borders of Georgia.svg
|რუკის სიგანე = 
|რუკის წარწერა = 
|კუთხის ცენტრი = [[წუნდა]] (<small>XI საუკუნემდე</small>) [[ახალქალაქი]] (<small>XI საუკუნიდან</small>)
|ქვეყანა = {{დროშა|საქართველო}}
|რეგიონი = [[სამცხე-ჯავახეთის მხარე]]
|მუნიციპალიტეტი = 2
|ფართობი = 2588
|მოსახლეობა = 69 561<ref name="აღწერა 2014">{{cite web |url=http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=2152&lang=geo |title=მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა 2014 |date=ნოემბერი 2014 |publisher=საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური |accessdate=26 ივლისი 2016}}</ref>
|სიმჭიდროვე = 26,88
|ეროვნება = [[სომხები]] 93,63 %, [[ქართველები]] 5,91 %<ref>[http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc2014.htm georgia-ethnic-2014]</ref>
|რელიგია = ქრისტიანები
|ვებგვერდი = 
|რეგიონის რუკა = Samtskhe-Javakheti region in Georgia.svg
|რეგიონის რუკის სიგანე = 
|რეგიონის რუკის წარწერა = სამცხე-ჯავახეთის მხარე საქართველოს თანამედროვე ადმინისტრაციულ დაყოფაში
}}
'''ჯავახეთი''' — ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი [[სამხრეთი საქართველო|სამხრეთ საქართველოში]]. მოიცავს ახლანდელი [[ახალქალაქის მუნიციპალიტეტი|ახალქალაქისა]] და [[ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტი|ნინოწმინდის]] მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას. ისტორიულად საზღვრავდა დასავლეთით მდინარე [[მტკვარი]] (მდინარის მარცხენა შენაკადი ხევები [[მგელციხე|მგელციხიდან]] [[ასპინძა]]მდე ასევე ჯავახეთში შედიოდა), ჩრდილოეთით, სამხრეთით და აღმოსავლეთით შავვაშეთის, სამსარისა და ნიალისყურის მთები.

== სახელწოდება ==
[[ქართლის ცხოვრება|ქართლის ცხოვრების]] მიხედვით, სახელწოდება ჯავახეთი მომდინარეობს ქართველთა ერთ-ერთი ეთნარქის [[ჯავახოსი]]საგან. [[ლეონტი მროველი]] წერდა: 
{{ციტატა|ხოლო ჯავახოსს მისცა [[ფანავარი|ფანავრითგან]] ვიდრე თავადმდე მტკურისა. და ამან ჯავახოს აღაშენა ორნი ციხე-ქალაქნი: [[წუნდა]] და ქალაქი [[არტაანი]]სა, რომელსა მაშინ ერქუა ქაჯთა ქალაქი, ხოლო აწ ჰქჳან ჰური.}}

ტერმინი ''„ჯავახეთი“'' მიღებულია ''ჯავახ-'' ფუძეზე -''ეთ'' ბოლოსართის დართვით, შესაბამისად „ჯავახეთი“ ''[[ჯავახები]]ს საცხოვრებელს'', სამყოფელს ნიშნავს (შეადარეთ: [[სპარსეთი]] – სპარსთა ქვეყანა, [[რუსეთი]] – რუსთა ქვეყანა).

პირველი ცნობა ჯავახეთის სახელწოდების შესახებ [[ურარტუ]]ულ წყაროებში, მეფე [[არგიშთი I]]-ის წარწერებში გვხვდება ([[ძვ. წ. 785]]). აქ ჯავახეთი '''''ზააბახას''''' სახელითაა ნახსენები. [[პავლე ინგოროყვა]]ს მოსაზრებით სიტყვა ''ჯავახი'' უძველეს ქართულ სატომო სახელწოდებას – [[ტაო]]ხ-ს უკავშირდება. [[ტაოხები]] [[დიაოხი]]ს ([[ტაო]]ს) ძირითად მოსახლეობას შეადგენდნენ და დღევანდელი ჩრდილო-აღმოსავლეთ [[თურქეთი]]სა და სამხრეთ [[საქართველო]]ს, მათ შორის ჯავახეთის ტერიტორიაზე სახლობდნენ. [[პავლე ინგოროყვა]] თვლის, რომ ტაოხსა და ჯავახს შორის შუალედური ფორმა უნდა ყოფილიყო ''ჭაოხ-ი'', ''ჭავახ-ი''. <ref>[http://www.amsi.ge/istoria/pi/damcerlobis_Zegli.pdf ქართული დამწერლობის ძეგლები ანტიკური ხანისა]</ref>

დღევანდელი ადგილობრივი [[სომხები|სომხური მოსახლეობა]] ჯავახეთს ჯავახქ-ს ([[სომხური ენა|სომხ.]] Ջավախք) ეძახის, რაც ქართული სახელის [[სომხური ენა|სომხური]] ინტერპრეტაციაა.

[[თბილისი|თბილისში]] არსებობს [[ჯავახეთის ქუჩა]].

== ისტორია ==
წყაროებში ჯავახეთი (ზააბახა) პირველად [[ძვ. წ. 785]] წელს იხსენიება [[ურარტუ]]ს მეფის [[არგიშთი I]]-ის წარწერაში, როგორც დაპყრობილი მხარე; იმხანად იგი მოიცავდა [[ჩილდირი|ჩილდირის ტბის]] დასავლეთ მხარეს (ახლანდელი [[თურქეთი]]ს ტერიტორია). ჯავახეთი როგორც აღმოსავლურქართულ, ისე დასავლურქართულ კულტურულ-ისტორიულ სფეროში იყო მოქცეული (ჯავახეთის, ისე როგორც მთელ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკაში, შეიმჩნევა ზანური ენის დანაშრევი ელემენტები). ისტორიული ჯავახეთი იყოფოდა: ზემო ჯავახეთად (ახალქალაქის ზეგანი) და ქვემო ჯავახეთად (მდინარე მტკვრის კანიონი მარცხენა სანაპიროთი).

ქართული წყაროების მიხედვით, [[წუნდის საერისთავო]]ში გაერთიანებული ჯავახეთი უძველესი დროიდანვე ქართლის მეფეს ემორჩილებოდა, რომლის ცენტრი ქალაქი [[წუნდა]] იყო. პირველი ქართული ეკლესიები იქ IV-VI საუკუნეებში აშენდა, ხოლო [[ვახტანგ I გორგასალი|ვახტანგ გორგასალმა]] ჯავახეთში საეპისკოპოსო კათედრა დააარსა. ჯავახეთზე გადიოდა [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიისა]] და [[იბერიის სამეფო|ქართლის]] დამაკავშირებელი გზა. არაბული და სომხური წყაროები ([[ბალაზორი]], [[იოანე მამიკონიანი]]) ჯავახეთს ქართლის იმ მხარეთა შორის ასახელებენ, რომლებიც VII საუკუნეში არაბებმა დაიპყრეს. [[არაბთა სახალიფო]] [[ევროპა]]ში, [[აზია]]ში და [[აფრიკა]]ში იყო გადაჭიმული, იმპერიის ერთი ცენტრიდან მართვა შეუძლებელი გახდა. VIII საუკუნის ბოლოს დაიწყო სახალიფოს დასუსტება, რაც საქართველოშიც აშკარად აისახა. იწყება ცალკეული სამეფოების ჩამოყალიბება. ჯავახეთი [[ქართველთა სამეფო]]ს შემადგენლობაში შევიდა, თუმცა X საუკუნის 60-იან წლებში ეს მხარე [[აფხაზეთის სამეფო]]ს მფლობელობაში მოექცა. აფხაზ მეფეებს საქართველოს გაერთიანება სურდათ, ამიტომაც ჯავახეთი, რომელზეც გადიოდა საქართველოს თითქმის ყველა მხარის დამაკავშირებელი გზები, მნიშვნელოვანი და სტრატეგიული ობიექტი იყო. საქართველოს ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ბოლოს [[1010|1010 წელს]] ჯავახეთი მის შემადგენლობაში იყო.<ref>{{Cite web |url=http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/axalqalaqi_javaxetisai.html |title=ახალქალაქი ჯავახეთისაი |accessdate=2017-03-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160322101822/http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/axalqalaqi_javaxetisai.html |archivedate=2016-03-22 }}</ref><ref>[http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=25&t=1871 წუნდა — ქართლის ცხოვრების ტოპოარქეოლოგიური ლექსიკონი]</ref>

[[XI საუკუნე|XI საუკუნიდან]] ზემო ჯავახეთის ცენტრი გახდა [[ახალქალაქი]]. არქეოლოგიური გათხრებით დადასტურდა, რომ IX-X საუკუნეებში აქ უკვე იყო ვრცელი ქალაქური ტიპის დასახლება, სადაც ნაპოვნია X-XI საუკუნეთა ბიზანტიური სპილენძის მონეტები. X საუკუნიდან ქვემო ჯავახეთის ცენტრი ხდება [[თმოგვის ციხე|თმოგვი]]. საქართველოს სახელმწიფოებრივი ძლიერების ხანაში (XI-XIII საუკუნეები) ჯავახეთიც აღმავლობის გზას დაადგა; აშენდა ქარვასლები, ხიდები, ეკლესია-მონასტრები, სამეფო რეზიდენციები (დლივი, ღრტილა, ბოჟანო, [[ვარძია]], [[ალასტანი]]). XII საუკუნიდან დომენს [[თორელები|თორელთა]] ფეოდალური საგვარეულოს წარმომადგენლები განაგებდნენ.

[[XIII საუკუნე|XIII საუკუნიდან]] ჯავახეთის ადმინისტრაციული საზღვრებში შედიოდა აგრეთვე [[პალაკაციო]] და [[სამცხე|სამცხის]] ნაწილი. XV საუკუნეში ჯავახეთი [[სამცხე-საათაბაგო]]ს სამთავროს ეკუთვნოდა. XVI საუკუნეში სამხრეთ საქართველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთან ერთად [[ოსმალეთი|ოსმალეთმა]] მიიტაცა. ჯავახეთის ქართული მოსახლეობის ერთი ნაწილი ქვეყნის შიდა რაიონებში - ქართლსა და იმერეთში გადასახლდა. ადგილზე დარჩენილმა იძულებით [[ისლამი]] მიიღეს.

XIX საუკუნის პირველ მესამედში, მას შემდეგ, რაც [[რუსეთის იმპერია]]მ [[ამიერკავკასია]] დაიპყრო, მას კიდევ უფრო დაეძაბა ურთიერთობა სპარსეთსა და [[ოსმალეთის იმპერია]]სთან. რუსეთის მთავარი ამოცანა იყო სამხრეთ საზღვრების საიმედო ჩაკეტვა. მთავრობის ამ პრობლემის გადაწყვეტა შეიძლებოდა [[ირანი]]სა და [[თურქეთი]]ს საზღვრებთან ყველაზე ერთგული ხალხის დასახლებით, რომლებიც შეძლებდნენ არა მარტო სამხრეთის საზღვრების საიმედო დაცვას, არამედ სახელმწიფოს გაათავისუფლებდნენ იმ კოლოსალური ხარჯებისაგან, რომლებსაც იგი ახმარდა საზღვრების დამცველი ჯარის შესანახად. ამიტომ რუსეთის იმპერია XIX საუკუნის I ნახევარში ხელს უწყობდა ჯავახეთში კომპაქტურად ოსმალეთის იმპერიიდან დევნილი [[სომხები]]ს და [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] შიდა რაიონებიდან გადასახლებული რუსი [[დუხობორები]]ს დასახლებას.

[[1828]] წელს თურქეთთან რუსეთის ჯარების წარმატებებმა მთავრობის წინაშე დააყენა საკითხი [[სამცხე-ჯავახეთის მხარე|სამცხე-ჯავახეთში]] საიმედო ხალხის ჩამოსახლებაზე. გადაწყდა, [[თრიალეთი (მხარე)|თრიალეთსა]] და ჯავახეთში [[თურქეთი]]დან ქრისტიანი [[სომხები]]სა და [[ბერძნები]]ს ჩამოსახლება. [[1829]] წლის 3 დეკემბერს გენერალმა [[ივანე პასკევიჩი|ივანე პასკევიჩმა]] შეადგინა გადმოსახლების განსაკუთრებული კომიტეტი, რომელსაც სამოქალაქო გუბერნატორი ზავილეისკი თავჯდომარეობდა. კომიტეტმა შეიმუშავა გადმოსახლების დებულება. კომიტეტის წინასწარი ანგარიშით [[ყარსის ვილაიეთი|ყარსის]], [[ერზურუმის ვილაიეთი|ერზურუმისა]] და [[ბაიაზეთის ვილაიეთი|ბაიაზეთის ვილაიეთებიდან]] საქართველოში გადმოსახლდებოდა 8000 ოჯახი. მაგრამ გადმოსახლების დაწყების შემდეგ ოჯახთა ეს რაოდენობა 14 000-მდე ავიდა.

[[ცარიზმი]]ს პოლიტიკური მიზანი იყო საქართველოში ეთნიკური სიჭრელის შექმნა. რუსეთისადმი ქართველი ხალხის ერთგულება მეფის მთავრობას არ სწამდა. ამიტომ იყო, რომ უარი უთხრა იმერეთში გახიზნულ მესხ მოსახლეობას განთავისუფლებულ ტერიტორიაზე დასახლებაზე. [[ახალციხის ბრძოლა|ახალციხის აღებისთანავე]] [[ივანე პასკევიჩი|პასკევიჩთან]] გამოცხადდნენ XVI-XVII სს. მესხეთიდან გაქცეული [[ციციშვილები]]ს, [[ავალიშვილები]]ს, [[მუსხელიშვილები]]ს და სხვათა შთამომავლები. ქართველ მეფეთა გაცემული სიგელები წარუდგინეს და მამაპაპისეული მამულების დაბრუნება სთხოვეს. პასკევიჩმა მათი თხოვნა არ შეიწყნარა და გარკვეული გულისწყრომაც გამოთქვა.

==იხილეთ აგრეთვე==
* [[ჯავახეთის მმართველთა სია]]
* [[ჯავახები]]
* [[ჯავახეთის ეროვნული პარკი]]

== ლიტერატურა ==
{{ქსე|11|525|ბერძენიშვილი დ.}}
* თეთვაძე შ., თეთვაძე ო., სომხები საქართველოში, თბილისი, 1998.
* მუსხელიშვილი დ., საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, ნაწ. 1—2, თბილისი, 1977-1980;
* ბერძენიშვილი დ., ჯავახეთის ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები, «საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული», 1975, ტ. 5;

==რესურსები ინტერნეტში==
{{commonscat|Javakheti}}
*[http://digitallibrary.tsu.ge/book/!2016/akti%20n117/berdzenishvili_narkvevebi_1/index.html#/4 ბერძენიშვილი დ., ნარკვევები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიიდან : ზემო ქართლი - თორი, ჯავახეთი, გვ. 70-130, თბ., 1985]{{Dead link|date=მარტი 2021 |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/javaxeti.html ჯავახეთი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201201023400/http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/javaxeti.html |date=2020-12-01 }}.

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

{{საქართველოს ისტორიული მხარეები}}

[[კატეგორია:საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეები]]